ИПС "Әділет"

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

1. Утвердить прилагаемую Концепцию формирования перспективных национальных кластеров Республики Казахстан до 2020 года (далее – Концепция).

2. Центральным государственным и местным исполнительным органам Республики Казахстан принять необходимые меры по реализации Концепции.

3. Настоящее постановление вводится в действие со дня подписания.


Премьер-Министр Республики Казахстан	С. Ахметов

Утверждена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 11 октября 2013 года № 1092

КОНЦЕПЦИЯ
формирования перспективных национальных кластеров
Республики Казахстан до 2020 года
Содержание

1. Видение формирования перспективных национальных кластеров.

2. Основные принципы и общие подходы формирования перспективных национальных кластеров.

3. Перечень нормативных правовых актов, посредством которых предполагается реализация Концепции.

1. Видение формирования перспективных национальных кластеров

Важным инструментом содействия инновациям, промышленному развитию, конкурентоспособности и эффективности экономики признаны кластеры. Кластерная политика получила широкое распространение в мире в качестве адекватного механизма инновационного развития в современных условиях.

Кластерный подход связан с созданием новых производств и услуг с высоким уровнем добавленной стоимости и наукоемкости, усиливающих конкурентные преимущества страны на мировом рынке. Преимущество кластерного подхода заключается в ориентации на развитие высокотехнологичного и инновационного бизнеса, а также укрепление межведомственного и межотраслевого взаимодействия.

В настоящей Концепции отражены цели, задачи и направления развития перспективных национальных кластеров Республики Казахстан с учетом Стратегии "Казахстан – 2050: новый политический курс состоявшегося государства".

Под перспективным национальным кластером понимается взаимовыгодная кооперация компаний и организаций частного сектора, научно-исследовательских и инжиниринговых организаций, инвесторов, финансовых институтов и специальных территорий развития (специальные экономические зоны (далее - СЭЗ), технопарков, индустриальных зон (далее - ИЗ)), объединенных для производства конкурентоспособной, инновационной продукции и услуг, основанных на современных технологиях и бизнес-моделях.

Настоящая Концепция разработана в целях формирования институциональных, методологических, организационных основ для развития перспективных национальных кластеров, их научно-образовательной, инфраструктурной и кадровой поддержки.

При этом кластерный подход не заменяет отраслевой подход развития экономики, а дополняет государственную отраслевую политику. Принцип организации инновационных кластеров в Казахстане на базе новых компетенций (технологий и продуктов, знаний и навыков) будет способствовать повышению конкурентоспособности отраслей, сфер, компаний и регионов страны.

Благоприятные возможности для развития кластерных проектов открывают использование потенциала СЭЗ, технопарков, ИЗ, бизнес-инкубаторов и других объектов инфраструктуры предпринимательства.

Вхождение отечественных кластеров в глобальные цепочки поставок позволит существенно поднять уровень национальной технологической безопасности, повысить качество экономического роста, международной конкурентоспособности бизнеса, входящих в состав кластеров.

Концепция определяет также основные направления и подходы государственной поддержки перспективных национальных кластеров.

Анализ мировой практики кластерного развития

Повышение конкурентоспособности на основе кластерного подхода получило широкое распространение в стратегиях развития большинства стран мира. Это показывает анализ более 500 кластерных инициатив, реализованных за последние 10 лет в 20-ти странах мира.

На сегодняшний день "лучшие практики" инновационных кластеров сосредоточены в Соединенных Штатах Америки (далее - США), Европейском союзе (далее – ЕС) и Юго-Восточной Азии. По оценке экспертов к настоящему времени кластеризацией охвачено около 50 % экономик ведущих стран мира.

Яркими примерами новых форм пространственной организации являются инновационные центры и кластеры: силиконовая долина, кластеры конкурентоспособности Франции, кластеры Финляндии, международный кластер Эйндховен–Левен–Аахен (ELAt), Биотехнологическая долина, кластер судостроения в Южной Корее, машиностроительные кластеры Японии, "Шанхайская зона" Китайской Народной Республики (далее - КНР).

Анализ мировой практики в области формирования и реализации кластеров показывает:

1) применение кластерного подхода является закономерным этапом в развитии экономики, а его распространение можно рассматривать в качестве главного признака высокоразвитых экономик;

2) основой кластерной политики является принцип тройной спирали, т.е. организации взаимодействия между государственными органами, бизнесом и научно-образовательными учреждениями;

3) кластеры формируются в процессе инновационного развития, а не создаются "сверху". При этом государства стремятся создать условия для более активного формирования кластеров. Наиболее успешные инновационные кластеры формируются там, где осуществляется "прорыв" в области техники и технологии производства с последующим выходом на новые рыночные ниши,

4) спецификой кластера является получение организациями, входящими в него, синергетического эффекта, выражающегося в повышении конкурентоспособности всех участников кластера по сравнению с отдельными хозяйствующими субъектами;

5) в отличие от староиндустриальных кластеров отличительной чертой кластеров нового поколения является их инновационная ориентированность. Если "точкой роста" в промышленных кластерах были крупные индустриальные предприятия, то в инновационных кластерах импульс исходит от новых образований в форме университетов нового поколения, высокотехнологичных компаний, инновационных центров. При этом в инновационных кластерах основное внимание уделяется формированию инновационной экосистемы, креативной среды, подготовке инновационных старт-ап компаний и бизнесов, а не классических инвестиционных проектов.

На современном этапе наиболее ярко выделяется две основные модели кластерной политики – либеральная и дирижистская. Основной принцип либеральной модели состоит в том, что кластер – это рыночный организм, роль государства сводится к устранению препятствий для естественного развития кластеров. Либеральная кластерная стратегия характерна для стран, которые по традиции проводят либеральную экономическую политику. К их числу можно отнести США, Великобританию, Австралию и Канаду.

В странах с дирижистской политикой государство играет более активную роль в процессе формирования кластеров, от выбора приоритетных направлений до финансирования программ по развитию кластеров. Дирижистская кластерная политика характерна странам, в которых государство играет активную роль в экономике. Среди них: Франция, Южная Корея, Сингапур, КНР, Саудовская Аравия.

Ведущей тенденцией кластеризации сегодня является развитие мировых инновационных кластеров, в том числе выходящих за рамки отдельных государств – международных и трансграничных.

Мировой опыт становления кластеров нового поколения в США, Японии, Швеции и других высокоразвитых странах показывает, что платформой, которая позволяет инициировать инновации для их превращения в перспективные продукты и в дальнейшем в успешные компании, являются технопарки 3-го поколения.

При этом ядром кластеров нового поколения становятся университеты, вокруг которых формируется пояс малых инновационных предприятий и старт-апов.

Ключевым ориентиром кластеров нового поколения стала инновационная деятельность в высокотехнологичных секторах экономики. По прогнозам экспертов рынок высокотехнологической продукции в период до 2030 года вырастет до 10-12 трлн. долларов США, в то время как рынок сырьевых ресурсов – до 1,5 трлн. долларов США. Таким образом, высокотехнологический сектор станет главным драйвером мировой экономической динамики.

Так, по оценкам экспертов, новые материалы, био и нанотехнологии, композиты полностью перестроят перспективы мировой металлургии и окажут серьезное влияние на развитие многих традиционных отраслей экономики: строительство, авиастроение, транспорт, энергетика, сельское хозяйство.

В мировой практике получило широкое распространение понятие NBIC-экономики, основанной на новых технологиях и знаниях.

В этой связи, необходима разработка совершенно новых подходов и мер государственной политики развития кластеров в Казахстане.

Анализ текущей ситуации

На начальном этапе кластерная политика в Казахстане формировалась на основе двух базовых подходов:

1) кластеры в индустриальных секторах на основе использования природных ресурсов, которые станут ядром экономики Казахстана в обозримом будущем;

2) сервисные кластеры, способствующие укреплению позиций Казахстана в качестве сервисного и делового хаба в регионе Центральной Азии.

В 2005 году было определено 7 пилотных индустриально-сервисных кластеров: металлургия, нефтегазовое машиностроение, текстильная промышленность, транспорт и логистика, туризм, пищевая промышленность, строительные материалы.

Государственная политика по развитию кластеров включала широкий набор мер по следующим направлениям: производственно-инфраструктурные проекты, создание институциональных условий развития, развитие научно-образовательного потенциала, организационная поддержка.

Практическая реализация кластерной политики выявила основные проблемы, которые показали недостаточную готовность бизнеса (крупные компании, малый и средний бизнес) воспринимать кластерные модели, ориентированные на мягкий характер управления и самоорганизацию (как в США и странах ЕС): отсутствие мотивов у компаний к кооперации и локализации, дефицит бизнес и инженерных компетенций, только около 6 % предприятий инновационно активны.

Меры государственного регулирования формирования кластеров сводились в основном к мерам макроэкономического стимулирования в виду недостаточности ресурсов и навыков стратегического планирования у участников кластеров.

