ИПС "Әділет"

Прошедший 2009 год и начало текущего года ознаменованы важными событиями в жизни Республики. Казахстан возглавил одну из самых авторитетных международных организаций - ОБСЕ. В соответствии с посланием Главы государства к народу Казахстана разработан и реализуется масштабный Стратегический план развития Республики Казахстан до 2020 года, призванный вывести страну на новый уровень индустриального развития.

Утвержденная Указом Президента Республики от 24 августа 2009 года № 858 новая Концепция правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года (далее - Концепция) определила перспективы развития национальной правовой системы на предстоящее десятилетие. В этом важном программном документе закреплены стратегические направления дальнейшего совершенствования всех отраслей национального права, правоохранительной и судебной систем, других государственных и общественных институтов, нормотворческой и правоприменительной деятельности. Концепция является базой для формирования нового поколения казахстанского законодательства, призванного в полной мере обеспечить защиту прав и свобод граждан, интересов общества и государства и стать правовой основой для дальнейшей модернизации страны.

1. В качестве основной задачи конституционного права Концепция определяет полнокровную реализацию правовых ценностей, идей и принципов Конституции, в первую очередь в деятельности органов государственной власти и ее должностных лиц, обеспечение при этом как прямого действия норм Основного закона, так и реализацию его потенциала через текущее законодательство и правоприменение. В достижении этих целей важная роль отводится Конституционному совету как одному из ключевых институтов в механизме охраны конституционной законности и единой интерпретации положений Конституции. Реализуя предусмотренные Основным законом полномочия, Конституционный совет Республики Казахстан в 2009 году и за прошедший период текущего года рассмотрел 6 обращений, поступивших от Президента Республики Казахстан (1), депутатов Парламента (2), Премьер-Министра (2), местных судов (1). Обращения касались вопросов правового регулирования свободы вероисповедания и деятельности религиозных объединений; противодействия отмыванию доходов, полученных незаконным путем, и финансирования терроризма, тайны личных вкладов и сбережений; статуса международных организаций и порядка исполнения их решений; правовой основы деятельности частных нотариусов и некоторых других.

В частности, по обращению Президента Республики Казахстан Конституционный совет проверил на соответствие Конституции принятый Парламентом и представленный на подпись Главе государства Закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам свободы вероисповедания и религиозных объединений". Анализируя указанный закон, Конституционный совет обратил внимание на то, что его отдельные нормы не соответствуют положениям Конституции. В нарушение конституционного принципа равенства всех перед законом, означающего равную защиту государством прав человека, законодателем был неправомерно сужен круг лиц, наделяемых льготами, а также лиц, законные интересы которых должны защищаться уполномоченным органом. Закон необоснованно ограничивал конституционное право на свободу совести и ставил в неравные правовые условия лиц, принадлежащих к разным конфессиям. Кроме того, была установлена смысловая неидентичность некоторых норм на казахском и русском языках, что, по мнению Конституционного совета, искажает содержание указанных правовых норм, порождает невозможность их единообразного понимания и таким образом исключает применение на практике. В результате Закон "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам свободы вероисповедания и религиозных объединений" признан не соответствующим Конституции и не был подписан Главой государства.

По обращению председателя Сената и председателя Мажилиса Парламента Республики Казахстан Конституционным советом рассмотрены на соответствие Конституции принятые Парламентом и представленные на подпись Главе государства законы Республики Казахстан "О противодействии легализации (отмыванию) доходов, полученных незаконным путем, и финансированию терроризма" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам противодействия легализации (отмыванию) доходов, полученных незаконным путем, и финансированию терроризма", объединенное в одно конституционное производство с обращением председателя Мажилиса Парламента об официальном толковании пункта 2 статьи 18 Конституции Республики Казахстан.

В принятом Конституционным советом по данному обращению нормативном постановлении от 20 августа 2009 года № 5 разъяснено, что право на тайну личных вкладов и сбережений следует понимать как право вкладчика на неразглашение охраняемых законом любых, не являющихся общедоступными на равных условиях для неограниченного круга лиц, сведений о самом вкладчике, принадлежащих ему деньгах или ином имуществе, в том числе о банковских вкладах, иных счетах и сбережениях, о долях в уставных капиталах хозяйствующих субъектов и ином имуществе, а также об операциях с ними. Констатируя, что ограничение права на тайну личных вкладов и сбережений является прерогативой Парламента, Конституционный совет указал, что законодатель не вправе уполномочить иной государственный орган или должностное лицо регулировать пределы ограничения указанного права подзаконными нормативными правовыми актами. При этом в законе, устанавливающем допустимые пределы и порядок ограничения права на тайну вкладов и сбережений, а также критерии такого ограничения, должен быть определен исчерпывающий перечень оснований, наличие которых делает возможным эти ограничения, а также предусмотрены гарантии, обеспечивающие истребование, получение и использование сведений, составляющих тайну личных вкладов, в условиях, исключающих неправомерное их разглашение.

Признав названные законы соответствующими Конституции, Конституционный совет в то же время отметил, что недостаточная четкость изложения и несогласованность между собой отдельных положений законов, а также отсутствие достаточных гарантий, изложенных выше, могут привести на практике к нарушению конституционных прав человека и гражданина. В связи с этим Конституционный совет рекомендовал Правительству Республики до введения рассматриваемых законов в действие инициировать внесение в Мажилис Парламента законопроекта, предусматривающего приведение законодательства о противодействии легализации (отмыванию) доходов, полученных незаконным путем, и финансированию терроризма в соответствие с правовыми позициями Конституционного совета.

По обращению Премьер-Министра Республики Казахстан Конституционным советом дано официальное толкование норм статьи 4 Конституции применительно к порядку исполнения решений международных организаций и их органов, в том числе Комиссии таможенного союза.

В нормативном постановлении от 5 ноября 2009 года № 6 Конституционный совет указал, что Основной закон не содержит специальной нормы, предусматривающей возможность передачи отдельных полномочий государственных органов Казахстана международным организациям и их органам. Вместе с тем конституционный и международно-признанный статус Республики Казахстан - суверенного государства, основу которого составляют его независимость и самостоятельность в формировании и осуществлении внутренней и внешней политики, позволяет Республике принимать подобные решения с соблюдением положений и норм Конституции. В этом случае на решения международных организаций и их органов, образуемых в соответствии с международными договорами Республики Казахстан (в том числе Комиссии таможенного союза, созданной согласно Договору о Комиссии таможенного союза от 6 октября 2007 года, ратифицированному Законом Республики Казахстан от 24 июня 2008 года № 45 IV "О ратификации Договора о Комиссии таможенного союза"), распространяются положения статьи 4 Конституции о приоритете ратифицированных Казахстаном международных договоров перед его законами и возможности непосредственного применения таких решений. В то же время, как отметил Конституционный совет, решения международных организаций и их органов не должны противоречить Основному закону. Из этой правовой позиции вытекает, что не могут быть признаны в качестве обязательных для Казахстана решения международных организаций и их органов, нарушающие положения Конституции о суверенитете страны, недопустимости изменения установленных Основным законом унитарности и территориальной целостности государства, а также формы правления республики. Аналогичным образом не могут обладать свойствами приоритета перед казахстанскими законами и непосредственности применения решения международных организаций и их органов, ущемляющие конституционные права и свободы человека и гражданина.