Так, не были определены "центральный координатор" и "отраслевые интеграторы" для создания организационной структуры кластеров.

Институтами развития больший упор был сделан на развитии инфраструктуры (строительство) и финансовой поддержке. На начальном этапе качественная работа актуальнее на содержательных вопросах: посевная инкубация бизнеса, формирование "мягкой инфраструктуры" для кластеров, стратегический маркетинг и анализ новых потенциалов, подготовка, обучение и привлечение квалифицированных кадров, поддержка научно-исследовательских опытно-конструкторских разработок (далее – НИОКР) и развитие венчурной индустрии.

В последующем кластерный подход был заменен традиционным отраслевым подходом с поддержкой отдельных индустриальных проектов и точек прорывного развития на основе СЭЗ, ИЗ и технопарков первого и второго поколений.

В настоящее время сдерживающим фактором и ключевыми проблемами развития кластеров в Казахстане являются отсутствие спроса и предложения на инновационную продукцию, что приводит к так называемой "технологической ловушке", а также неразвитость сервисной инфраструктуры, отсутствие критической массы инновационных и венчурных предпринимателей, способных конкурировать на внутренних и внешних рынках, несформированность системы трансферта, генерации и передачи знаний в экономику страны, низкий уровень проникновения открытых инноваций и их использование отечественным бизнесом, слабый научно-технический потенциал.

В результате, основной формой импорта технологий остается покупка технологического и производственного оборудования и комплектующих без приобретения инженерных решений, развития соответствующих компетенций, что свидетельствует о несовершенстве технологической политики страны. При этом большинство промышленных предприятий страны находятся на нижних уровнях технологической цепи транснациональных кластеров.

Наиболее слабым звеном в кластерном развитии является острый дефицит бизнес-компетенций в частном секторе. Структура и потенциал предпринимательства, сконцентрированного в торгово-посреднической сфере и сфере неторгуемых услуг, требуют структурной модернизации отечественного бизнеса, формирования маркетинговых, технологических и инженерных компетенций у бизнеса, а также широкого и современного корпоративного сектора страны.

С учетом изложенного требуется концептуальная смена подходов и методов формирования и функционирования отечественных кластеров, основанных на активном развитии современных бизнес-компетенций и заимствовании новых технологий, с последующим переходом к реинжинирингу и генерации собственных знаний и технологий для развития новой технико-технологической платформы отраслей экономики.

При этом кластерная политика должна сочетать инфраструктурное обеспечение с внедрением новых организационных форм и коммуникаций. Критически важным условием для формирования перспективных национальных кластеров являются быстрое аккумулирование современных технологий и развитие нового класса предпринимателей с креативным типом мышления и поведения.

Цели и задачи кластерной политики

Целью кластерной политики является обеспечение устойчивых темпов экономического роста и модернизации экономики на основе кластерного развития.

Основой нового этапа кластерной политики станет дальнейшее развитие от индустриальных кластеров, основанных на создании цепочек добавленных стоимостей в традиционных секторах экономики, к инновационным кластерам, основанным на ключевых компетенциях, трансферте знаний и технологий и инновационном предпринимательстве.

Необходима ориентация кластеров не только на масштабирование путем снижения производственных издержек, но и на производство инновационных продуктов и услуг, в том числе в традиционных отраслях экономики: обрабатывающей промышленности, сельском хозяйстве, энергетике, химии, транспорте, машиностроении и др.

Кластерная политика будет направлена на перевод экономики страны на новую технологическую платформу, формирование отраслей с высоким уровнем производительности, добавленной стоимости и степени передела продукции и услуг.

Задачами кластерной политики являются:

1) формирование благоприятных условий для развития перспективных национальных кластеров в традиционных секторах экономики с учетом тенденций и перспектив мирового технологического развития;

2) создание перспективных национальных кластеров, способных обеспечить устойчивый, "умный рост" в будущем и сформировать новые конкурентные преимущества страны;

3) формирование инновационной среды для формирования в долгосрочной перспективе основ современной экономики.

Кластерная политика должна стать важнейшим инструментом реализации 2-го этапа программы индустриально-инновационного развития (Государственная программа индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2015-2019 годы). При формировании Карты индустриализации, включение проектов, реализуемых в рамках национальных кластеров, будет иметь приоритетный характер.

Период реализации и ожидаемые результаты

1-й этап: 2013-2015 г. - пилотный:

данный этап включает следующие задачи:

1) определение перспективных национальных кластеров;

2) формирование эффективной организационной модели кластерного развития, включая разработку стратегий развития национальных кластеров;

3) разработка полноценной нормативной и методической базы, обеспечивающей функционирование национальных кластеров;

4) разработка детальных дорожных карт по перспективным национальным кластерам;

5) разработка эффективного механизма предоставления мер государственной поддержки и повышения рыночной конкурентоспособности национальных кластеров;

6) активизация модернизации высшего образования и научно-исследовательской среды для поддержки национальных кластеров;

7) формирование современной инфраструктуры по инкубированию и развитию инновационных предпринимателей, венчурных инвесторов, включая полноценные институты поддержки национальных кластеров, инжиниринговые центры и системы трансферта технологий;

8) формирование системы экспертно-аналитического, методологического и организационного обеспечения кластерной политики.

2-й этап: 2016-2020 гг. - активный:

данный этап включает следующие задачи:

1) активное развитие перспективных национальных кластеров;

2) создание не менее 2-х инновационных центров международного уровня (автономная организация образования "Назарбаев Университет" (далее - АОО "Назарбаев Университет"), Парк инновационных технологий);

3) формирование основ для развития новых секторов экономики будущего;

4) содействие вхождению перспективных национальных кластеров в международные ниши, сети поставщиков продукции и услуг, а также международные технологические цепочки;

5) формирование не менее 5 национальных кластеров.

Ожидаемые результаты

Реализация новой кластерной политики позволит создать основу инновационной модели развития и новых конкурентных преимуществ отечественной экономики, повышения конкурентоспособности базовых и новых секторов экономики, малого и среднего предпринимательства, обеспечения устойчивого развития регионов.

Результатом реализации концепции развития перспективных национальных кластеров станут:

1) функционирование 2-х инновационных центров международного уровня на базе АОО "Назарбаев Университет" и Парка инновационных технологий;

2) функционирование не менее 5 национальных кластеров;

3) создание полноценной институциональной инфраструктуры кластеров.

2. Основные принципы и общие подходы формирования
перспективных национальных кластеров

Сноска. Раздел 2 с изменениями, внесенными постановлениями Правительства РК от 20.02.2019 № 75; от 19.04.2019 № 215; от 29.07.2019 № 546.

Принципы формирования перспективных национальных кластеров

При реализации настоящей Концепции необходимо соблюдение следующих принципов.

Во-первых, принцип последовательности принимаемых мер, подразумевающий учет степени подготовленности того или иного этапа инновационного развития. Первый этап предполагает создание имитационной модели, т.е. внедрение и освоение зарубежных технологий, которые должны обеспечить модернизацию экономики. На данном этапе необходимы укрепление институциональной базы и встраивание отдельных элементов инновационной системы. На втором этапе – адаптация и совершенствование зарубежных технологий - должна быть полностью сформирована целостная и работоспособная национальная инновационная система, включающая в себя механизмы взаимодействия государства, бизнеса, науки и образования, трансферта технологий и знаний, национальной системы компетенций. На последующем этапе инновационного развития будут созданы собственные новые технологии и производства с высоким уровнем наукоемкости.

Во-вторых, концентрация усилий на четких приоритетах, основанных на просчитанных стратегиях действий. Данный принцип предполагает сосредоточение всех ресурсов на ключевых направлениях кластерного развития.

В-третьих, принцип экономической эффективности, основанной на конкуренции и государственно-частном партнерстве. Данный принцип предполагает постепенный переход к высокой самодостаточности инновационного процесса и его прибыльность.

В-четвертых, перспективные национальные кластеры целесообразно формировать не на отраслевом, а межотраслевом принципе функционирования.

В-пятых, открытость к интеграции новых участников кластера, т.е. открытый "вход" и "выход" из кластера. В этой связи кластеры будут основаны на моделях открытых инноваций.

Соблюдение данных принципов является важным условием успешного формирования перспективных национальных кластеров.

Основные направления кластерной политики Казахстана

Кластерная политика будет сконцентрирована на двух направлениях.

Первое. Национальные кластеры в традиционных секторах экономики.

Перспективные национальные кластеры будут развиваться на базе существующих и зарождающихся кластеров, в основном использующих потенциал природных ресурсов за счет оптимизации и удлинения технологических цепочек, их локализации, развития кооперации.

Основной целью является создание условий, способных обеспечить модернизацию базовых отраслей экономики на основе внедрения инноваций.