Конституционный совет особо подчеркнул, что процедура принятия обязательного для Казахстана решения международной организации или его органа должна предусматривать правовые гарантии, исключающие возможность искажения заложенной в международном договоре воли народа Казахстана, выраженной в решениях, принятых республиканским референдумом, а также в актах Президента и Парламента республики при заключении и ратификации договора.

Конституционный совет также констатировал, что непосредственное применение решений международных организаций и их органов, имеющих приоритет перед нормативными правовыми актами республики, не означает отмену ими норм действующего права Казахстана. Приоритет и непосредственное применение таких решений, приравненных к ратифицированным международным договорам, означают, что в случаях возникновения коллизии с нормами правовых актов республики действуют нормы обязательных решений международных организаций и их органов впредь до устранения такой коллизии.

Некоторые обращения, поступившие в Конституционный совет, не были приняты в производство либо производство по ним прекращено, ввиду того, что поставленные в них вопросы не входили в компетенцию органа конституционного контроля, а сами обращения по форме и (или) содержанию не соответствовали установленным законом требованиям.

Премьер-Министр Республики Казахстан 26 апреля 2010 года обратился в Конституционный совет с ходатайством о дополнительном истолковании некоторых нормативных постановлений Конституционного совета по вопросу возможности предоставления частным нотариусам права использования на личных печатях изображения Государственного Герба Республики Казахстан. Рассмотрев обращение, Конституционный совет отметил, что в соответствии со статьей 9 Основного закона порядок использования государственных символов устанавливается конституционным законом. Следовательно, разрешение поставленного в обращении вопроса является прерогативой законодательной власти и не входит в компетенцию Конституционного совета. По этому основанию конституционное производство было прекращено.

2. Непременным условием утверждения конституционной законности и одним из показателей ее состояния является исполнение решений Конституционного совета, а также своевременная и полная реализация рекомендаций органа конституционного контроля по вопросам совершенствования законодательства и правотворческого процесса, содержащихся в его итоговых решениях и ежегодных посланиях. Обобщение практики конституционного контроля показало, что эффективность этой работы со стороны участников правотворческого процесса, в первую очередь Правительства, за последние годы существенно повысилась. Многие решения Конституционного совета нашли свое воплощение в соответствующих нормативных правовых актах. В немалой степени этому способствует ставшая традиционной практика ежегодного обсуждения хода исполнения решений Конституционного совета на заседаниях Совета по правовой политике при Президенте Республики Казахстан.

Во исполнение правовой позиции Конституционного совета (нормативное постановление от 18 апреля 2007 года № 4) Законом Республики Казахстан от 10 декабря 2009 года № 227 IV часть третья статьи 546 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 13 декабря 1997 года № 206-I изложена в новой редакции, наделяющей обвиняемого правом заявить ходатайство о рассмотрении дела судом с участием присяжных заседателей не только при объявлении ему об окончании предварительного следствия, но и в последующий период, в том числе и на предварительном слушании дела в суде. Этим же законом приведена в соответствие с нормативным постановлением Конституционного совета от 24 января 2007 года № 1 часть первая статьи 109 Уголовно-процессуального кодекса, предоставившая участникам уголовного процесса право судебного обжалования постановления органов уголовного преследования о возбуждении уголовного дела.

Согласно части седьмой статьи 75 Уголовно-процессуального кодекса в редакции Закона Республики Казахстан от 11 декабря 2009 года № 230-IV, принятого в соответствии с рекомендацией Конституционного совета (послание от 20 июня 2006 года), потерпевший, а в случае смерти последнего - его правопреемники, имеют право на получение за счет бюджетных средств денежной компенсации за имущественный вред, причиненный особо тяжким преступлением, если у осужденного отсутствует имущество, достаточное для возмещения причиненного материального ущерба. Одновременно расширен круг лиц, которым квалифицированная юридическая помощь предоставляется за счет государственного бюджета (послания Конституционного совета от 27 июня 2005 года и от 29 мая 2007 года).

Законом Республики Казахстан от 2 апреля 2010 года № 263-IV внесены изменения в Бюджетный кодекс Республики Казахстан от 4 декабря 2008 года № 95-IV и Закон Республики Казахстан от 27 ноября 2000 года № 107-II "Об административных процедурах", предусматривающие разграничение понятий "государственная услуга" и "государственная функция" (нормативное постановление Конституционного совета от 15 октября 2008 года № 8).

Постановлением Правительства от 30 декабря 2009 года № 2249 в Мажилис Парламента внесен проект закона, предусматривающий установление ответственности за вмешательство в деятельность членов Конституционного совета, а также оказание давления или иного воздействия на них (послание Конституционного совета от 23 июня 2008 года).

С учетом рекомендаций Конституционного совета, изложенных в послании от 23 июня 2008 года, Правительством проведена ревизия законодательства для выявления и устранения недостатков норм, определяющих признаки составов правонарушений. По результатам этой работы в Парламент внесен ряд законопроектов (постановления Правительства от 30 июня 2009 года № 1014, от 30 сентября 2009 года № 1475, от 30 декабря 2009 года № 2249).

В развитие рекомендаций о создании системы ювенальной юстиции, содержащихся в ряде решений Конституционного совета (в частности в послании от 27 июня 2005 года), образованы специализированные межрайонные суды по делам несовершеннолетних и принят Закон Республики Казахстан от 5 июля 2008 года № 64-IV "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам специализированных межрайонных судов по делам несовершеннолетних". В ряде регионов образованы специализированные ювенальные юридические консультации, а в уголовно-исполнительной системе введены должности специалистов по работе с несовершеннолетними.

Тем не менее, несмотря на заметные положительные тенденции, некоторые, требующие законодательного воплощения правовые позиции, рекомендации и предложения Конституционного совета, содержащиеся в его нормативных постановлениях и ежегодных посланиях, не реализованы или реализованы не в полном объеме.