Задачей кластерной политики станут обеспечение перехода на новые технологические платформы, новые переделы продукции, усиление позиций страны в международном разделении труда.

При этом, под технологической платформой понимаются инструмент и коммуникационная площадка по внедрению инновационных проектов технологического развития страны.

На первом этапе будут созданы системы импорта технологий и коммерциализации с переходом на следующем этапе к реинжинирингу зарубежных технологий, а затем - самостоятельную генерацию новых технологий и знаний, в том числе в рамках целевых технологических программ (далее – ЦТП).

В ядре кластера – производственные компании-лидеры (генераторы спроса) либо несколько компаний, производящие схожую продукцию, которые должны стать интеграторами создания и локализации производственных цепочек, кооперирования, развития ключевых технологических компетенций кластера. Участниками кластеров станут также отраслевые научно-исследовательские институты (далее – НИИ), высшие учебные заведения (далее – вуз), а также формируемые инжиниринговые центры.

В случае, если интегратором является госкомпания, ее участие будет основываться на принципе государственно-частного партнерства (совместные инвестиционные проекты, гарантированные заказы, закупки инновационных технологий), реализации сервисных и организационных функций (привлечение инвесторов, рынки сбыта, экспортная поддержка) с поэтапным ее выходом из кластера.

Механизм формирования кластера

По результатам технологического прогнозирования (форсайт) будут определяться критические для Казахстана технологии. Развитие критических технологий или групп технологий будет осуществляться в рамках формирования кластеров, а одним из основных инструментов реализации кластерной инициативы будут целевые технологические программы. Также, будет проводиться конкурсный отбор новых перспективных кластеров на основе бизнес-инициатив.

Компетенции и роли потенциальных участников будут определены по критериям, учитывающим их количество и состав, степень локализации предприятий, масштаб реализуемых проектов, уровень кооперации, единство технологической базы, смежные отрасли и совместные исследовательские проекты.

Далее будут разработаны стратегии и дорожные карты развития кластеров, заключены многосторонние соглашения между участниками кластера.

Практическая деятельность кластера будет направлена на производство продукции высоких переделов, локализацию, включая создание совместного предприятия (далее – СП) с зарубежными партнерами, производственную кооперацию (сеть поставщиков) и логистику, физическую инфраструктуру, трансферт технологий и инжиниринговых центров с участием отечественных НИИ и вузов, кооперацию в научно-технической сфере, подготовку и повышение квалификации кадров, эффективное информационное взаимодействие между участниками кластера (медиа поддержка).

Государственный орган, который будет уполномочен в области кластерной политики, разработает механизм отбора и соответствующий перечень критериев по отбору перспективных национальных кластеров по следующим блокам:

1) научно-технологический и образовательный потенциал кластера;

2) производственный потенциал кластера;

3) экспортный потенциал кластера;

4) уровень развития транспортной, энергетической, инженерной, жилищной и социальной инфраструктуры территории базирования кластера;

5) уровень организационного развития кластера.

Организационная структура

Совет кластера (далее – Совет) – площадка для согласования видения, планов и программ участников кластера, а также стратегии его развития.

Совет возглавляется Министром отраслевого государственного органа (акимом области, гг. Астаны и Алматы).

В состав Совета входят интегратор, предприятия-участники (смежники, сбытовики, логистика), Национальная палата предпринимателей, отраслевые НИИ, вузы, отраслевые бизнес-ассоциации, управляющие компании СЭЗ, институты развития.

Функции Совета:

1) разработка и утверждение стратегии развития национальных кластеров и детальных дорожных карт;

2) координация деятельности участников кластеров;

3) содействие участникам кластера в получении государственной и иной поддержки;

4) мониторинг за эффективным использованием средств, выделяемых на реализацию программ и проектов кластера.

Интегратор – производственные компании-лидеры либо несколько компаний, обеспечивающие развитие кластера, в т.ч. аутсорсинг, краудсорсинг.

Партнер интегратора кластера – Национальная палата предпринимателей или отраслевые бизнес ассоциации – координаторы консолидации бизнеса для участия в кластерах (обязательно при определении интегратором государственной компании).

Финансовый агент – АО "Национальный управляющий холдинг "Байтерек" (далее - АО "НУХ "Байтерек") и АО "Национальный управляющий холдинг "КазАгро" предоставляют меры государственной поддержки в рамках законодательства Республики Казахстан.

Потенциальные кластеры:

1) кластеры технологий добычи и переработки нефти и газа;

Совет кластеров под председательством Министра нефти и газа Республики Казахстан.

интегратор: акционерное общество "Национальная компания "КазМунайГаз";

члены совета: Национальная палата предпринимателей (отраслевая ассоциация), акционерное общество "Казахстанский институт нефти и газа", АОО "Назарбаев Университет", акционерное общество "Управляющая компания СЭЗ" Парк информационных технологий" (далее - АО "Управляющая компания СЭЗ ПИТ"), вузы;

территория: СЭЗ "Национальный индустриальный нефтехимический технопарк";

2) кластеры металлургии;

Совет кластеров под председательством Министра индустрии и новых технологий Республики Казахстан.

интегратор: акционерное общество "Тау-Кен Самрук";

члены совета: Национальная палата предпринимателей (отраслевая ассоциация), отраслевые научно-исследовательские институты, АОО "Назарбаев Университет", АО "Управляющая компания СЭЗ ПИТ", вузы;

территория: СЭЗ "Сарыарка";

3) кластеры машиностроения;

Совет кластеров под председательством Министра индустрии и новых технологий Республики Казахстан.

интегратор: акционерное общество "Казахстан инжиниринг";

территория: СЭЗ "Сарыарка";

4) кластеры химической промышленности;

Совет кластеров под председательством Министра индустрии и новых технологий Республики Казахстан;

интегратор: товарищество с ограниченной ответственностью "Объединенная химическая компания";

территория: СЭЗ "Тараз" и "Павлодар";

5) туристические кластеры;

Совет кластеров под председательством Министра индустрии и новых технологий Республики Казахстан;

интегратор: Национальная палата предпринимателей (отраслевая ассоциация);

члены совета: отраслевые научно-исследовательские институты, АОО "Назарбаев Университет", АО "Управляющая компания СЭЗ ПИТ", вузы;

территория: СЭЗ "Бурабай" и г. Алматы;

6)кластеры легкой промышленности;

Совет кластеров под председательством Министра индустрии и новых технологий Республики Казахстан;

интегратор: Национальная палата предпринимателей (отраслевая ассоциация);

территория: СЭЗ "Онтустик";

7) кластеры агропромышленного комплекса;

Совет кластеров под председательством Министра сельского хозяйства Республики Казахстан;

интегратор: акционерное общество "НУХ "КазАгро";

8) транспортно-логистический кластер;

Совет кластеров под председательством Министра транспорта и коммуникаций Республики Казахстан;

интегратор: акционерное общество "Қазақстан темір жолы";

территория: СЭЗ "Хоргос", "Морпорт Актау" и "Астана новый город";

9) кластеры альтернативной энергетики;

Совет кластеров под председательством Министра индустрии и новых технологий Республики Казахстан;

интегратор: акционерное общество "Самрук Энерго";

территория: СЭЗ "Астана новый город".

Из предложенных перспективных направлений развития кластеров будут определены не более 5 национальных кластеров до 2020 года.

Второе. Кластеры в секторах "экономики будущего"

Целью кластеров "экономики будущего" станет формирование новых конкурентных преимуществ страны на мировом рынке (кластер знаний, мировой технологический аутсорсинг) на основе создания ранее не существовавших в стране наукоемких производств и секторов экономики, новых технологических компетенций, обеспечения инновационного прорыва.

Данная группа кластеров должна сформировать основы для перехода к инновационной модели развития, повышения наукоемкости и создания новых конкурентных преимуществ отечественной экономики.

В этом направлении будет обеспечено развитие новых уникальных знаний и рынков путем формирования секторов "экономики будущего" и внедрения инноваций в традиционных секторах экономики.

Механизм формирования кластера

Кластеры в секторах "экономики будущего" и их специализация будут определяться по результатам исследований и прогнозирования соответствующим интегратором кластера.

Идентификация потенциальных участников кластера и распределение их компетенций и ролей будут осуществляться:

1) в случае кластера АОО "Назарбаев Университет" – на заседании Наблюдательного совета;

2) в случае кластера "Парк инновационных технологий" – на заседании управляющего Комитета автономного кластерного фонда.

Далее будут разработаны стратегии и дорожные карты развития кластеров и заключены многосторонние соглашения между участниками кластера.

Практическая деятельность кластера будет направлена на развитие пояса наукоемких компаний, создание благоприятных условий для инноваторов, привлечение инвестиций в новые технологические исследования, основные элементы инновационной экосистемы, реализацию инновационных проектов, разработку и развитие компетенций, взращивание инновационных предпринимателей и трансферт технологий.

Потенциальные кластеры:

1) кластер АОО "Назарбаев Университет", включая подкластеры науки о жизни, медицины, материаловедения со специализацией в производстве новых материалов, перспективных технологий и дизайна, 3-Д принтинга, энергосберегающих технологий, биотехнологий;

Совет кластеров: Исполнительный совет АОО "Назарбаев Университет";

интегратор: частное учреждение "Nazarbayev Research and Innovation System (NURIS)";

члены совета: национальные компании, АО "НУХ "Байтерек", отраслевые научно-исследовательские институты, технопарки;

2) кластер "Парк инновационных технологий", включая подкластеры информационно-коммуникационных технологий, перспективных технологий и дизайна;

Совет кластеров: управляющий Комитет автономного кластерного фонда;

интегратор: исполнительный орган фонда (АО "Управляющая компания ПИТ") либо АО "QazTech Ventures";

члены совета: ассоциация содействия развитию Парка информационных технологий Alatau IT City, предприятия-участники, национальные компании, АО "НУХ "Байтерек", вузы, отраслевые научно-исследовательские институты.

Общие подходы формирования перспективных национальных кластеров

Для формирования и развития кластеров нового поколения необходима полноценная и саморазвивающаяся инновационная экосистема, обеспечивающая непрерывность цепочки: "знание – изобретение – инновация", благоприятная для предпринимательства, исследований и разработок, способствующая созданию компаний, успешных на мировом рынке.

Для развития перспективных национальных кластеров основными подходами являются следующие:

1) активная технологическая политика.

Технологическая политика станет основой кластерного развития и модернизации экономики за счет создания системы импорта технологий и коммерциализации с переходом к реинжинирингу зарубежных технологий, а затем - самостоятельной генерации новых технологий и знаний, в том числе в рамках ЦТП.

Таким образом, основными задачами технологической политики являются:

активизация трансферта технологий в кластерах;

стимулирование коммерциализации современных технологий;

содействие бизнес-старт-апам в получении новых технологий и усиление роли компаний, целью которых являются самостоятельная разработка, освоение и внедрение на рынок нового продукта или технологии (спин-оффы), представляющих механизмы научно-технологического трансфера;

повышение инновационной активности в бизнес-секторе;

переход на модель открытых инноваций, основанный на парадигме ведения бизнеса, предусматривающей гибкую политику в отношении НИОКР и интеллектуальной собственности (торговля ноу-хау, массовая инновация и т.д.);

усиление роли технологического скрининга, направленного на прогнозирование тенденций развития рынка технологий на основе расширения диалога с его участниками и содействие обмену информацией между организациями;

эффективное использование сетевых возможностей.

Будет обеспечен "умный трансферт", который включает в себя трансферт технологий с ее "локализацией", подключением к нему научно-исследовательских институтов или независимых исследователей для того, чтобы казахстанский сектор, овладев технологией, полностью был способен на ее основе разработать собственные технологии.

Основой для объединения бизнеса, науки и государственных органов станут технологические платформы и ЦТП. Данный подход успешно реализован в Финляндии, где в одной программе участвуют в среднем 6-10 НИИ, вузов и до 40 компаний.

2) развитие экосистемы национальных кластеров.

Необходимо формирование специальной инфраструктуры, поддерживающей инновационный процесс и способствующей технологическому трансферту и коммерциализации.

Будут созданы многофункциональные площадки, где ведутся исследования, а также налажена система коммуникаций между пользователями и разработчиками для быстрого обмена информацией и тестирования новых научных, инженерных и производственных технологических решений ("живые лаборатории" и центры, в которой участники, оставаясь независимыми и свободными, используют общее пространство для своей деятельности (коворкинг центры)).

Особое место в инновационной системе отводится инжиниринговым центрам. Их основной задачей являются формирование благоприятной партнерской среды и реализация совместных НИОКР. Инжиниринговые центры обеспечат активное использование новых технологий и решение конкретных изобретательских задач для бизнеса.

3) форсированное формирование инновационного предпринимательства, корпоративного сектора отечественных высокотехнологичных старт-апов.

Важным условием формирования кластеров нового поколения станет формирование технопарков 3-го поколения, представляющих собой платформу для генерации идей, становления инновационных предпринимателей, а также местом сборки для "креативного" бизнеса. Их задача - подготовка и вывод на рынок потока конкурентоспособных инновационных предпринимателей и высокотехнологичных компаний.

Отраслевые программы развития должны предусматривать развитие современных бизнес-компаний и предпринимателей. Отраслевые программы целесообразно разрабатывать в формате "программ связок" поставщиков и потребителей, "генераторов" спроса - производственных компаний частного сектора, национальных компаний и поставщиков промежуточной продукции, деталей и комплектующих, НИОКР и технологий для производства конечной продукции.

Это будет способствовать формированию спроса на инновации, гарантированию заказов производственными и национальными компаниями, государственными органами и инвесторами.

4) модернизация научно-образовательной и исследовательской среды для перспективных национальных кластеров.

Научно-исследовательская деятельность должна стать ключевым фактором в развитии кластеров. Это будет достигаться за счет развития вузов нового поколения, инженерного образования, поиска и привлечения талантов, скоординированности НИОКР с направлениями кластеров.

Потенциальными университетами нового поколения, кроме АОО "Назарбаев Университета", также являются Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Казахский национальный технический университет имени К.И. Сатпаева, Казахский национальный аграрный университет, Восточно-Казахстанский государственный технический университет имени

Д. Серикбаева, Карагандинский государственный технический университет, Казахский агротехнический университет имени С. Сейфуллина, Казахстанско-Британский технический университет, Международный университет информационных технологий, Алматинский университет энергетики и связи.

Университеты должны обеспечить развитие ключевых компетенций и квалифицированных специалистов для развития кластеров нового поколения, проведение научных исследований, коммерциализацию новых знаний, трансферт ключевых компетенций. Университеты будут также вести поиск бизнес старт-апов, отбор и реализацию инновационных идей.

Модернизация университетов будет осуществляться в рамках Государственной программы развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 годы.

Государственная поддержка кластерных инициатив

Будет обеспечен комплексный подход предоставления мер государственной поддержки кластерных инициатив.

Субъектами предоставления государственной поддержки будут являться институты развития и государственные органы.

Будет проведен анализ существующих финансовых и нефинансовых мер государственной поддержки с целью определения пакета и механизма предоставления мер поддержки, направленных на стимулирование кластерных инициатив.

В рамках действующего Закона Республики Казахстан "О государственной поддержке индустриально-инновационной деятельности" и программ ("Дорожная карта бизнеса 2020") будут предусмотрены:

1) оказание приоритетной государственной поддержки кластерным инициативам с пересмотром критериев предоставления финансовых и нефинансовых мер поддержки (субсидирование, гарантирование, подведение инфраструктуры, сервисная поддержка);

2) приоритетное кредитование проектов кластеров институтами развития с разделением рисков между банками второго уровня, институтом развития и заемщиком;

3) поддержка перспективных НИОКР для кластеров через выделение инновационных грантов на коммерциализацию технологий акционерным обществом "Казахстанский центр индустрии и экспорта "QazIndustry" и Фондом науки, софинансирование крупными предприятиями-участниками кластеров;

4) размещение долгосрочных заказов национальными и крупными системообразующими компаниями.

Институциональная поддержка перспективных

национальных кластеров

Организационно-методологическая поддержка формирования перспективных национальных кластеров

Уполномоченным органом по кластерной политике станет государственный орган, осуществляющий руководство в сфере индустрии, обеспечивающий координацию и практическую реализацию кластерной политики, а также инфраструктурную и инновационно-технологическую поддержку развития кластеров.

Уполномоченный орган, осуществляющий руководство в сфере экономики, обеспечивает методологическую поддержку и мониторинг реализации кластерной политики.

Уполномоченный орган, осуществляющий руководство в сфере образования и науки, обеспечивает координацию научной поддержки реализации кластерных инициатив.

Ответственными органами за реализацию кластерной политики в регионах выступают акиматы соответствующих регионов.

В целях практической реализации кластерной политики будут созданы советы кластеров при отраслевых государственных органах - коллегиальный орган с участием местных исполнительных органов, представителей кластеров, инвесторов и научно-исследовательских кругов.

В качестве рабочего органа Совета кластеров с целью оперативной организационно-функциональной поддержки развития кластеров будут определены интеграторы, основной задачей которых будет являться обеспечение реализации дорожных карт формирования перспективных национальных кластеров.

Дорожная карта формирования кластера и

ключевые показатели эффективности

Для практической реализации Концепции будут разработаны дорожные карты по развитию национальных кластеров, на основании которых будет сформирована комплексная система экспертно-аналитического, методологического и организационного обеспечения кластерной политики и реализации национальных кластеров.