Как отмечалось выше, Конституционный совет рекомендовал Правительству до введения в действие законов "О противодействии легализации (отмыванию) доходов, полученных незаконным путем, и финансированию терроризма" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам противодействия легализации (отмыванию) доходов, полученных незаконным путем, и финансированию терроризма" внести в Парламент законопроект, предусматривающий приведение указанного законодательства в соответствие с правовыми позициями Конституционного совета, предусмотрев в нем достаточные гарантии, обеспечивающие соблюдение конституционных прав человека и гражданина в этой сфере. Однако нормативное постановление Конституционного совета в этой части не исполнено и вопреки требованиям пункта 2 статьи 40 Конституционного закона "О Конституционном Совете Республики Казахстан" о принятом решении Конституционный совет уведомлен не был.

До настоящего времени не внесены в действующее законодательство все необходимые изменения и дополнения, вытекающие из решений Конституционного совета по вопросам принудительного отчуждения имущества для государственных нужд.

В Постановлении Конституционного совета от 20 декабря 2000 года № 21/2 "Об официальном толковании пункта 3 статьи 26 и пункта 2 статьи 76 Конституции Республики Казахстан" указано, что Основной закон не определяет содержание понятий "государственные нужды", "исключительные случаи", "условия равноценного возмещения", возлагая эту задачу на законы. При этом пределы ограничений и их характер должны определяться в законах не произвольно, а в соответствии с требованиями статьи 39 Конституции. Аналогичные выводы содержатся также в ряде других постановлений Конституционного совета. Однако некоторые изменения внесены только в статью 84 Земельного кодекса Республики Казахстан от 20 июня 2003 года № 442-II. В гражданском, банковском и ином законодательстве, регулирующем вопросы принудительного отчуждения имущества, до настоящего времени не даны четкие определения названных выше правовых категорий, соответствующие требованиям юридической точности и не допускающие возможность произвольной интерпретации положений закона. В законодательных актах не раскрыто понятие и различие используемых терминов "изъятие" и "принудительное отчуждение". Не определены четкие критерии для признания случаев принудительного отчуждения имущества для государственных нужд исключительными, а также отсутствуют исчерпывающие перечни таких исключительных случаев. Более того, статья 255 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 года № 268-II не содержит ссылки на исключительность случаев изъятия земельного участка и необходимость такого изъятия в судебном порядке, как того требует пункт 3 статьи 26 Конституции. В результате, по сведениям Верховного суда Республики Казахстан, произвольное толкование на практике названных выше понятий ведет к многочисленным судебным спорам, инициируемым собственниками принудительно отчуждаемых земельных участков.

В марте 2009 года Конституционным советом было принято к производству представление Акмолинского областного суда о признании неконституционной статьи 484 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях от 30 января 2001 года № 155-II, устанавливающей ответственность за систематическое нарушение правил эксплуатации и дорожного движения лицами, управляющими транспортными средствами. По мнению суда, указанная норма позволяет повторно привлекать виновное лицо к ответственности за одно и то же правонарушение, что противоречит подпункту 2) пункта 3 статьи 77 Основного закона. В ходе конституционного производства его участники из числа представителей Правительства согласились с доводами о несовершенстве рассматриваемой административно-правовой нормы и заявили о готовности принять меры по ее юридической корректировке, а субъект обращения в Конституционный совет - Акмолинский областной суд - отозвал свое обращение. На этом основании производство по нему Конституционным советом было прекращено. Однако недостатки закона до настоящего времени не устранены, что сохраняет возможность нарушения конституционных прав граждан при его применении на практике.

В рамках продолжающейся административной реформы подлежат более широкому воплощению в законах и иных актах правовые позиции Конституционного совета (нормативное постановление от 15 октября 2008 года № 8) в части более четкого проведения принципа разделения властей и надлежащего использования терминологии Основного закона.

Остаются актуальными рекомендации Конституционного совета в части законодательного совершенствования процедур взаимодействия Парламента, Правительства и других участников законодательного процесса; формирования системы постоянного правового мониторинга результатов законотворческой деятельности и эффективности принятых законов; обеспечения смысловой идентичности текстов законов на казахском и русском языках и некоторые другие (послания Конституционного совета от 23 июня 2008 года и от 22 июня 2009 года).

3. В текущем 2010 году исполняется 15 лет со дня принятия действующей Конституции, и это является поводом для осмысления некоторых итогов конституционного строительства и перспектив дальнейшего развития правовой системы страны. Принятый на всенародном референдуме 30 августа 1995 года Основной закон создал прочную основу для становления и укрепления институтов государства и гражданского общества, заложил гарантии надежной защиты прав и свобод человека и гражданина, обеспечил условия для динамичного развития экономического, социального и культурного потенциала страны на благо всего народа.

Символом и гарантом незыблемости Конституции, ядром государственно-властной системы является Президент Республики Казахстан, обеспечивающий единство и координацию всей государственной деятельности, согласованное функционирование и взаимодействие ветвей власти. Благодаря наличию института сильной и ответственной президентской власти, а также деятельности Первого Президента Республики Казахстан - Лидера нации Н. Назарбаева Казахстан превратился в суверенное, мирное и стабильное, авторитетное, процветающее и эффективное государство, высшей ценностью которого являются человек, его жизнь, права и свободы. Воплощенные в государственной практике конституционные принципы деятельности республики обеспечивают уверенность в завтрашнем дне нынешнего и будущих поколений, предсказуемость политики страны на международной арене.

Конституционная реформа 2007 года, сохранив проверенную временем казахстанскую модель государственного устройства, усовершенствовала систему сдержек и противовесов ветвей единой государственной власти, расширила полномочия Парламента, повысила роль политических партий, модернизировала систему местного государственного управления и самоуправления, создала условия для более активного взаимодействия государственных и общественных институтов.

Становление Казахстана в качестве правового государства, стержнем которого является режим конституционной законности, обусловило потребность в создании стабильной законодательной основы для полноценной жизнедеятельности государства и общества. В результате за прошедшие 15 лет Парламент на основе Конституции и в развитие ее положений принял более 1 700 законов, регулирующих самые различные сферы общественных отношений, обеспечив тем самым эффективное функционирование правовой системы страны.

За этот период созданы и обеспечены надлежащей правовой основой все институты государственного управления, предусмотренные Конституцией. Особенно важным является создание государственных механизмов в сфере защиты прав, свобод и законных интересов человека и гражданина. Суды, прокуратура, институт уполномоченного по правам человека, органы внутренних дел, финансовой полиции, национальной безопасности и другие правоохранительные структуры стали эффективным инструментом обеспечения конституционной законности.