Структура дорожной карты включает следующие разделы:

1) паспорт кластера:

полный перечень потенциальных участников кластера, включая производственные, научные и образовательные организации;

основные направления реализуемых технологий и выпускаемой продукции, услуг (специализация кластера, перспективность продукции и услуг);

проекты развития кластера;

2) план мероприятий:

мероприятия по развитию сектора исследований и разработок, включая кооперацию в научно-технической сфере;

мероприятия по определению потребности в трудовых ресурсах участников кластера, а также подготовке и повышению квалификации научных, инженерно-технических и управленческих кадров;

мероприятия по развитию производственного потенциала и производственной кооперации;

мероприятия по развитию инфраструктуры кластера;

мероприятия по организационному развитию кластера.

Предусматриваются следующие ключевые показатели эффективности деятельности кластеров:

1) объем налоговых поступлений в государственный бюджет;

2) доля произведенной продукции кластера в общем объеме произведенной продукции региона;

3) производительность труда кластера;

4) доля экспорта продукции и услуг кластера в общем объеме несырьевого экспорта страны;

5) доля реализованных товаров и услуг кластера в общем объеме реализованной продукции региона;

6) EBITDA;

7) совокупные затраты на НИОКР предприятий кластера;

8) размер чистой прибыли предприятий;

9) доля привлеченных инвестиций на развитие предприятий кластера в совокупном объеме инвестиций региона.

Целевые значения показателей будут определяться отдельно для каждого кластера.

3. Перечень нормативных правовых актов, посредством которых
предполагается реализация Концепции

Сноска. Раздел 3 с изменениями, внесенными постановлением Правительства РК от 05.02.2015 № 42.

Концепция разработана с учетом положений следующих документов:

1. Закон Республики Казахстан от 9 января 2012 года "О государственной поддержке индустриально-инновационной деятельности".

2. Закон Республики Казахстан от 21 июля 2011 года "О специальных экономических зонах в Республике Казахстан".

3. Закон Республики Казахстан от 8 января 2003 года "Об инвестициях".

4. Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 958 "О Государственной программе по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010-2014 годы и признании утратившими силу некоторых указов Президента Республики Казахстан".

5. Указ Президента Республики Казахстан от 7 декабря 2010 года № 1118 "Об утверждении Государственной программы развития образования Республики Казахстан на 2011 - 2020 годы".

6. Постановление Правительства Республики Казахстан от 13 апреля 2010 года № 301 "Об утверждении Программы "Дорожная карта бизнеса 2020".

7. Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 ноября 2010 года № 1308 "Об утверждении Программы по развитию инноваций и содействию технологической модернизации в Республике Казахстан на 2010 - 2014 годы".

8. Постановление Правительства Республики Казахстан от 14 марта 2011 года № 254 "Об утверждении Программы "Производительность 2020".

9. Исключен постановлением Правительства РК от 05.02.2015 № 42.

10. Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 октября 2010 года № 1145 "Об утверждении Программы по привлечению инвестиций, развитию специальных экономических зон и стимулированию экспорта в Республике Казахстан на 2010 - 2014 годы".

11. Постановление Правительства Республики Казахстан от 25 июня 2005 года № 633 "Об утверждении планов по созданию и развитию пилотных кластеров в приоритетных секторах экономики".

12. Постановление Правительства Республики Казахстан от 25 мая 2012 года № 675 "Об утверждении Правил включения проектов в республиканскую и региональные карты индустриализации".

13. Стратегические планы центральных и местных органов исполнительной власти.

14. Стратегия развития национальных компаний.

При этом, с учетом новых механизмов и направлений будут внесены соответствующие изменения и дополнения в вышеуказанные нормативные правовые акты.

Для решения задач Концепции будут разработаны следующие нормативные правовые акты:

В 2013 году:

1. Постановление Правительства Республики Казахстан "Об утверждении дорожной карты формирования национального кластера" (для каждого кластера).

2. Постановление Правительства Республики Казахстан "Об утверждении программы развития национального кластера" (для каждого кластера).

В 2014 году:

Указ Президента Республики Казахстан "О Государственной программе индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2015-2019 годы".

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының перспективалы ұлттық кластерлерін қалыптастырудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттiк және жергiлiктi атқарушы органдары Тұжырымдаманы iске асыру жөнiндегi қажеттi шараларды қабылдасын.

3. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі	С. Ахметов

Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2013 жылғы 11 қазандағы
№ 1092 қаулысымен
бекітілген

Қазақстан Республикасының перспективалы ұлттық кластерлерін қалыптастырудың 2020 жылға дейінгі ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

Ескерту. Тұжырымдамаға өзгеріс енгізілді - ҚР Үкіметінің 19.04.2019 № 215 қаулысымен.

Мазмұны

1. Перспективалы ұлттық кластерлерді қалыптастыру пайымы.

2. Перспективалы ұлттық кластерлерді қалыптастырудың негізгі қағидаттары мен жалпы тәсілдері.

3. Тұжырымдаманы іске асыру болжанатын нормативтік құқықтық актілердің тізбесі.

1. Перспективалы ұлттық кластерлерді қалыптастыру пайымы

Кластерлер инновацияларға, өнеркәсіптік дамуға, бәсекеге қабілеттілік пен экономиканың тиімділігіне ықпал ететін маңызды құрал болып табылады. Кластерлік саясат әлемде қазіргі заман жағдайында инновациялық дамудың барабар тетігі ретінде кең таралды.

Кластерлік тәсіл жаңа өндірістер ашу мен елдің әлемдік нарықтағы бәсекелестік артықшылығын күшейтетін, қосылған құн мен ғылымды қажет етушіліктің жоғары деңгейіндегі қызметке байланысты. Кластерлік тәсілдің артықшылығы жоғары технологиялық және инновациялық бизнесті дамытуға, сондай-ақ ведомствоаралық және салааралық өзара іс-қимылды нығайтуға бағытталуына байланысты.

Осы Тұжырымдамада "Қазақстан – 2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" стратегиясын ескере отырып, Қазақстан Республикасының перспективалы ұлттық кластерлерінің мақсаттары, міндеттері және даму бағыттары көрініс тапқан.

Перспективалы ұлттық кластерлер ретінде заманауи технологиялар мен бизнес модельдеріне негізделген бәсекеге қабілетті, инновациялық өнімдер мен қызметтер өндіру үшін біріктірілген жеке сектордағы компаниялардың, ұйымдардың, ғылыми-зерттеу және инжинирингтік ұйымдардың, инвесторлардың, қаржы институттары мен арнайы даму аумақтарының (арнайы экономикалық аймақтар (бұдан әрі – АЭА), технопарктер, индустриялық аймақтар (бұдан әрі - ИА) өзара пайдалы кооперациясы түсініледі.

Осы Тұжырымдама перспективалы ұлттық кластерлерді, оларды ғылыми-білім беру, инфрақұрылымдық және кадрлық қолдауды дамыту үшін институционалдық, әдіснамалық, ұйымдық негіздерді қалыптастыру мақсатында әзірленді.

Бұл ретте кластерлік тәсіл экономика дамуының салалық тәсілін алмастырмайды, қайта мемлекеттік салалық саясатты толықтырады. Қазақстанда жаңа құзыреттер (технология және өнім, білім және дағды) инновациялық кластерлерді ұйымдастыру қағидаты негізінде салалардың, компаниялардың және ел өңірлерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал ететін болады.

АЭА-ның, технопарктердің, ИА-ның, бизнес-инкубаторлардың және кәсіпкерлік инфрақұрылымының басқа да объектілерінің әлеуетін пайдалану кластерлік жобаларды дамыту үшін қолайлы мүмкіндіктер ашады.

Отандық кластерлердің ғаламдық жеткізу тізбегіне енуі ұлттық технологиялық қауіпсіздік деңгейін айтарлықтай көтеруге, экономикалық өсу, кластерлер құрамына кіретін бизнестің халықаралық бәсекеге қабілеттілігі сапасын арттыруға мүмкіндік береді.

Тұжырымдама сондай-ақ перспективалы ұлттық кластерлерді мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары мен тетіктерін айқындайды.

Кластерлік дамытудың әлемдік тәжірибесін талдау

Кластерлік тәсіл негізінде бәсекеге қабілеттілікті арттыру әлемнің көптеген елдерінің даму стратегияларында кең таралған. Оны соңғы 10 жылда әлемнің 20 елінде іске асырылған 500-ден астам кластерлік бастамаларды талдау көрсетіп отыр.

Бүгінгі күні инновациялық кластерлердің "үздік тәжірибелері" Америка Құрама Штаттарында (бұдан әрі - АҚШ), Еуропалық одақта (бұдан әрі - ЕО) және Оңтүстік Шығыс Азияда шоғырланған. Сарапшылардың бағалауы бойынша қазіргі уақытта кластерлеумен әлемнің жетекші елдері экономикасының шамамен 50 %-ы қамтылған.

Кеңістікте ұйымдастырудың жаңа нысандарының жарқын мысалдары мына инновациялық орталықтар мен кластерлер болып табылады: силиконды алқап, Францияның бәсекеге қабілетті кластерлері, Финляндияның кластерлері, Эйндховен–Левен–Аахен (ELAt) халықаралық кластері, Биотехнологиялық алқап, Оңтүстік Кореядағы кеме жасау кластері, Жапонияның машина жасау кластерлері, Қытай Халық Республикасының (бұдан әрі – ҚХР) "Шанхай аймағы".

Кластерлерді қалыптастыру және іске асыру саласындағы әлемдік тәжірибені талдау мынаны көрсетті:

1) кластерлік тәсілді қолдану экономика дамуындағы заңды кезең болып табылады, ал оның таралуын жоғары дамыған экономикалардың басты белгісі ретінде қарауға болады;

2) үш еселік шиыршық, яғни мемлекеттік органдардың, бизнестің және ғылыми-білім беру мекемелерінің өзара іс-қимылын ұйымдастыру қағидаты кластерлік саясаттың негізі болып табылады;

3) кластерлер жоғарыдан қалыптастырылмайды, олар инновациялық даму процесінде қалыптастырылады. Бұл ретте мемлекет кластерлерді неғұрлым белсенді құру үшін жағдайлар жасауға тырысады. Неғұрлым табысты инновациялық кластерлердің, жаңа нарықтық тауашаларға жете отырып, өндірістің техника және технология салаларында "серпіліс" жүзеге асырылатын орындарда құрылады;

4) кластер ерекшелігі оған кіретін ұйымдардың жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілермен салыстырғанда кластерлердің барлық қатысушыларының бәсекеге қабілеттілігін арттырудан көрініс табатын синергетикалық әсерге қол жеткізуі болып табылады;

5) ескі индустриялық кластерлерге қарағанда, жаңа буын кластерлерінің ерекше белгісі олардың инновациялық бағдарлануы болып табылады. Егер өнеркәсіп кластерлеріндегі "өсу нүктесі" ірі индустриялық кәсіпорындар болатын болса, инновациялық кластерлердегі импульс жаңа буын университеттері, жоғары технологиялық компаниялар, инновациялық орталықтар нысанындағы жаңа түзілістерден туындап отыр. Бұл ретте инновациялық кластерлерде негізгі назар классикалық инвестициялық жобаларға емес, инновациялық экожүйені, креативтік ортаны қалыптастыруға, инновациялық старт-ап компаниялар мен бизнестерді дайындауға аударылған.

Заманауи кезеңде кластер саясатының екі негізгі моделі неғұрлым анық бөлініп көрсетіледі – либералдық және дирижистік. Либералдық модельдің негізгі қағидаты кластердің нарықтық организмі екеніне, мемлекет рөлінің кластерлерді табиғи дамыту үшін кедергілерді жоюға келіп тірелетіндігіне байланысты. Либералдық кластерлік стратегия дәстүр бойынша либералдық экономикалық саясатты жүргізетін елдерге тән. Олардың қатарына АҚШ-ты, Ұлыбританияны, Австралияны және Канаданы жатқызуға болады.

Дирижистік саясатқа ие елдерде мемлекет кластерлерді қалыптастыру процесінде басым бағыттарды таңдаудан кластерлерді дамыту жөніндегі бағдарламаларды қаржыландыруға дейін барынша белсенді рөл атқарады. Дирижистік кластерлік саясат экономикалық өмірде мемлекет белсенді рөл атқаратын елдерге тән. Олардың арасында: Франция, Оңтүстік Корея, Сингапур, ҚХР, Сауд Арабиясы.

Кластерлеудің жетекші үрдісі бүгінгі күні әлемдік инновациялық кластерлерді, оның ішінде жеке мемлекеттердің – халықаралық және трансшекаралық шектерінен шығатын кластерлерін дамыту болып табылады.

АҚШ, Жапония, Швецияда және басқа да жоғары дамыған елдердегі жаңа буын кластерлерін қалыптастырудың әлемдік тәжірибесі инновациялауды олардың перспективалы өнімге және одан әрі табысты компанияларға айналуын бастамалауға мүмкіндік беретін тұғырнама 3-ші жаңартылымдағы технопарктер болып табылатынын көрсетеді.

Бұл ретте маңайында шағын инновациялық кәсіпорындар мен старт-аптар белдеуі құрылатын Университеттер жаңа буын кластерлерінің ядросы болып табылады.

Экономиканың жоғары технологиялық секторларындағы инновациялық қызмет жаңа жаңартылымдағы кластерлердің шешуші бағдарына айналды. Сарапшылардың болжамы бойынша 2030 жылға дейінгі кезеңде шикізат нарығы 1,5 трлн. АҚШ долларына ғана өскенде, жоғары технологиялық өнім нарығы 10-12 трлн. АҚШ долларына өспекші. Осылайша, жоғары технологиялық сектор әлемдік экономика серпінінің негізгі драйверіне айналады.

Осылайша, сарапшылардың бағалауы бойынша жаңа материалдар, био және нанотехнологиялар, композиттер толықтай әлемдік металлургияның перспективасын қайта құрады және экономиканың көптеген дәстүрлі салаларын дамытуға айтарлықтай әсер етеді: құрылыс, әуе құрылысы, көлік, энергетика, ауыл шаруашылығы. Әлемдік тәжірибеде жаңа технологиялар мен білімге негізделген NBIC-экономика түсінігі кең таралған.

Осыған байланысты Қазақстанда кластерлердің жеткілікті жаңа тәсілдерін және мемлекеттік саясат шараларын әзірлеу қажет.

Ағымдағы ахуалды талдау

Қазақстандағы кластерлік саясат бастапқы кезеңде екі базалық тәсіл негізінде қалыптастырылды:

1) болжанатын келешекте Қазақстанның экономикалық саясаты болып табылатын, табиғи ресурстарды пайдалану негізіндегі индустриялық секторлардағы кластерлер;

2) Қазақстанда сервистік және Орталық Азия өңірінде іскери хаб ретінде позицияны бекітуге ықпал ететін сервистік кластерлер.

2005 жылы 7 пилоттық индустриялық-сервистік кластерлер анықталды: металлургия, мұнай-газ, машина жасау, тоқыма өнеркәсібі, көлік және логистика, туризм, тамақ өнеркәсібі, құрылыс материалдары.

Кластерлерді дамыту жөніндегі мемлекеттік саясат мынадай бағыттар бойынша шаралардың кең жинағынан тұрады: өндірістік-инфрақұрылымдық жобалар, дамытудың институционалдық талаптарын құру, ғылыми-білім беру әлеуетін дамыту, ұйымдық қолдау.

Кластерлік саясатты тәжірибелік іске асыру бизнестің (ірі компаниялар, шағын және орта бизнес) басқарудың ыңғайлы сипатына және өзін-өзі ұйымдастыруға (АҚШ және ЕО тәрізді) бағдарланған кластерлік моделін қабылдауға дайындығының жеткіліксіздігін көрсететін негізгі проблемаларды анықтады: компанияның кооперацияға және оқшаулануға ынталылығының болмауы, бизнес және инженерлік құзыреттің тапшылығы, кәсіпорынның 6 %-ының ғана инновациялық белсенді болуы.

Кластерлер қалыптастыруды мемлекеттік реттеу шаралары негізінен кластер қатысушыларында стратегиялық жоспарлау ресурстары мен дағдыларының жеткіліксіздігіне байланысты макроэкономикалық ынталандыру шараларына шоғырланды.

Осылайша, кластерлердің ұйымдық құрылымын құру үшін "орталық үйлестіруші" және "салалық интеграторлар" анықталған жоқ.

Даму институттары негізгі күшті инфрақұрылымды (құрылыс) дамытуға және қаржылық қолдауға бағыттады. Бастапқы кезеңде мазмұнды мәселелердегі сапалық жұмыс маңызды: бизнестің егу инкубациясы, стратегиялық маркетинг және жаңа әлеуеттерді талдау, білікті кадрларды дайындау және оқыту, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды (бұдан әрі – ҒЗТКЖ) қолдау және венчурлық индустрияны дамыту.

Кейіннен кластерлік тәсіл АЭА, ИА-лар мен бірінші және екінші буын технопарктері негізіндегі үздіксіз жекелеген индустриялық жобалар мен нүктелерді қолдаудың дәстүрлі салалық әдісіне ауыстырылды.