Реализуя свои полномочия, Конституционный совет со дня его образования рассмотрел около 180 обращений, большинство из которых поступило от председателей палат Парламента и групп его депутатов (70) и судов Республики (64), Премьер-Министра Республики Казахстан (23), а также 8 ходатайств о дополнительном истолковании постановлений Конституционного совета, по которым принято более 140 нормативных постановлений. При этом были признаны неконституционными в целом или в части 25 законов и международных договоров. По результатам обобщения практики конституционного контроля в Парламент направлены 12 ежегодных посланий о состоянии конституционной законности в стране. Многие из содержащихся в них предложений и рекомендаций по совершенствованию нормативно-правовой базы учтены в законотворчестве и правоприменении, в итоге в соответствии с правовыми позициями Конституционного совета внесены изменения и дополнения в 65 законов.

Принятые Конституционным советом нормативные постановления обеспечивают режим конституционной законности и точную интерпретацию норм Конституции, обогащают действующее право, восполняют пробелы в правовом регулировании, формируют ориентиры развития законодательства и правоприменительной практики.

В целях совершенствования механизма реализации решений Конституционного совета по инициативе Главы государства Парламентом Республики 17 июня 2008 года внесены дополнения в Конституционный закон "О Конституционном Совете Республики Казахстан", которые наделяют Конституционный совет правом определять порядок и сроки исполнения принятых им решений.

Другая новелла данного Конституционного закона установила, что рекомендации и предложения по совершенствованию законодательства, содержащиеся в решениях Конституционного совета, подлежат обязательному рассмотрению уполномоченными государственными органами с последующим уведомлением Конституционного совета о принятом решении. В соответствии с Регламентом Правительства нормативные постановления Конституционного совета должны учитываться при формировании текущих и перспективных планов законопроектных работ, а согласно утвержденным Правительством соответствующим правилам законопроекты должны разрабатываться с учетом нормативных постановлений Конституционного совета. Тем самым упрочен императивный характер решений Конституционного совета, что, как отмечено выше, позитивно отразилось на состоянии конституционной законности.

Анализируя практику конституционного контроля и состояние конституционной законности в стране, Конституционный совет полагает, что Конституция успешно доказала свою состоятельность, ее потенциал не исчерпан и закрепленные в Основном законе правовые идеи, принципы и нормы должны раскрываться по мере развития государства и общества, создания для этого необходимых политических, экономических и социальных условий. Ценность конституционных установлений заключается в том, что они не только регулируют важнейшие общественные отношения, но и являются базой для утверждения республики как демократического, светского, правового и социального государства, развития гражданского общества и рыночной экономики.

В связи с этим, по мнению Конституционного совета, главная задача для всех государственных и общественных институтов - обеспечить безусловную реализацию положений Основного закона в действующем праве и правоприменительной практике, формирование высокой правовой культуры в обществе и уважительного отношения к главному политико-правовому документу страны.

Направляя в соответствии с подпунктом 6) статьи 53 Конституции и подпунктом 2) пункта 4 статьи 17 Конституционного закона Республики Казахстан "О Конституционном Совете Республики Казахстан" настоящее послание, Конституционный совет выражает уверенность, что Парламент Республики Казахстан и другие государственные органы, ответственные за поддержание конституционной законности, примут в рамках своей компетенции все необходимые меры по устранению отмеченных нарушений и утверждению принципов конституционализма.

Председатель
Конституционного совета
Республики Казахстан	И. Рогов

Өткен 2009 жыл және үстіміздегі жылдың басы республика өміріндегі маңызды оқиғалармен ерекшеленді. Қазақстан ең беделді халықаралық ұйымдардың бірі – ЕҚЫҰ басшылығына келді. Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес, елімізді индустриалдық дамудың жаңа деңгейіне шығаруды мақсат тұтатын, Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі дамуының ауқымды стратегиялық жоспары әзірленіп, жүзеге асырылуда.

Республика Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған жаңа Құқықтық саясат тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) ұлттық құқықтық жүйенің алдымыздағы он жылдағы даму болашағын айқындады. Бұл маңызды бағдарламалық құжатта ұлттық құқықтың барлық салаларын, құқық қорғау және сот жүйелерін, өзге де мемлекеттік және қоғамдық институттарды, норма шығармашылығы және құқық қолдану қызметін одан әрі жетілдірудің стратегиялық бағыттары бекітілген. Тұжырымдама азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғам мен мемлекеттің мүдделері қорғалуын толық қамтамасыз етуге және елімізді одан әрі жаңғыртудың құқықтық негізіне айналуға қаратылған қазақстандық заңнаманың жаңа буынын қалыптастыру үшін база болып табылады.

1. Тұжырымдама Конституцияның құқықтық құндылықтары, идеялары мен принциптері толыққанды іске асырылуын, бірінші кезекте мемлекеттік билік органдары мен олардың лауазымды тұлғаларының қызметінде іске асырылуын, бұл ретте Негізгі Заң нормаларының тікелей қолданылуын да, ағымдағы заңнама мен құқық қолдану арқылы оның әлеуеті жүзеге асырылуын да қамтамасыз етуді конституциялық құқықтың басты міндеті ретінде айқындайды. Осы мақсаттарға жетуде конституциялық заңдылықты қорғау және Конституцияның ережелерін бірізді түсіндіру механизміндегі басты институттардың бірі ретінде Конституциялық Кеңеске маңызды рөл ажыратылады.

Негізгі Заңда көзделген өкілеттіктерін жүзеге асыра отырып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі 2009 жылы және үстіміздегі жылдың өткен кезеңі ішінде 6 өтініш, солардың ішінде Қазақстан Республикасының Президентінен – 1, Парламент депутаттарынан – 2, Премьер-Министрден – 2, жергілікті соттардан келіп түскен 1 өтінішті қарады. Өтініштер діни сенім бостандығын және діни бірлестіктердің қызметін құқықтық реттеу; заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл, жеке салымдар мен жинаған қаражаттың құпиялылығы; халықаралық ұйымдардың мәртебесі мен олардың шешімдерін орындау тәртібі; жекеше нотариустер қызметінің құқықтық негізі мәселелеріне және өзге де бірқатар мәселелерге қатысты болды.

Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің өтініші бойынша Конституциялық Кеңес, Парламент қабылдап, Мемлекет басшысының қол қоюына ұсынған "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының Конституцияға сәйкестігін тексерді. Аталған Заңды талдай отырып, Конституциялық Кеңес оның жекелеген нормалары Конституцияның ережелеріне сәйкес келмейтініне назар аударды. Адам құқықтарын мемлекеттің тең қорғауын білдіретін, әркімнің заң алдындағы теңдігі туралы конституциялық принципті бұза отырып, заң шығарушы жеңілдік берілетін тұлғалар шеңберін, сондай-ақ заңды мүдделерін уәкілетті орган қорғауға тиіс тұлғалардың шеңберін заңсыз тарылтқан. Заң ар-ождан бостандығына конституциялық құқықты негізсіз шектеп, түрлі конфессияларға жататын адамдарды құқықтық теңсіз жағдайға апарған. Одан тыс, қазақ және орыс тілдеріндегі кейбір нормалардың мағыналық сәйкессіздігі анықталды, ал бұл, Конституциялық Кеңестің пікірінше, аталған құқықтық нормалардың мазмұнын бұрмалап, оны бір мағынада түсінбеушілік туындатады және, осылайша, практикада қолданылуын жоққа шығарады. Соның нәтижесінде "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң Конституцияға сәйкес емес деп танылды және Мемлекет басшысы оған қол қоймады.