Қазіргі уақытта Қазақстандағы инновациялық кластерлерді ұстап тұратын факторлар мен дамытудың шешуші факторларына "технологиялық қармаққа" алып келетін инновациялық өнімге сұраныс пен ұсыныстың жоқтығы, сервистік инфрақұрылымның дамымауы, ішкі және сыртқы нарықта бәсекеге қабілетті инновациялық және венчурлық кәсіпкерлердің жоқтығы, трансферт жүйесінің қалыптастырылмауы, ел экономикасына білімді генерациялау және беру, ашық инновациялардың ену деңгейінің төмендігі және оларды отандық бизнестің қолдануының әлсіз ғылыми-техникалық әлеуеті болып табылады.

Нәтижесінде технология импортының негізгі нысаны инженерлік шешімдерді сатып алмай, технологиялық және өндірістік жабдық пен жинақтаушыны сатып алу, тиісті құзыреттілікті дамыту болып қалады, бұл елдің технологиялық саясатының жетілмегендігін көрсетеді. Бұл ретте елдің өнеркәсіптік кәсіпорындарының көпшілігі трансұлттық кластерлердің технологиялық тізбегінің төменгі деңгейінде тұр.

Кластерлік дамудағы неғұрлым әлсіз буын жеке сектордағы бизнес-құзыреттердің өткір тапшылығы болып табылады. Сауда-делдалдық салаға және сатылмайтын қызметтер саласына шоғырландырылған кәсіпкерлік құрылымы мен әлеуеті отандық бизнестің құрылымын жаңғыртуды, бизнестің маркетингілік, технологиялық және инженерлік құзыреттерін қалыптастыруды, сондай-ақ елдің кең және заманауи корпоративтік секторын қалыптастыруды талап етеді.

Баяндалғанды ескере отырып, кейіннен экономика салаларының жаңа техникалық-технологиялық тұғырнамасын дамыту үшін өзінің білімі мен технологиясын реинжинирингілеу мен генерациялауға ауыстыра отырып, заманауи бизнес құзыреттерді белсенді дамытуға және жаңа технологияларды қарызға алуға негізделген отандық кластерлерді қалыптастыру және жұмыс істеу әдістері мен тәсілдерін түбегейлі ауыстыру талап етіледі.

Бұл ретте кластерлік саясат инфрақұрылымдық қамтамасыз етуді жаңа ұйымдық нысандар мен коммуникацияларды енгізумен үйлестірілуі тиіс. Перспективалы ұлттық кластерлерді қалыптастыру үшін өте маңызды талап заманауи технологияларды жедел шоғырландыру және сана мен мінез-құлықтың креативті типі бар кәсіпкерлердің жаңа класын дамыту болып табылады.

Кластерлік саясаттың мақсаттары мен міндеттері

Кластерлік саясаттың мақсаты кластерлік даму негізінде экономика өсуінің тұрақты қарқыны мен экономиканы жаңғыртуды қамтамасыз ету болып табылады.

Кластерлік саясаттың жаңа кезеңінің негізі экономиканың дәстүрлі секторларындағы қосылған құн тізбегін құруға негізделген индустриялық кластерлерден бастап, түйінді құзыретке, білім мен технология трансфертіне және инновациялық кәсіпкерлікке негізделген инновациялық кластерлерге дейін одан әрі даму болып табылады.

Кластерлерді өндірістік шығасыларды төмендету жолымен ауқымдандыруға ғана емес, сонымен қатар инновациялық өнімдер мен қызметтер өндірісіне, оның ішінде экономиканың дәстүрлі салаларына: өңдеу өнеркәсібіне, ауыл шаруашылығына, энергетикаға, химияға, көлікке, машина жасауға бағдарлау қажет.

Кластерлік саясат ел экономикасын жаңа технологиялық тұғырнамаға, жоғары деңгейдегі өнімділікке ие салаларға, өнімдер мен қызметтің қосылған құны мен қайта өңдеу дәрежесін құруға ауыстыруға бағытталатын болады.

Кластерлік саясаттың міндеттері:

1) әлемдік технологиялық дамудың үрдісі мен перспективаларын ескере отырып, экономиканың дәстүрлі секторларында перспективалы ұлттық кластерлерді дамыту үшін қолайлы жағдай жасау;

2) келешекте тұрақты, "ақылды өсуді" қамтамасыз етуге және елдің жаңа бәсекелес артықшылығын жасауға қабілетті ұлттық перспективалы кластерлер құру;

3) ұзақ мерзімді перспективада заманауи экономиканың негізін құру үшін инновациялық ортаны құру болып табылады.

Кластерлік саясат индустриялық-инновациялық дамыту бағдарламасының 2-кезеңін іске асырудың маңызды құралы болуы тиіс (Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015 - 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы). Индустрияландыру картасын қалыптастыру кезінде ұлттық кластерлер шеңберінде іске асырылатын жобаларды енгізу басым сипатқа ие болады.

Іске асыру кезеңі мен күтілетін нәтижелер

1-кезең: 2013-2015 жылдар – пилоттық:

бұл кезең мынадай міндеттерді қамтиды:

1) перспективалы ұлттық кластерлерді айқындау;

2) ұлттық кластерлерді дамыту стратегиясын әзірлеуді қоса алғанда, кластерлік дамытудың тиімді ұйымдық моделін қалыптастыру;

3) ұлттық кластерлердің жұмыс істеуін қамтамасыз ететін толыққанды нормативтік және әдістемелік базаны әзірлеу;

4) перспективалы ұлттық кластерлер бойынша егжей-тегжейлі жол карталарын әзірлеу;

5) мемлекеттік қолдау шараларын ұсынудың тиімді тетігін әзірлеу және ұлттық кластерлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру;

6) ұлттық кластерлерді қолдау үшін жоғары білім мен ғылыми-зерттеу ортасын жаңғыртуды жандандыру;

7) ұлттық кластерлерді, инжинирингтік орталықтар мен технология трансферті жүйесін қолдаудың толыққанды институттарын қоса алғанда, инновациялық кәсіпкерлерді, венчурлық инвесторларды инкубациялау және дамыту жөніндегі заманауи инфрақұрылымды қалыптастыру;

8) кластерлік саясатты сараптамалық-талдамалық, әдіснамалық және ұйымдық қамтамасыз ету жүйесін қалыптастыру.

2-кезең: 2016-2020 жылдар – белсенді:

бұл кезең мынадай міндеттерді қамтиды:

1) перспективалы ұлттық кластерлерді белсенді дамыту;

2) халықаралық деңгейдегі кемінде 2 инновациялық орталық құру (Назарбаев Университеті, Инновациялық технологиялар паркі);

3) болашақ экономикасының жаңа секторларын дамыту үшін негіз қалыптастыру;

4) перспективалы ұлттық кластерлердің халықаралық тауашаларға, өнімдер мен қызметтер өнім берушілерінің желісіне, сондай-ақ халықаралық технологиялық тізбекке кіруіне жәрдемдесу;

5) кемінде 5 ұлттық кластер қалыптастыру.

Күтілетін нәтижелер

Жаңа кластерлік саясатты іске асыру инновациялық даму моделі мен отандық экономиканың жаңа бәсекелес артықшылықтарының негізін жасауға, экономиканың, шағын және орта кәсіпкерліктің бәсекеге қабілетті базалық және жаңа секторларын арттыруға, өңірлердің тұрақты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Перспективалы ұлттық кластерлерді дамыту тұжырымдамасын іске асыру нәтижесі:

1) "Назарбаев Университеті" дербес білім беру ұйымы мен Инновациялық технологиялар паркінің базасында халықаралық деңгейдегі

2 инновациялық орталықтың жұмыс істеуі;

2) кемінде 5 ұлттық кластердің жұмыс істеуі;

3) толыққанды институционалды инфрақұрылым кластерлерін құру болады.

2. Перспективалы ұлттық кластерлерді қалыптастырудың негізгі қағидаттары мен жалпы тәсілдері

Перспективалы ұлттық кластерлерді қалыптастыру қағидаттары

Осы Тұжырымдаманы іске асыру кезінде мынадай қағидаттарды сақтау қажет.

Біріншіден, қабылданатын шаралардың дәйектілігі қағидаты, қандай да болмасын инновациялық дамудың дайындық дәрежесін есепке алуды жобалайды. Бірінші кезең имитациялық модельді құруды, яғни экономиканы жаңғыртуды қамтамасыз етуі тиіс шетелдік технологияны енгізуді және игеруді болжайды. Аталған кезеңде институционалдық базаны нығайту және инновациялық жүйенің жекелеген элементтерін құру қажет. Екінші кезеңде, шетелдік технологияларды бейімдеу және жетілдіру мемлекеттің, бизнестің, ғылым мен білімнің, технология мен білім трансфертінің, құзыреттің ұлттық жүйесінің өзара іс-қимылы тетіктерінен тұратын толық және жұмысқа қабілетті ұлттық инновациялық жүйе толық жасалуы тиіс. Инновациялық дамудың келесі кезеңінде ғылымды қажет ететін жоғары деңгейдегі өзіндік жаңа технология мен өндіріс құрылатын болады.