Парламент Мәжілісі Төрағасының Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы өтінішімен бір конституциялық іс жүргізуге біріктірілген, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Төрағасының және Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Төрағасының өтініші бойынша Конституциялық Кеңес, Парламент қабылдап, Мемлекет басшысының қол қоюына ұсынған "Заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы заңдарының Конституцияға сәйкестігін қарады.

Конституциялық Кеңестің осы өтініш бойынша қабылданған 2009 жылғы 20 тамыздағы № 5 нормативтік қаулысында, жеке салымдар мен жинаған қаражаттың құпиялылығы сақталуына құқығын, салымшының өзі туралы, оған тиесілі ақша немесе өзге мүлік, солардың ішінде, банктік салымдары, өзге де шоттары мен жинаған қаражаты туралы, шаруашылық жүргізуші субъекттердің жарғылық капиталдарындағы үлестері және өзге де мүлкі, сондай-ақ олармен жасалатын операциялар туралы салымшының заңмен қорғалатын кез келген, тұлғалардың шектеусіз тобы үшін жалпыға бірдей қолжетімді болып табылмайтын мәліметтердің жария етілмеуіне құқығы деп түсінген жөн, деп түсіндірме берілді. Жеке салымдар мен жинаған қаражаттың құпиялылығы сақталуына құқығын шектеу Парламенттің айрықша құзыреті болып табылады деп атай келе, Конституциялық Кеңес, заң шығарушы басқа бір мемлекеттік органға немесе лауазымды тұлғаға жеке салымдар мен жинаған қаражаттың құпиялылығын шектеудің шектерін заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілермен реттеуге өкілеттік беруге хақылы емес деп атап көрсетті. Бұл ретте, жеке салымдар мен жинаған қаражаттың құпиялылығын шектеудің жол берілетін шектері мен тәртібін, сондай-ақ осындай шектеудің өлшемдерін белгілейтін заңда осындай шектеулер қойылуына мүмкіндік беретін негіздер болып, олардың толық тізбесі айқындалуға, сондай-ақ жеке салымдар құпиясын құрайтын мәліметтердің заңсыз түрде жария етілмейтін жағдайларда сұралуын, алынуын және пайдаланылуын қамтамасыз ететін кепілдіктер көзделуге тиіс.

Аталған заңдарды Конституцияға сәйкес деп танып, Конституциялық Кеңес сонымен бірге заңдардың жекелеген ережелерінің қажетінше айқын тұжырымдалмауы және бір-бірімен келіспеуі, сондай-ақ жоғарыда баяндалған кепілдіктердің жетерліктей болмауы практикада адамның және азаматтың конституциялық құқықтары бұзылуына алып келуі мүмкін екенін атап көрсетті. Осыған байланысты Конституциялық Кеңес, көрсетілген заңдар қолданысқа енгізілгенге дейін, заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы заңнаманы Конституциялық Кеңестің құқықтық позицияларына сәйкестендіруді көздейтін заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізуге бастама жасауды республика Үкіметіне ұсынды.

Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің өтініші бойынша Конституциялық Кеңес халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының, солардың ішінде Кеден одағы комиссиясының шешімдерін орындау тәртібіне қатысты Конституцияның 4-бабының нормаларына ресми түсіндірме берді.

2009 жылғы 5 қарашадағы № 6 нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес, Қазақстанның мемлекеттік органдарының жекелеген өкілеттіктерін халықаралық ұйымдар мен олардың органдарына беру мүмкіндігі көзделген арнайы норма Негізгі Заңда жоқ, деп атап көрсетті. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы саясатты қалыптастыру мен іске асырудағы тәуелсіздігі және дербестігі оның негізін құрайтын егемен мемлекеттің, конституциялық және халықаралық деңгейде танылған мәртебесі республикаға Негізгі Заңның ережелері мен нормаларын сақтай отырып осындай шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес құрылатын халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының (солардың ішінде, "Кеден одағының комиссиясы туралы Шартты ратификациялау туралы" 2008 жылғы 24 маусымдағы № 45-ІV Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған, Кеден одағының комиссиясы туралы 2007 жылғы 6 қазандағы Шартқа сай құрылған Кеден одағы комиссиясының) шешімдеріне Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және мұндай шешімдер тікелей қолданылуы мүмкін деген ережелері қолданылады. Сонымен бірге Конституциялық Кеңес атап өткендей, халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының шешімдері Негізгі Заңға қайшы келмеуге тиіс. Бұл құқықтық позициядан, халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының еліміздің егемендігі туралы, мемлекеттің Негізгі Заңда белгіленген біртұтастығын және аумақтық тұтастығын, сондай-ақ республиканы басқару нысанын өзгертуге болмайтындығы туралы Конституцияның ережелерін бұзатын шешімдері Қазақстан үшін міндетті деп танылмайтыны келіп шығады. Дәл осылайша халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін шешімдері Қазақстан заңдарынан басым және тікелей қолданылатын сипатқа ие бола алмайды.

Конституциялық Кеңес, халықаралық ұйымның немесе оның органының Қазақстан үшін міндетті шешімді қабылдау рәсімі, республикалық референдумда қабылданған шешімдерде, сондай-ақ шартты жасасу және ратификациялау кезінде республика Президенті мен Парламентінің актілерінде білдіріліп, халықаралық шартқа енгізілген Қазақстан халқының ерік-жігерін бұрмалау мүмкіншілігіне жол бермейтін құқықтық кепілдіктерді көздеуге тиіс, деп ерекше атап көрсетті.

Конституциялық Кеңес сондай-ақ, республиканың нормативтік құқықтық актілерінен басымдығы бар халықаралық ұйымдар мен олардың органдары шешімдерінің тікелей қолданылуы, олардың Қазақстанда қолданылатын құқықтың нормаларын жоятынын білдірмейді, деп атап көрсетті. Ратификацияланған халықаралық шарттарға теңестірілген мұндай шешімдердің басымдығы мен тікелей қолданылуы, республиканың құқықтық актілерімен қарама-қайшылық туындаған жағдайда, алдағы уақытта мұндай қарама-қайшылық жойылғанға дейін халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының міндетті шешімдерінің нормалары қолданылатынын білдіреді.

Конституциялық Кеңеске келіп түскен өтініштердің кейбірі, оларда қойылған мәселелер конституциялық бақылау органының құзыретіне жатпағандықтан, ал өтініштердің өзі нысаны және (немесе) мазмұны жағынан заңда белгіленген талаптарға сәйкес болмағандықтан іс жүргізуге қабылданбады немесе оларға қатысты іс жүргізу тоқтатылды.

Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі 2010 жылғы 26 сәуірде Конституциялық Кеңестің кейбір нормативтік қаулыларын жекеше нотариустерге Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Елтаңбасының бейнесін жеке мөрлерінде пайдалану құқығын беру мүмкіндігі мәселесі бойынша қосымша түсіндіру туралы өтінішпен жүгінді. Конституциялық Кеңес өтінішті қарап, Негізгі Заңның 9-бабына сәйкес мемлекеттік рәміздердің пайдаланылу тәртібі конституциялық заңда белгіленеді, деп атап көрсетті. Демек, өтініште көрсетілген мәселені шешу заң шығарушы биліктің айрықша құзыреті болып табылады және Конституциялық Кеңестің құзыретіне жатпайды. Осы негіз бойынша конституциялық іс жүргізу тоқтатылды.

2. Конституциялық Кеңес шешімдерінің орындалуы, сондай-ақ конституциялық бақылау органының қорытынды шешімдері мен жыл сайынғы жолдауларындағы заңнама және құқық шығармашылығы процесін жетілдіру мәселелері бойынша ұсыныстарының уақтылы әрі толық жүзеге асырылуы конституциялық заңдылықты орнықтырудың ең қажетті шарты және оның жай-күйін сипаттайтын көрсеткіштердің бірі болып табылады. Құқық шығармашылығына қатысушылар тарапынан, бірінші кезекте Үкімет тарапынан, соңғы жылдары бұл жұмыстың тиімділігі едәуір артқанын конституциялық бақылау практикасы көрсетті. Конституциялық Кеңестің көптеген шешімдері тиісті нормативтік құқықтық актілерде көрініс тапты. Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Құқықтық саясат жөніндегі кеңестің отырыстарында Конституциялық Кеңес шешімдерінің орындалу барысын дәстүрлі түрде жыл сайын талдау практикасы бұған айтарлықтай септігін тигізуде.

Конституциялық Кеңестің құқықтық позициясын (2007 жылғы 18 сәуірдегі № 4 нормативтік қаулы) орындау мақсатында, 2009 жылғы 10 желтоқсандағы № 227-ІV Қазақстан Республикасының Заңымен 1997 жылғы 13 желтоқсандағы № 206-І Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 546-бабының үшінші бөлігі айыпталушыға алдын ала тергеудің аяқталғаны туралы хабарлаған кезде ғана емес, келесі кезеңде де, оның ішінде сотта істі алдын ала тыңдауда да істі соттың алқабилер қатысуымен қарауы туралы өтініш мәлімдеуге құқық беретін жаңа редакцияда жазылды. Осы Заңмен Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 109-бабының бірінші бөлігі, қылмыстық іс жүргізуге қатысушыларға қылмыстық қудалау органдарының қылмыстық іс қозғау туралы қаулысына сотқа шағымдану құқығын бере отырып, Конституциялық Кеңестің 2007 жылғы 24 қаңтардағы № 1 нормативтік қаулысына сәйкестендірілді.

Конституциялық Кеңестің ұсынысына сәйкес қабылданған (2006 жылғы 20 маусымдағы жолдау), 2009 жылғы 11 желтоқсандағы № 230-ІV Қазақстан Республикасы Заңының редакциясындағы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 75-бабының жетінші бабына сай, жәбірленушінің, ал ол қайтыс болған жағдайда – оның құқықтық мирасқорларының аса ауыр қылмыспен келтірілген мүліктік зиян үшін, егер осындай қылмыс үшін сотталған адамның осы қылмыспен келтірілген залалды өтеу үшін жеткілікті мүлкі болмаса, бюджет қаражаты есебінен ақшалай өтемақы алуға құқығы бар. Сонымен бірге мемлекет бюджеті есебінен білікті заң көмегі көрсетілетін тұлғалардың шеңбері кеңейтілді (Конституциялық Кеңестің 2005 жылғы 27 маусымдағы және 2007 жылғы 29 мамырдағы жолдаулары).

2010 жылғы 2 сәуірдегі № 263-ІV Қазақстан Республикасының Заңымен 2008 жылғы 4 желтоқсандағы № 95-ІV Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексіне және "Әкімшілік рәсімдер туралы" 2000 жылғы 27 қарашадағы № 107-ІІ Қазақстан Республикасының Заңына "мемлекеттік қызмет" және "мемлекеттік функция" ұғымдарының ара-жігін ажыратуды көздейтін өзгерістер енгізілді (Конституциялық Кеңестің 2008 жылғы 15 қазандағы № 8 нормативтік қаулысы).

Конституциялық Кеңес мүшелерінің қызметіне араласқаны, сондай-ақ оларға қысым жасағаны немесе басқадай ықпал еткені үшін жауапкершілік белгіленуін көздейтін заң жобасы (Конституциялық Кеңестің 2008 жылғы 23 маусымдағы жолдауы) Үкіметтің 2009 жылғы 30 желтоқсандағы № 2249 қаулысымен Парламент Мәжілісіне енгізілді.

Конституциялық Кеңестің 2008 жылғы 23 маусымдағы жолдауында баяндалған ұсыныстарды ескере отырып, Үкімет құқық бұзушылық құрамының белгілерін айқындайтын нормалардың кемшіліктерін тауып, оларды жою үшін заңнамаға тексеру жүргізді. Осы жұмыстың нәтижесі бойынша Парламентке бірқатар заң жобалары енгізілді (Үкіметтің 2009 жылғы 30 маусымдағы № 1014, 2009 жылғы 30 қыркүйектегі № 1475, 2009 жылғы 30 желтоқсандағы № 2249 қаулылары).

Конституциялық Кеңестің бірқатар шешімдеріндегі (атап айтқанда, 2005 жылғы 27 маусымдағы жолдауындағы) ювеналдық әділет жүйесін құру туралы ұсыныстары дамытыла келе, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар құрылып, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2008 жылғы 5 шілдедегі № 64-ІV Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Өңірлердің бірқатарында мамандандырылған ювеналдық заң консультациялары құрылды, ал қылмыстық-атқару жүйесінде кәмелетке толмағандармен жұмыс істейтін мамандар лауазымдары енгізілді.