Екіншіден, есептелген іс-қимыл стратегиясына негізделген нақты басымдықтарға күштерді шоғырландыру. Аталған қағидат барлық ресурстарды кластерлік дамудың шешуші бағыттарына шоғырландыруды болжайды.

Үшіншіден, бәсекелестік пен мемлекеттік-жеке әріптестікке негізделген экономикалық тиімділік қағидаты. Бұл қағидат инновациялық процесс пен жоғары өзін-өзі қамтамасыз етуіне біртіндеп ауысуын және оның кірістілігін болжайды.

Төртіншіден, перспективалы ұлттық кластерлерді салалық емес, салааралық жұмыс істеу қағидатында қалыптастыру орынды.

Бесіншіден, кластердің жаңа қатысушыларының интеграцияға ашықтығы, яғни кластерге ашық "кіруі" және "шығуы". Осыған байланысты кластерлер ашық инновациялар моделіне негізделетін болады.

Аталған қағидаттарды сақтау перспективалы ұлттық кластерлерді табысты қалыптастырудың маңызды шарты болып табылады.

Қазақстанның кластерлік саясатының негізгі бағыттары

Кластерлік саясат екі бағытта шоғырланатын болады.

Бірінші. Дәстүрлі экономика секторларындағы ұлттық кластерлер.

Перспективалы ұлттық кластерлер, негізінен технологиялық тізбектерді оңтайландыру және ұзарту, оларды оқшаулау, кооперацияны дамыту есебінен табиғи ресурстардың әлеуетін қолданатын қолданыстағы және пайда болатын кластерлер базасында дамитын болады.

Инновацияларды енгізу негізінде экономиканың базалық салаларын жаңғыртуды қамтамасыз етуге қабілетті жағдай жасау басты мақсат болып табылады.

Жаңа технологиялық тұғырнамаларға көшу, өнімдердің жаңа қайта бөлістері, халықаралық еңбек бөлінісіндегі ел позицияларының күшеюін қамтамасыз ету кластерлік саясаттың міндеті болады.

Бұл ретте, технологиялық тұғырнама деп елдің технологиялық дамуының инновациялық жобаларын енгізу құралы мен коммуникациялық алаң түсініледі.

Бірінші кезеңде технология импорты мен коммерцияландыру жүйесі құрылып, келесі кезеңде шетелдік технологияны реинжинирингілеуге ауыса отырып, одан әрі – жаңа технология мен білімді, оның ішінде нысаналы технологиялық бағдарламалар (бұдан әрі - НТБ) аясында дербес генерациялау жасалатын болады.

Кластер ядросында өндірістік көшбасшы компаниялар (сұраныс генераторлары) не ұқсас өнім шығаратын бірнеше компаниялар болады, олар өндірістік тізбектерді құрудың және оқшауландырудың, кооперациялаудың, кластердің шешуші технологиялық құзыреттерін дамытудың интеграторлары болуы тиіс. Кластерге қатысушыларға сонымен қатар салалық Ғылыми зерттеу институты (бұдан әрі – ҒЗИ), жоғары оқу орындары (бұдан әрі - ЖОО), сондай-ақ құрылатын инжинирингтік орталықтар жатады.

Егер интегратор мемлекеттік компания болатын болса, онда оның қатысуы оның кластерден кезең-кезеңмен шығуы арқылы, мемлекеттік-жеке меншік әріптестік (бірлескен инвестициялық жобалар, кепілдендірілген тапсырыстар), сервистік және ұйымдық функцияларды іске асыру және инновациялық технологияларды сатып алу (инвесторларды тарту, өткізу нарығы, экспорттық қолдау) қағидатына негізделетін болады.

Кластерді қалыптастыру тетігі.

Технологиялық болжау (форсайт) нәтижелері бойынша Қазақстан үшін сындарлы технологиялар анықталатын болады. Өте маңызды технологияларды немесе технологиялар тобын дамыту кластерлерді құру шеңберінде жүзеге асырылатын болады, ал кластерлік бастамаларды іске асырудың негізгі құралдарының бірі нысаналы технологиялық бағдарламалар болады. Сондай-ақ, бизнес бастамалары негізінде жаңа перспективалы кластерлерге конкурстық іріктеу жүргізілетін болады.

Әлеуетті қатысушылардың құзыреті мен рөлдері олардың саны мен құрамын, кәсіпорынның шоғырлану деңгейін, іске асырылатын жобалардың ауқымын, кооперация деңгейін, технологиялық база бірлігін, аралас салалар мен бірлескен зерттеу жобаларын есепке алатын критерийлер бойынша айқындалады.

Бұдан әрі, кластерлерді дамытудың жол карталары мен стратегиялары әзірленеді, кластерге қатысушылар арасында көптарапты келісімдер жасалатын болады.

Кластердің практикалық қызметі шетелдік әріптестермен бірлескен кәсіпорын (бұдан әрі – БК) құруды қоса алғанда, қайта бөлінісі жоғары өнімдер өндірісіне, оқшаулауға, өндірістік кооперацияға (өнім берушілер желісі) және логистикаға, физикалық инфрақұрылымға, технологиялар трансфертіне және отандық ҒЗИ мен ЖОО-ның қатысуымен инжиниринг орталықтарына, ғылыми-техникалық саладағы кооперацияға, кадрлар біліктілігін арттыру мен даярлауға, кластер қатысушылары арасында тиімді ақпараттық өзара іс-қимылға (медиақолдау) бағытталатын болады.

Кластер саясаты саласындағы уәкілеттілік берілетін мемлекеттік орган іріктеу тетігін және мынадай блоктар бойынша перспективалы ұлттық кластерлерді іріктеу бойынша критерийлердің тиісті тізбесін әзірлейді:

1) кластердің ғылыми-технологиялық және білім беру әлеуеті;

2) кластердің өндірістік әлеуеті;

3) кластердің экспорттық әлеуеті;

4) кластердің орналасу аумағының көліктік, энергетикалық, инженерлік, тұрғын үй және әлеуметтік инфрақұрылымын дамыту деңгейі;

5) кластердің ұйымдастырушылық даму деңгейі.

Ұйымдастырушылық құрылым

Кластер кеңесі (бұдан әрі – Кеңес) – кластер қатысушыларының пайымын, жоспарлары мен бағдарламаларын, сондай-ақ даму стратегиясын келісу алаңы.

Кеңесті салалық мемлекеттік органның министрі (облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері) басқарады.

Кеңестің құрамына интегратор, қатысушы-кәсіпорындар (аралас кәсіпорындар, сатушылар, логистика), Ұлттық кәсіпкерлер палатасы, салалық ҒЗИ, ЖОО, салалық бизнес қауымдастықтар, АЭА-ны басқарушы компаниялар, даму институттары кіреді.

Кеңестің функциялары:

1) ұлттық кластерлерді дамыту стратегияларын және егжей-тегжейлі жол карталарын әзірлеу және бекіту;

2) кластерлер қатысушыларының қызметін үйлестіру;

3) кластер қатысушыларына мемлекеттік және өзге қолдауды алуда жәрдем көрсету;

4) кластер бағдарламалары мен жобаларын іске асыруға бөлінетін қаражатты тиімді пайдалануды мониторингілеу.

Интегратор – өндірістік көшбасшы компаниялардың немесе кластердің дамуын, оның ішінде аутсорсингті, краудсорсингті қамтамасыз ететін бірнеше компаниялар.

Кластер интеграторының әріптесі Ұлттық кәсіпкерлер палатасы немесе салалық бизнес-қауымдастықтар – кластерлерге қатысу үшін бизнестің шоғырлану үйлестірушілері (мемлекеттік компанияның интеграторын айқындаған кезде міндетті)

Қаржы агенті – "Бәйтерек" ұлттық басқарушы холдингі" АҚ (бұдан әрі - "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ) және "ҚазАгро" ұлттық басқарушы холдингі" акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасы заңнамасының шеңберінде мемлекеттік қолдау шараларын көрсетеді.

Әлеуетті кластерлер:

1) мұнай мен газды өндіру және қайта өңдеу технологияларының кластерлері;

Қазақстан Республикасының Мұнай және газ министрі төрағалық ететін кластерлер кеңесі;

интегратор: "ҚазМұнайГаз" ұлттық компаниясы" акционерлік қоғамы;

кеңес мүшелері: Ұлттық кәсіпкерлер палатасы (салалық қауымдастық), "Қазақстан мұнай және газ институты" акционерлік қоғамы, "Назарбаев Университеті" дербес білім беру ұйымы, "Ақпараттық технологиялар паркі АЭА" басқарушы компаниясы" акционерлік қоғамы (бұдан әрі - "АТП АЭА басқарушы компаниясы" АҚ), ЖОО-лар;

аумақ: "Ұлттық индустриялық мұнай химиясы технопаркі" АЭА;

2) металлургия кластерлері;