Алайда, көзге көрінетін оң үрдістерге қарамастан, Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулылары мен жыл сайынғы жолдауларындағы заң шығару арқылы іске асырылуын талап ететін құқықтық позициялары, ұсыныстары мен ұсынымдары жүзеге асырылған жоқ немесе толық көлемінде жүзеге асырылған жоқ.

Жоғарыда атап өтілгендей, Конституциялық Кеңес "Заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдар қолданысқа енгізілгенге дейін, аталған заңнаманы Конституциялық Кеңестің құқықтық позицияларына сәйкестендіруді көздейтін және адамның және азаматтың осы саладағы конституциялық құқықтары сақталуын қамтамасыз ететін жеткілікті кепілдіктер қарастырылған заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізуді Үкіметке ұсынды. Алайда Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулысы бұл бөлігінде орындалмады және "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Конституциялық заңның 40-бабы 2-тармағының талаптарына кереғар бола тұра, қабылданған шешім туралы Конституциялық Кеңеске хабар берілмеді.

Мемлекет мұқтажы үшін мүлікті күштеп иелігінен айыру мәселелері бойынша Конституциялық Кеңестің шешімдерінен туындайтын қажетті өзгерістер мен толықтырулардың бәрі осы уақытқа дейін қолданыстағы заңнамаға енгізілмеді.

"Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 3-тармағын және 76-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы" Конституциялық Кеңестің 2000 жылғы 20 желтоқсандағы № 21/2 қаулысында Негізгі Заң "мемлекет мұқтажы", "ерекше жағдайлар", "құны тең бағамен өтелген кезде" деген ұғымдардың мазмұнын анықтап отырмайды және бұл міндетті заңдарға жүктейді, деп атап көрсетілген. Бұл ретте шектеулердің шегі мен сипаты заңдарда еркін түрде емес, Конституцияның 39-бабының талаптарына сәйкес айқындалуға тиіс. Дәл осындай ұйғарымдар Конституциялық Кеңестің басқа да бірқатар қаулыларында бар. Алайда бірқатар өзгерістер 2003 жылғы 20 маусымдағы № 442-ІІ Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 84-бабына ғана енгізілген. Мүлікті күштеп иеліктен айыру мәселелерін реттейтін азаматтық, банктік және өзге де заңнамада жоғарыда аталған құқықтық категориялардың заң тұрғысындағы дәлме-дәлдік талаптарына сәйкес келетін және заң ережелерін өз бетінше түсіндіру мүмкіндігіне жол бермейтін нақты анықтамалары осы уақытқа дейін берілмеген. Пайдаланылып жүрген "алып қою" және "күштеп иеліктен айыру" деген терминдердің ұғымы мен айырмашылығы заңнамалық актілерде ашылмаған. Мемлекет мұқтажы үшін мүлікті күштеп иеліктен айыру жағдайларын ерекше деп тану үшін нақты өлшемдер айқындалмаған, сондай-ақ мұндай ерекше жағдайлардың толық тізбелері жоқ. Оның үстіне, 1994 жылғы 27 желтоқсандағы № 268-ІІ Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 255-бабында жер учаскесін алып қою жағдайларының ерекшелігіне және, Конституцияның 26-бабының 3-тармағы талап ететіндей, осылай алып қоюды сот тәртібімен іске асыру қажеттігіне сілтеме жасалмаған. Соның нәтижесінде, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының мәліметі бойынша, жоғарыда аталған ұғымдарды практикада өз бетінше түсіндіру күштеп иеліктен айырылған жер учаскелері иелерінің бастамасымен көптеген сот дауларына әкеп соқтыруда.

2009 жылғы наурыз айында Конституциялық Кеңес Ақмола облыстық сотының 2001 жылғы 30 қаңтардағы № 155-ІІ Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің көлік құралдарын басқаратын тұлғалардың пайдалану және жол жүру ережелерін жүйелі түрде бұзғаны үшін жауапкершілігін белгілейтін 484-бабын конституциялық емес деп тану туралы ұсынысын іс жүргізуге қабылдады. Соттың пікірінше, бұл аталған норма айыпты тұлғаны бірдей құқық бұзушылық жасағаны үшін жауапкершілікке тартуға мүмкіндік береді, ал бұл Негізгі Заңның 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасына қайшы келеді. Конституциялық іс жүргізу барысында Үкіметтің өкілдері ретінде оған қатысушылар қаралып отырған әкімшілік-құқықтық норманың пысықталмағаны туралы уәжбен келісіп, оны заңдық жағынан түзету жөніндегі шараларды қабылдауға дайын екенін мәлімдеді, ал Конституциялық Кеңеске өтінішпен жүгіну субъектісі – Ақмола облыстық соты – өз өтінішін кері шақырып алды. Осы негіз бойынша Конституциялық Кеңес іс жүргізуді тоқтатқан болатын. Алайда заңның кемшіліктері осы уақытқа дейін жойылмады, демек оны практикада қолдану кезінде азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзылу мүмкіндігі сақталып отыр.

Биліктің бөлінуі принципін нақтырақ жүргізу және Негізгі Заңның терминологиясын дұрыс пайдалану бөлігіндегі Конституциялық Кеңестің құқықтық позициялары (2008 жылғы 15 қазандағы № 8 нормативтік қаулы) жалғасып отырған әкімшілік реформа аясында заңдарда және өзге де актілерде кеңінен көрініс табуға тиіс.

Парламенттің, Үкіметтің және заң шығару процесіне өзге де қатысушылардың өзара іс-әрекеті процедураларын заң қабылдау арқылы жетілдіру; заң шығармашылығы қызметінің нәтижелеріне және қабылданған заңдардың тиімділігіне үнемі құқықтық мониторинг жүргізу; заңдардың қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінің мағыналық сәйкестігін қамтамасыз ету және басқа да бөлігіндегі Конституциялық Кеңестің ұсыныстары (Конституциялық Кеңестің 2008 жылғы 23 маусымдағы және 2009 жылғы 22 маусымдағы жолдаулары) өзекті күйінде қалуда.

3. Ағымдағы 2010 жылы қолданыстағы Конституция қабылданғанына 15 жыл толады. Бұл оқиға конституциялық құрылыстың кейбір қорытындылары мен еліміздің құқықтық жүйесінің одан әрі даму болашағын ой елегінен өткізуге себеп болып табылады. 1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылданған Негізгі Заң мемлекет және азаматтық қоғам институттарының қалыптасуы мен нығаюы үшін берік негіз қалады, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары сенімді түрде қорғалуының кепілдіктерін белгіледі, бүкіл халықтың игілігі жолында еліміздің экономикалық, әлеуметтік және мәдени әлеуетінің серпінділікпен дамуы үшін қажетті шарттарды қамтамасыз етті.

Қазақстан Республикасының Президенті Конституция мызғымастығының нышаны әрі кепілі, мемлекеттік-билік жүйесінің түпқазығы болып табылады, ол бүкіл мемлекеттік қызметтің бірлігі мен үйлесімділігін, билік тармақтарының өзара келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Қуатты да жауапты президенттік билік институты болуы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Назарбаевтың қызметі арқасында Қазақстан, адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазынасы болып табылатын егемен, бейбіт және тұрақты, беделді, гүлденген және өмір сүруге тиімді мемлекетке айналды. Республика қызметінің мемлекеттік практикада көрініс тапқан конституциялық принциптері бүгінгі және келер ұрпақтың ертеңгі күнге деген сенімін, еліміздің халықаралық аренадағы саясатының дәйектілігін қамтамасыз етеді.

2007 жылғы конституциялық реформа, мемлекет құрудың уақыт сынынан өткен қазақстандық моделін сақтап қалып, біртұтас мемлекеттік билік тармақтарындағы тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін жетілдірді, Парламенттің өкілеттігін кеңейтті, саяси партиялардың рөлін көтерді, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару жүйесін жаңғыртты, мемлекеттік және қоғамдық институттардың өзара белсендірек жұмыс істеуі үшін жағдай жасады.

Қазақстанның конституциялық заңдылық режимі өзек етіп алынған құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуы, мемлекет пен қоғам толыққанды өмір сүруі үшін тұрақты заңнамалық негіз құрылуын қажетсінді. Соның нәтижесінде өткен 15 жыл ішінде Парламент Конституция негізінде және оның ережелерін дамыту мақсатында, қоғамдық қатынастардың түрлі салаларын реттейтін 1700-ден астам заң қабылдап, сол арқылы еліміздің құқықтық жүйесі тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етті.

Осы кезең ішінде Конституцияда көзделген мемлекеттік басқару институттарының барлығы да құрылып, тиісті құқықтық негізбен қамтамасыз етілді. Әсіресе адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау саласындағы мемлекеттік механизмдерді құру маңызды болып табылады. Соттар, прокуратура, адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты, ішкі істер, қаржы полициясы, ұлттық қауіпсіздік органдары, өзге де құқық қорғау құрылымдары конституциялық заңдылықты қамтамасыз етудің тиімді құралына айналды.

Өкілеттіктерін жүзеге асыра отырып, Конституциялық Кеңес өзі құрылған күннен бастап 180-ге жуық өтініш қараған болса, олардың көпшілігі Парламент палаталарының төрағаларынан және оның депутаттары тобынан (70) және Республика соттарынан (64), Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінен (23) келіп түсті, сондай-ақ Конституциялық Кеңестің қаулыларын қосымша түсіндіру туралы 8 өтініш қаралды. Осы өтініштер бойынша 140-тан астам нормативтік қаулылар қабылданды. Бұл ретте 25 заң және халықаралық шарт толығымен немесе бір бөлігінде конституциялық емес деп танылды. Конституциялық бақылау практикасын қорыту нәтижесі бойынша Парламентке елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы 12 жолдау жіберілді. Нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру жөнінде оларда айтылған көптеген ұсыныстар мен ұсынымдар заң шығармашылығы мен құқық қолдануда ескерілді, соның нәтижесінде, Конституциялық Кеңестің құқықтық позицияларына сәйкес 65 заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Конституциялық Кеңес қабылдаған нормативтік қаулылар конституциялық заңдылық режимін және Конституция нормаларының дәл түсіндірілуін қамтамасыз етеді, қолданыстағы құқықты байыта түседі, құқықтық реттеудегі кемшіліктерді толықтырады, заңнама және құқық қолдану практикасының даму бағыттарын қалыптастырады.

Конституциялық Кеңес шешімдерін жүзеге асыру механизмін жетілдіру мақсатында, Мемлекет басшысының бастамасымен республика Парламенті 2008 жылғы 17 маусымда "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Конституциялық заңға толықтырулар енгізіп, бұл толықтырулар Конституциялық Кеңеске өзі қабылдаған шешімдерді орындаудың тәртібі мен мерзімін белгілеу құқығын береді.

Осы Конституциялық заңның тағы бір новелласы, Конституциялық Кеңестің шешімдерінде қамтылған заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсынымдар мен ұсыныстарды уәкілетті мемлекеттік органдар міндетті түрде қарауға және қабылданған шешім туралы Конституциялық Кеңеске хабарлауға тиіс, деп белгіледі. Үкімет Регламентіне сәйкес Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулылары ағымдағы және болашақтағы заң жобалау жұмыстарының жоспарларын құрастыру кезінде ескерілуге тиіс, ал Үкімет бекіткен тиісті ережелерге сай, заң жобалары Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларын ескере отырып әзірленуге тиіс. Сол арқылы Конституциялық Кеңес шешімдерінің тегеурінді сипаты күшейтілді, ал бұл, жоғарыда атап көрсетілгендей, конституциялық заңдылықтың жай-күйіне оң ықпал етті.

Конституциялық бақылау практикасы мен елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйін талдай келе, Конституциялық Кеңес еліміздің Ата Заңы өзінің өміршеңдігін дәлелдеп шықты, оның әлеуеті азайған жоқ және Конституцияда баянды етілген құқықтық идеялар, принциптер мен нормалар мемлекет пен қоғам дамыған сайын, сол үшін қажетті саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар жасалған сайын ашыла түсуге тиіс деп пайымдайды. Конституциялық ережелердің құндылығы сол, олар аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттеп қана қоймай, Республиканың демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнығуы, азаматтық қоғам мен нарықтық экономиканың дамуы үшін де база болып табылады.

Осыған байланысты, Конституциялық Кеңестің пікірінше, барлық мемлекеттік және қоғамдық институттар үшін басты міндет – Негізгі Заң ережелерінің қолданыстағы құқық пен құқық қолдану практикасында сөзсіз іске асырылуын, қоғамда жоғары құқықтық мәдениет және еліміздің басты саяси-құқықтық құжатына деген құрмет қалыптасуын қамтамасыз ету болып табылады.

Конституцияның 53-бабының 6) тармақшасына және "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 17-бабы 4-тармағының 2) тармақшасына сәйкес Конституциялық Кеңес осы жолдауды жібере отырып, Қазақстан Республикасы Парламенті және конституциялық заңдылықты ұстап тұруға жауапты өзге де мемлекеттік органдар өз өкілеттігі шегінде осы аталған бұзушылықтарды жоюға және конституционализм принциптерін орнықтыруға қажетті барлық шараларды қабылдайды деген сенім білдіреді.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
Төрағасы	И. Рогов

О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан

Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы