ИПС "Әділет"

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе председательствующего – заместителя Председателя Нурмуханова Б.М., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Мусина К.С., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Асарбековой Р.Ж. и ее представителя – адвоката Кырыкбаева Е.Д.,

представителей:

Министерства обороны Республики Казахстан – заместителя начальника Юридического департамента Жапарова Н.Т.,

Комитета национальной безопасности Республики Казахстан –заместителя Председателя Наймантаева А.Т.,

Министерства внутренних дел Республики Казахстан – первого заместителя Главнокомандующего Национальной гвардией – начальника Главного штаба Актанова К.М.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Сулейменова Д.А.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – заведующего сектором Отдела законодательства Кулыясовой А.Т.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

рассмотрел в открытом заседании обращение о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан подпункта 3) пункта 5 статьи 21 Закона Республики Казахстан от 16 февраля 2012 года "О воинской службе и статусе военнослужащих" (далее – Закон "О воинской службе и статусе военнослужащих"), пункта 64 Правил прохождения воинской службы в Вооруженных Силах, других войсках и воинских формированиях Республики Казахстан, утвержденных Указом Президента Республики Казахстан от 25 мая 2006 года № 124 (далее – Правила прохождения воинской службы), части второй пункта 26 и пункта 30 Правил выплаты денежного довольствия, пособий и прочих выплат военнослужащим Вооруженных Сил Республики Казахстан, утвержденных приказом Министра обороны Республики Казахстан от 2 июня 2017 года № 255, зарегистрированным в Министерстве юстиции Республики Казахстан 5 июля 2017 года № 15313 (далее – Правила выплаты денежного довольствия).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Жакипбаева К.Т. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства и проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) подпункта 3) пункта 5 статьи 21 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих", пункта 64 Правил прохождения воинской службы, части второй пункта 26 и пункта 30 Правил выплаты денежного довольствия.

Из обращения и представленных к нему материалов следует, что субъект обращения дважды обращалась к командиру войсковой части с рапортами об увольнении по выслуге лет до и после наступления предельного возраста состояния на воинской службе. Однако по достижении указанного возраста она не была уволена с воинской службы.

На основании подпункта 3) пункта 5 статьи 21 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих" субъект обращения была зачислена в распоряжение командира части в связи с вынесением в отношении нее постановления о квалификации деяния подозреваемого и после вступления обвинительного приговора в законную силу уволена по отрицательным мотивам. За период нахождения в распоряжении командира части ей не выплачивалось денежное довольствие на основании части второй пункта 26 и пункта 30 Правил выплаты денежного довольствия.

В удовлетворении иска о признании незаконными и отмене приказов о зачислении субъекта обращения в распоряжение командира части и об увольнении судами было отказано.

По мнению субъекта обращения, рассматриваемые правовые нормы ущемляют ее конституционные права на получение пенсионных выплат за выслугу лет и денежного довольствия (заработной платы) в период нахождения в распоряжении командира части.

Подпункт 3) пункта 5 статьи 21 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих" определяет, что военнослужащий проходит воинскую службу не на воинских должностях в случае нахождения в распоряжении командира (начальника) в связи с вынесением в отношении военнослужащего постановления о квалификации деяния подозреваемого либо применении меры пресечения по уголовному делу о преступлении – до вынесения окончательного решения по уголовному делу.

Согласно пункту 64 Правил прохождения воинской службы зачисление военнослужащего в распоряжение командира (начальника) допускается в случаях и на сроки, которые определены пунктом 5 статьи 21 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих", если иное не установлено Законом Республики Казахстан от 13 февраля 2012 года "О специальных государственных органах Республики Казахстан" (далее – Закон "О специальных государственных органах").

Вопросы выплаты денежного довольствия за время нахождения в распоряжении командира (начальника) регламентированы в Правилах выплаты денежного довольствия.

Военнослужащему в период нахождения в распоряжении командира (начальника) в связи с вынесением в отношении него постановления о квалификации деяния подозреваемого или применении меры пресечения по уголовному делу о преступлении выплата денежного довольствия приостанавливается до вынесения окончательного решения по уголовному делу (часть вторая пункта 26 Правил выплаты денежного довольствия).

Военнослужащему, признанному приговором суда, вступившим в законную силу, виновным в совершении преступления, денежное довольствие за время нахождения в распоряжении командира (начальника) не выплачивается (пункт 30 Правил выплаты денежного довольствия).

При проверке конституционности рассматриваемых норм Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих", Правил прохождения воинской службы и Правил выплаты денежного довольствия применительно к предмету обращения Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Согласно статье 36 Конституции защита Республики Казахстан является священным долгом и обязанностью каждого ее гражданина. Граждане Республики несут воинскую службу в порядке и видах, установленных законом.

Воинская служба – особый вид государственной службы военнослужащих Вооруженных Сил Республики Казахстан, других войск и воинских формирований, направленной на непосредственное обеспечение военной безопасности, связанной с вооруженной защитой суверенитета, территориальной целостности и неприкосновенности Государственной границы Республики Казахстан (подпункт 16) статьи 1 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих").

В данном Законе предусмотрено право граждан проходить подготовку к воинской службе и поступать на воинскую службу по контракту в установленном порядке на добровольной основе.

Так, подпункт 18) статьи 1 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих" определяет контракт о прохождении воинской службы как договор между уполномоченным органом и гражданином Республики Казахстан о прохождении воинской службы в добровольном порядке, устанавливающий права, обязанности и ответственность сторон на период прохождения гражданином воинской службы. Пункт 2 статьи 37 данного Закона устанавливает, что контракт заключается письменно между двумя сторонами в добровольном порядке в соответствии с законодательством Республики Казахстан. В этой же норме предусмотрено такое основание прекращения действия контракта, как истечение его срока.

Срок контракта может исчисляться как годами, так и без привязки к конкретному периоду до достижения предельного возраста состояния на воинской службе (статья 40 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих").

Военнослужащие, достигшие предельного возраста состояния на воинской службе, подлежат увольнению с воинской службы в запас или отставку в порядке, установленном Правилами прохождения воинской службы. При этом продление срока воинской службы возможно только по рапорту военнослужащего. Без волеизъявления военнослужащего допустимо увеличение предельного возраста нахождения военнослужащих на воинской службе в периоды мобилизации, военного положения или в военное время (пункты 2 и 3 статьи 25 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих").

На момент наступления предельного возраста нахождения субъекта обращения на воинской службе отсутствовали указанные исключительные основания для увеличения ей предельного возраста и продления срока воинской службы.

Конституционный Суд ранее отмечал, что выполнение военнослужащими конституционно значимых функций предопределяет их специальный правовой статус. Это предполагает возможность предъявления к ним повышенных, по сравнению с другими категориями государственных служащих, требований и установления определенных ограничений, в том числе обусловленных неисполнением или ненадлежащим исполнением возложенных на них общих, должностных и специальных обязанностей. Граждане, добровольно поступая на воинскую службу, соглашаются с особыми правилами ее прохождения, мерами ответственности за их несоблюдение и принимают на себя вытекающие из правового положения военнослужащего запреты и ограничения (нормативное постановление от 31 августа 2023 года № 27-НП).

Вместе с тем правовые основания для прекращения воинской службы по отрицательным мотивам должны быть на момент обращения военнослужащего об увольнении, а не предполагаться в будущем. В связи с этим Конституционный Суд считает, что подпункт 3) пункта 5 статьи 21 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих" регламентирует именно случаи и срок прохождения воинской службы военнослужащим, подозреваемым в совершении преступления, не на воинских должностях в период нахождения в распоряжении командира (начальника). Данный подпункт не определен законодателем как основание для увеличения предельного возраста пребывания военнослужащего на воинской службе вне его воли либо для продления срока воинской службы по его рапорту. Воспрепятствование увольнению военнослужащего с воинской службы до приговора суда только на основе его предполагаемой виновности ограничивает его права, что противоречит конституционному принципу презумпции невиновности.

2. В соответствии с подпунктом 1) пункта 3 статьи 77 Конституции лицо считается невиновным в совершении преступления, пока его виновность не будет признана вступившим в законную силу приговором суда.

Во Всеобщей декларации прав человека, принятой резолюцией 217 А (III) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 10 декабря 1948 года, установлено, что каждый человек, обвиняемый в совершении преступления, имеет право считаться невиновным до тех пор, пока его виновность не будет установлена законным порядком путем гласного судебного разбирательства, при котором ему обеспечиваются все возможности для защиты (пункт 1 статьи 11).

Конституционным Советом Республики Казахстан ранее была сформулирована правовая позиция о том, что возведение конкретной разновидности прав или свобод до уровня конституционного и объявление в Конституции о ее гарантированности означают, что государство возлагает на себя обязанность через создаваемые им системы и структуры обеспечить реализацию этих прав и свобод (нормативное постановление от 12 марта 1999 года № 3/2).

Применительно к положениям подпункта 1) пункта 3 статьи 77 Основного Закона Конституционный Суд отмечал, что человеку гарантирована презумпция невиновности, в силу которой лицо считается невиновным в совершении преступления, пока его виновность не будет признана вступившим в законную силу приговором суда (нормативное постановление от 14 июля 2023 года № 23-НП).

В силу положения, закрепленного пунктом 4 статьи 77 Конституции, конституционные принципы правосудия являются общими и едиными для всех судов и судей Республики Казахстан.

По мнению Конституционного Суда, положение о презумпции невиновности, рассматриваемое Конституцией как принцип правосудия, предполагает обязательность его учета законодателем при установлении ограничений или ответственности граждан.

3. Временное отстранение от должности состоит в запрете соответствующему лицу осуществлять свои функциональные обязанности по занимаемой должности на определенный период. Оно носит обеспечительный характер и направлено на реализацию уголовно-процессуальных целей.

Согласно части первой статьи 155 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК) одной из целей применения органом, ведущим уголовный процесс, такой меры пресечения к подозреваемому, обвиняемому, подсудимому является обеспечение предусмотренного УПК порядка расследования, судебного разбирательства по уголовным делам, надлежащего исполнения приговора. То есть для реализации указанной цели важно, чтобы соответствующее лицо в определенный период не имело доступа к осуществлению своих функциональных обязанностей.

В то же время согласно части первой статьи 158 УПК во время досудебного расследования следственный судья или во время судебного производства суд вправе отстранить от должности обвиняемого, подсудимого, а также подозреваемого после вынесения постановления о квалификации деяния подозреваемого при отсутствии оснований для избрания меры пресечения в виде содержания под стражей и при наличии достаточных оснований полагать, что, оставаясь на этой должности, он будет препятствовать расследованию и разбирательству дела в суде, возмещению причиненного преступлением ущерба или продолжать заниматься преступной деятельностью, связанной с пребыванием на этой должности.

С учетом производности меры, принимаемой в отношении военнослужащего в силу подпункта 3) пункта 5 статьи 21 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих" и в зависимости от его уголовно-процессуального статуса, увольнение субъекта обращения с воинской службы при изложенных обстоятельствах не вступило бы в противоречие с целями временного отстранения подозреваемого (обвиняемого, подсудимого) от исполнения должностных обязанностей, поскольку в случае увольнения исключаются уголовно-процессуальные риски, связанные с пребыванием военнослужащего на воинской должности.

4. Согласно пункту 1 статьи 24 Конституции каждый имеет право на свободу труда, свободный выбор рода деятельности и профессии. Принудительный труд допускается только на основании судебного акта о признании виновным в совершении уголовного или административного правонарушения либо в условиях чрезвычайного или военного положения.

Гражданину Республики Казахстан гарантируется минимальный размер заработной платы и пенсии, социальное обеспечение по возрасту, в случае болезни, инвалидности, потери кормильца и по иным законным основаниям (пункт 1 статьи 28 Основного Закона). Эти гарантии, наряду с конституционными положениями о правах на жизнь, охрану здоровья и других, составляют основу социального государства, которым утверждает себя Казахстан (статья 1, пункт 1 статьи 15, пункт 1 статьи 29 и другие нормы Конституции).

Военнослужащие, за исключением военнообязанных в период воинских сборов, обеспечиваются денежным довольствием, устанавливаемым на основании единой системы оплаты труда работников органов Республики Казахстан, содержащихся за счет государственного бюджета, утверждаемой Правительством Республики Казахстан по согласованию с Президентом Республики Казахстан (пункт 1 статьи 44 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих"). При этом денежное довольствие военнослужащих, проходящих службу по контракту, включает в себя денежное содержание (должностной оклад и оклад по воинскому званию), надбавки за особые условия прохождения службы, другие надбавки и доплаты, предусмотренные законодательством Республики Казахстан.

Права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения (пункт 1 статьи 39 Конституции).

Пункт 64 Правил прохождения воинской службы ограничивает возможность зачисления военнослужащего в распоряжение командира (начальника) только определенными случаями и сроками, которые указаны в пункте 5 статьи 21 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих", если иное не установлено Законом "О специальных государственных органах". Данная норма носит для военнослужащих позитивный характер, поскольку ограничивает дискреционные полномочия их командиров (начальников) и не противоречит Конституции.

Конституционный Суд отмечает, что ограничение права военнослужащего, подозреваемого в совершении преступления, на оплату его труда за время прохождения им воинской службы не на воинских должностях в случае нахождения в распоряжении командира (начальника) введено не законом, а Правилами выплаты денежного довольствия, то есть подзаконным нормативным правовым актом, что не соответствует пункту 1 статьи 39 Конституции и не корреспондируется с положениями подпунктов 1), 3), 7) и 11) пункта 3 статьи 61 Конституции.

Вместе с тем в подпунктах 2) и 3) части шестой пункта 1 статьи 44 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих" прямо предусмотрено ограничение на выплату денежного довольствия военнослужащим в периоды прохождения воинской службы не на воинских должностях в случаях, установленных подпунктами 6), 8) и 9) пункта 5 статьи 21 данного Закона, а также нахождения военнослужащего под арестом.

В ходе конституционного производства установлена неопределенность правового положения военнослужащего при прохождении им воинской службы не на воинских должностях в случае нахождения в распоряжении командира (начальника).

Период прохождения воинской службы не на воинских должностях засчитывается военнослужащему в выслугу лет. Выслуга лет включается в общий трудовой стаж и в стаж государственной службы (часть вторая пункта 2 статьи 24 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих"). Согласно пункту 65 Правил прохождения воинской службы должностные лица, в распоряжении которых находятся военнослужащие, утверждают перечень их обязанностей. Из данных норм следует, что прохождение воинской службы не на воинских должностях является формой трудовой деятельности. Этот период службы не может быть отнесен к периоду, свободному от исполнения иных, не должностных обязанностей воинской службы, так как военнослужащий продолжает пользоваться соответствующими правами, выполнять определенные обязанности и соблюдать ограничения, связанные с прохождением воинской службы, как предусмотрено Законом "О воинской службе и статусе военнослужащих".

Отстраненные от должностей подозреваемый, обвиняемый, подсудимый имеют право на ежемесячное государственное пособие не менее одного минимального размера заработной платы, если они не могут работать на другой должности или поступить на другую работу по не зависящим от них обстоятельствам (часть седьмая статьи 158 УПК).

Конституционный Суд обращает внимание на то, что военнослужащий, отстраненный от воинской должности, но не уволенный с воинской службы, с учетом ограничений прав, предусмотренных статьей 8 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих", не вправе заниматься другой оплачиваемой деятельностью, кроме медицинской, педагогической, научной и иной творческой деятельности, не препятствующей исполнению обязанностей воинской службы. Он также не имеет права заниматься предпринимательской деятельностью.

Приостановление в полном объеме выплаты денежного довольствия военнослужащему в период нахождения в распоряжении командира (начальника) в связи с вынесением в отношении него постановления о квалификации деяния подозреваемого либо применении меры пресечения по уголовному делу о преступлении до вынесения окончательного решения по уголовному делу, а также невыплата суммы довольствия после признания его виновным в совершении преступления приговором суда, вступившим в законную силу, не соответствуют конституционным положениям об утверждении Республикой Казахстан себя социальным государством, о гарантировании гражданину Казахстана минимального размера заработной платы, его правах на жизнь, охрану здоровья, а также обязанности проявлять заботу о детях и нетрудоспособных родителях.

Необходимо закрепление на уровне закона гарантии военнослужащим, проходящим воинскую службу не на воинских должностях, на получение определенных денежных выплат в зависимости от обязанностей, возлагаемых на них в этот период, но не ниже гарантированного Конституцией минимального размера заработной платы.

5. Конституционный Суд неоднократно отмечал необходимость четкого формулирования норм закона, исключающих возможность произвольной их интерпретации (нормативные постановления от 18 мая 2023 года № 14-НП, от 31 августа 2023 года № 27-НП, от 25 сентября 2023 года № 29-НП и другие).

Системный анализ законодательства выявил, что подпункт 3) пункта 5 статьи 21 Закона "О воинской службе и статусе военнослужащих", который предусматривает перевод не на воинскую должность военнослужащего, находящегося в распоряжении командира (начальника), только на основании постановления о квалификации деяния подозреваемого либо применении любой меры пресечения по уголовному делу о преступлении, не в полной мере корреспондируется с положениями УПК, в связи с чем создает неопределенность в правоприменительной практике и возможность непроцессуального отстранения подозреваемого от исполнения обязанностей на воинской должности.

Кроме того, срок перевода военнослужащего определен в Законе "О воинской службе и статусе военнослужащих" периодом до вынесения окончательного решения по уголовному делу и не учитывает положение части первой статьи 153 УПК о том, что мера пресечения отменяется, когда в ней отпадает необходимость.

В целом рассматриваемый Закон "О воинской службе и статусе военнослужащих" требует ясности относительно того, обязано ли командование предоставлять такому военнослужащему возможность прохождения воинской службы на каких-то иных, не воинских должностях в период отстранения его от воинской должности и, соответственно, осуществлять оплату такой работы.

Конституционный Суд обращает внимание на то, что по аналогичным ситуациям, не связанным с военнослужащими, законодатель, как правило, устанавливает зависимость акта работодателя о временном отстранении от должности работника от актов уполномоченного органа и уголовно-процессуальных решений суда.

Согласно пункту 1 статьи 48 Трудового кодекса Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года в случаях, предусмотренных законами Республики Казахстан, работодатель или принимающая сторона обязаны отстранить работника либо работника направляющей стороны от работы на основании актов соответствующих уполномоченных государственных органов. Государственный служащий или сотрудник правоохранительного органа могут быть временно отстранены от исполнения должностных обязанностей в соответствии с уголовно-процессуальным законодательством Республики Казахстан (подпункт 1) части первой статьи 48 Закона Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года "О государственной службе Республики Казахстан", подпункт 1) пункта 1 статьи 38 Закона Республики Казахстан от 6 января 2011 года "О правоохранительной службе").

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55–58, 62, пунктами 3 и 4 статьи 63, пунктом 4 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующим Конституции Республики Казахстан подпункт 3) пункта 5 статьи 21 Закона Республики Казахстан "О воинской службе и статусе военнослужащих" в следующем истолковании:

данный подпункт регламентирует случаи и срок прохождения военнослужащим воинской службы не на воинских должностях в период нахождения в распоряжении командира (начальника) в связи с вынесением в отношении военнослужащего постановления о квалификации деяния подозреваемого либо применении меры пресечения по уголовному делу о преступлении и не является основанием для увеличения предельного возраста пребывания военнослужащего на воинской службе либо продления срока воинской службы.

2. При применении положений подпункта 3) пункта 5 статьи 21 Закона Республики Казахстан "О воинской службе и статусе военнослужащих" исключается иное его истолкование.

3. Признать соответствующим Конституции Республики Казахстан пункт 64 Правил прохождения воинской службы в Вооруженных Силах, других войсках и воинских формированиях Республики Казахстан, утвержденных Указом Президента Республики Казахстан от 25 мая 2006 года № 124.

4. Признать не соответствующими Конституции Республики Казахстан часть вторую пункта 26 и пункт 30 Правил выплаты денежного довольствия, пособий и прочих выплат военнослужащим Вооруженных Сил Республики Казахстан, утвержденных приказом Министра обороны Республики Казахстан от 2 июня 2017 года № 255.

5. Решения судов и иных правоприменительных органов, основанные на ином истолковании положений подпункта 3) пункта 5 статьи 21 Закона Республики Казахстан "О воинской службе и статусе военнослужащих", а также на применении части второй пункта 26 и пункта 30 Правил выплаты денежного довольствия, пособий и прочих выплат военнослужащим Вооруженных Сил Республики Казахстан, утвержденных приказом Министра обороны Республики Казахстан от 2 июня 2017 года № 255, исполнению не подлежат и должны быть пересмотрены в установленном порядке.

6. Правительству Республики Казахстан в шестимесячный срок внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона, направленный на совершенствование правового положения военнослужащих, проходящих воинскую службу не на воинских должностях, в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в настоящем нормативном постановлении.

7. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

8. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты төрағалық етуші – Төраға орынбасары Б.М. Нұрмұханов, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, Қ.С. Мусин, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Р.Ж. Асарбекованың және оның өкілі – адвокат Е.Д. Кырыкбаевтың,

Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің өкілі – Заң департаменті бастығының орынбасары Н.Т. Жапаровтың,

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің өкілі – Төраға орынбасары А.Т. Наймантаевтың,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Ұлттық ұлан Бас қолбасшысының бірінші орынбасары – Бас штаб бастығы К.М. Актановтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Д.А. Сүлейменовтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің сектор меңгерушісі А.Т. Құлыясованың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның қатысуымен,

өзінің ашық отырысында "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" 2012 жылғы 16 ақпандағы Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заң) 21-бабы 5-тармағы 3) тармақшасының, Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 25 мамырдағы № 124 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарында әскери қызмет өткеру қағидаларының (бұдан әрі – Әскери қызмет өткеру қағидалары) 64-тармағының, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2017 жылғы 5 шілдеде № 15313 болып тіркелген Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2017 жылғы 2 маусымдағы № 255 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери қызметшілеріне ақшалай ризық, жәрдемақы мен басқа да төлем төлеу қағидаларының (бұдан әрі – Ақшалай ризық төлеу қағидалары) 26-тармағы екінші бөлігінің және 30-тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішті қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Қ.Т. Жақыпбаевты және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 21-бабы 5-тармағы 3) тармақшасының, Әскери қызмет өткеру қағидаларының 64-тармағының, Ақшалай ризық төлеу қағидаларының 26-тармағы екінші бөлігінің және 30-тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініштен және оған қоса берілген материалдардан өтініш субъектісінің әскери бөлім командиріне әскери қызметте болудың шекті жасына толғанға дейін және одан кейін еңбек сіңірген жылдары бойынша жұмыстан босату туралы баянатымен екі рет жүгінгенін түсінуге болады. Алайда, аталған жасқа толғаннан кейін ол әскери қызметтен босатылмаған.

"Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 21-бабы 5-тармағы 3) тармақшасының негізінде өтініш субъектісі өзіне қатысты күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулы шығарылуына байланысты бөлім командирінің қарамағына жіберілген және айыптау үкімі заңды күшіне енгеннен кейін теріс себептермен жұмыстан шығарылған. Бөлім командирінің қарамағында болған кезеңде оған Ақшалай ризық төлеу қағидаларының 26-тармағы екінші бөлігінің және 30-тармағының негізінде ақшалай ризық төленбеген.

Соттар өтініш субъектісін бөлім командирінің қарамағына жіберу және жұмыстан шығару туралы бұйрықтарды заңсыз деп тану және олардың күшін жою туралы талап қоюды қанағаттандырудан бас тартқан.

Өтініш субъектісінің пікірінше, қаралып отырған құқық нормалары еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлемдерін және бөлім командирінің қарамағында болған кезеңде ақшалай ризық (жалақы) алуға конституциялық құқықтарына нұқсан келтіреді.

"Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 21-бабы 5-тармағының 3) тармақшасында әскери қызметші өзіне қатысты күдіктінің іс-әрекетін саралау не қылмыс туралы қылмыстық іс бойынша бұлтартпау шарасын қолдану жөнінде қаулы шығарылуына байланысты командирдің (бастықтың) қарамағында болған жағдайда – қылмыстық іс бойынша түпкілікті шешім шығарылғанға дейін əскери емес лауазымдарда әскери қызмет өткереді деп айқындалады.

Әскери қызмет өткеру қағидаларының 64-тармағына сәйкес әскери қызметшіні командирдің (бастықтың) қарамағына жіберуге, егер "Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдары туралы" 2012 жылғы 13 ақпандағы Қазақстан Республикасының Заңында (бұдан әрі – "Арнаулы мемлекеттік органдары туралы" Заң) өзгеше белгіленбесе, "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 21-бабының 5-тармағында айқындалған жағдайларда және мерзімдерге жол беріледі.

Командирдің (бастықтың) қарамағында болған кезде ақшалай ризық төлеу мәселелері Ақшалай ризық төлеу қағидаларында регламенттелген.

Заңды күшіне енген сот үкімімен қылмыс жасауда кінәлі деп танылған әскери қызметшіге командирдің (бастықтың) қарамағында болған уақытында ақшалай ризық төленбейді (Ақшалай ризық төлеу қағидаларының 30-тармағы).

"Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның, Әскери қызмет өткеру қағидаларының және Ақшалай ризық төлеу қағидаларының қаралып отырған нормаларының конституциялылығын тексеру кезінде өтініш нысанасына қатысты Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияның 36-бабына сәйкес Қазақстан Республикасын қорғау – оның әрбір азаматының қасиетті парызы және міндеті. Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен түрлер бойынша әскери қызмет атқарады.

Әскери қызмет – егемендікті, аумақтық тұтастықты жəне Қазақстан Республикасы Мемлекеттік шекарасының қолсұғылмаушылығын қарулы қорғаумен байланысты əскери қауіпсіздікті тікелей қамтамасыз етуге бағытталған Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері, басқа да əскерлер мен əскери құралымдар əскери қызметшілерінің мемлекеттік қызметінің ерекше түрі ("Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 1-бабының 16) тармақшасы).

Осы Заңда азаматтардың әскери қызметке даярлықтан өту және белгіленген тәртіппен ерікті негізде келісімшарт бойынша әскери қызметке тұру құқығы көзделген.

Мәселен, "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 1-бабының 18) тармақшасында əскери қызмет өткеру туралы келісімшарт уəкілетті орган мен Қазақстан Республикасының азаматы арасындағы азаматтың əскери қызметті өткеру кезеңіне тараптардың құқықтарын, міндеттерін жəне жауапкершілігін белгілейтін ерікті түрде əскери қызмет өткеру туралы шарт ретінде айқындалады. Осы Заңның 37-бабының 2-тармағында келiсiмшарт ерiктi түрде Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес екi тарап арасында жазбаша жасалады деп белгіленеді. Осы нормада келісімшарт мерзiмінің өтуi оның қолданысын тоқтату негізі ретінде көзделген.

Келісімшарт мерзімі жылдармен де, әскери қызметте болудың шекті жасына толғанға дейінгі нақты кезеңге байланыстырылмай да есептелуі мүмкін ("Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 40-бабы).

Әскери қызметте болудың шекті жасына толған әскери қызметшілер Әскери қызмет өткеру қағидаларында белгіленген тәртіппен әскери қызметтен запасқа немесе отставкаға шығарылуға жатады. Бұл ретте әскери қызмет мерзімін ұзарту әскери қызметшінің баянаты бойынша ғана мүмкін болады. Жұмылдыру, соғыс жағдайы кезеңінде немесе соғыс уақытында әскери қызметшілердің әскери қызметте болуының шекті жасын әскери қызметшінің еркінсіз ұлғайтуға жол беріледі ("Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 25-бабының 2 және 3-тармақтары).

Өтініш субъектісі әскери қызметте болудың шекті жасына толған кезде оның шекті жасын ұлғайту және әскери қызмет мерзімін ұзарту үшін көрсетілген айрықша негіздер болмаған.

Бұған дейін Конституциялық Сот атап өткендей, әскери қызметшілердің конституциялық маңызы бар функцияларды орындауы олардың арнаулы құқықтық мәртебесін алдын ала айқындайды. Бұл мемлекеттік қызметшілердің басқа санаттарымен салыстырғанда оларға жоғары талаптар қою және белгілі бір шектеулер, оның ішінде өздеріне жүктелген жалпы, лауазымдық және арнайы міндеттерді орындамауына немесе тиісінше орындамауына байланысты шектеулер белгілеу мүмкіндігін көздейді. Азаматтар әскери қызметке ерікті түрде кіре отырып, оны өткерудің ерекше қағидаларымен, оларды сақтамағаны үшін жауаптылық шараларымен келіседі және әскери қызметшінің құқықтық жағдайынан туындайтын тыйым салулар мен шектеулерді өзіне қабылдайды (2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ нормативтік қаулы).

Сонымен бірге, теріс себептер бойынша әскери қызметті тоқтатудың құқықтық негіздері алдағы уақытты көздеп емес, әскери қызметші жұмыстан босату туралы өтініш берген кезде болуға тиіс. Осыған байланысты Конституциялық Сот "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 21-бабы 5-тармағының 3) тармақшасында қылмыс жасады деп күдік тағылған әскери қызметшінің командирдің (бастықтың) қарамағында болған кезеңде әскери емес лауазымдарда әскери қызмет өткеруінің нақ жағдайлары мен мерзімі регламенттеледі деп есептейді. Заң шығарушы бұл тармақшаны әскери қызметшінің өз еркінен тыс әскери қызметте болуының шекті жасын ұлғайту үшін не оның баянаты бойынша әскери қызмет мерзімін ұзарту үшін негіз ретінде айқындамаған. Әскери қызметшіні әскери қызметтен сот үкіміне дейін тек болжамды кінәлілігі негізінде босатуға кедергі келтіру оның құқықтарын шектейді, бұл Конституциядағы кінәсіздік презумпциясы қағидатына қайшы келеді.

2. Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі.

Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10 желтоқсандағы 217А (III) резолюциясымен қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында қылмыс жасады деп айыпталған әрбір адамның өзінің кінәлі екендігі ашық сот талқылауы арқылы заңды түрде анықталғанша кінәсіз деп есептелуге құқығы бар, бұл ретте оған қорғанудың барлық мүмкіндігі қамтамасыз етіледі деп белгіленген (11-баптың 1-тармағы).

Бұған дейін Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі құқықтардың немесе бостандықтардың нақты бір түрінің конституциялық құқық деңгейіне жеткізілуі және Конституцияда оның кепілдігінің жариялануы мемлекеттің осы құқықтар мен бостандықтардың өзі құратын жүйелер мен құрылымдар арқылы іске асырылуын қамтамасыз етуді өз міндетіне алғандығын білдіреді деген құқықтық ұстанымын тұжырымдаған болатын (1999 жылғы 12 наурыздағы № 3/2 нормативтік қаулы).

Негізгі Заңның 77-бабы 3-тармағы 1) тармақшасының ережелеріне қатысты Конституциялық Сот адамға кінәсіздік презумпциясына кепілдік берілгенін, оған сәйкес адамның кiнәлi екендігі заңды күшiне енген сот үкiмiмен танылғанша ол жасалған қылмысқа кiнәлі емес деп есептелетінін атап өткен болатын (2023 жылғы 14 шілдедегі № 23-НҚ нормативтік қаулы).

Конституцияның 77-бабының 4-тармағында бекітілген ережеге сәйкес сот төрелігінің конституциялық қағидаттары Қазақстан Республикасының барлық соттары мен судьяларына ортақ және бірыңғай болып табылады.

Конституциялық Соттың пікірінше, Конституцияда сот төрелігі қағидаты ретінде қаралатын кінәсіздік презумпциясы туралы ереже азаматтарға шектеулер немесе жауаптылық белгіленген кезде заң шығарушының оны ескеру міндеттілігін көздейді.

3. Лауазымынан уақытша шеттету – белгілі бір кезеңге тиісті адамның атқаратын лауазымы бойынша өзінің функционалдық міндеттерін жүзеге асыруына тыйым салу. Бұл қамтамасыз ету сипатына ие және қылмыстық-процестік мақсаттарды іске асыруға бағытталған.

2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 155-бабының бірінші бөлігіне сәйкес қылмыстық процесті жүргізетін органның осындай бұлтартпау шарасын күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға қолдану мақсаттарының бірі ҚПК-де көзделген қылмыстық істер бойынша тергеп-тексерудің, сот талқылауының тәртібін, үкімнің тиісінше орындалуын қамтамасыз ету болып табылады. Яғни, аталған мақсатты іске асыру үшін тиісті адамның белгілі бір кезеңге өзінің функционалдық міндеттерін жүзеге асыруына жіберілмеуі маңызды.

Сонымен қатар, ҚПК-нің 158-бабының бірінші бөлігіне сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде тергеу судьясы немесе сот ісін жүргізу кезінде сот күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын таңдау үшін негіздер болмаған кезде және күдікті осы лауазымда қала отырып, істі тергеп-тексеруге және сотта талқылауға, қылмыспен келтiрiлген залалды өтеуге кедергi келтіреді немесе осы лауазымда болуына байланысты қылмыстық әрекетпен айналысуды жалғастырады деп пайымдауға жеткiлiктi негiздер болған кезде күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулы шығарылғаннан кейін айыпталушыны, сотталушыны, сондай-ақ күдіктіні лауазымынан шеттетуге құқылы.

"Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 21-бабы 5-тармағының 3) тармақшасына сәйкес әскери қызметшіге қатысты қолданылатын шараның туындауын ескере отырып және оның қылмыстық-процестік мәртебесіне байланысты өтініш субъектісін баяндалған мән-жайлар жағдайында әскери қызметтен шығару күдіктіні (айыпталушыны, сотталушыны) лауазымдық міндеттерін орындаудан уақытша шеттету мақсаттарына қайшы келтірмес еді, өйткені жұмыстан шығарылған жағдайда әскери қызметшінің әскери лауазымда болуына байланысты қылмыстық-процестік тәуекелдер орын алмайды.

4. Конституцияның 24-бабының 1-тармағына сәйкес әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кəсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке қылмыстық немесе əкімшілік құқық бұзушылық жасауда кінəлі деп тану туралы сот актісінің негізінде не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі.

Қазақстан Республикасының азаматына жалақы мен зейнетақының ең төмен мөлшерінде, жасына байланысты, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде әлеуметтік қамсыздандырылуға кепілдік беріледі (Негізгі Заңның 28-бабының 1-тармағы). Өмір сүру, денсаулық және басқаларды сақтау құқықтары туралы конституциялық ережелермен қатар бұл кепілдіктер әлеуметтік мемлекеттің негізін құрайды, Қазақстан өзін осындай мемлекет ретінде орнықтырады (Конституцияның 1-бабы, 15-бабының 1-тармағы, 29-бабының 1-тармағы және басқа да нормалары).

Əскери жиындар кезеңіндегі əскери міндеттілерді қоспағанда, əскери қызметшілер Қазақстан Республикасының Президентімен келісу бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін мемлекеттік бюджет есебінен қамтылатын Қазақстан Республикасы органдары жұмыскерлерінің еңбегіне ақы төлеудің бірыңғай жүйесі негізінде белгіленетін ақшалай ризықпен қамтамасыз етіледі ("Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 44-бабының 1-тармағы). Бұл ретте келісімшарт бойынша қызмет өткеретін əскери қызметшілердің ақшалай ризығы ақшалай жабдықталымды (лауазымдық айлықақыны жəне əскери атағы бойынша айлықақыны), қызмет өткерудің ерекше жағдайлары үшін үстемеақыларды, Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген басқа да үстемеақылар мен қосымша ақыларды қамтиды.

Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін (Конституцияның 39-бабының 1-тармағы).

Әскери қызмет өткеру қағидаларының 64-тармағы, егер "Арнаулы мемлекеттік органдар туралы" Заңда өзгеше белгіленбесе, "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 21-бабының 5-тармағында айқындалған жағдайларда және мерзімдерде ғана әскери қызметшіні командирдің (бастықтың) қарамағына жіберу мүмкіндігін шектейді. Аталған норма әскери қызметшілер үшін оң сипатқа ие, өйткені командирлерінің (бастықтарының) дискрециялық өкілеттіктерін шектейді және Конституцияға қайшы келмейді.

Конституциялық Сот қылмыс жасады деп күдік тағылған әскери қызметшінің командирдің (бастықтың) қарамағында болған жағдайда әскери емес лауазымдарда әскери қызмет өткерген уақыты үшін оның еңбегіне ақы төлеу құқығын шектеу заңмен емес, Ақшалай ризық төлеу қағидаларымен, яғни заңға тәуелді нормативтік құқықтық актімен енгізілгенін атап өтеді, бұл Конституцияның 39-бабының 1-тармағына сәйкес келмейді және Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 1), 3), 7) және 11) тармақшаларының ережелерімен үйлеспейді.

Сонымен бірге, "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 44-бабы 1-тармағы алтыншы бөлігінің 2) және 3) тармақшаларында әскери қызметшілерге аталған Заңның 21-бабы 5-тармағының 6), 8) және 9) тармақшаларында белгіленген жағдайларда əскери емес лауазымдарда əскери қызмет өткерген, сондай-ақ әскери қызметші қамақта болған кезеңдерде ақшалай ризық төлеуге шектеу тікелей көзделген.

Конституциялық іс жүргізу барысында әскери қызметшінің командирдің (бастықтың) қарамағында болған жағдайда әскери емес лауазымдарда әскери қызмет өткеруі кезінде оның құқықтық жағдайының белгісіздігі анықталды.

Әскери емес лауазымдарда әскери қызмет өткеру кезеңі әскери қызметшінің еңбек сіңірген жылдарына есептеледі. Еңбек сіңірген жылдар жалпы еңбек өтіліне және мемлекеттік қызмет өтіліне кіреді ("Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 24-бабы 2-тармағының екінші бөлігі). Әскери қызмет өткеру қағидаларының 65-тармағына сәйкес қарамағында әскери қызметшілер бар лауазымды адамдар олардың міндеттерінің тізбесін бекітеді. Осы нормалардан әскери емес лауазымдарда әскери қызмет өткеру еңбек қызметінің нысаны болып табылатыны шығады. Қызметтің бұл кезеңін әскери қызметтің өзге, лауазымдық емес міндеттерін орындаудан бос кезеңге жатқызуға болмайды, өйткені әскери қызметші "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңда көзделген тиісті құқықтарды пайдалануды, белгілі бір міндеттерді орындауды және әскери қызмет өткеруге байланысты шектеулерді сақтауды жалғастыра береді.

Лауазымдарынан шеттетiлген күдіктінің, айыпталушының, сотталушының, егер олар өздеріне байланысты емес мән-жайлар бойынша басқа лауазымда iстей алмаса немесе басқа жұмысқа кiре алмаса, ең төмен бір жалақы мөлшерiнен кем емес ай сайынғы мемлекеттiк жәрдемақыға құқығы бар (ҚПК-нің 158-бабының жетінші бөлігі).

Конституциялық Сот әскери лауазымынан шеттетілген, бірақ әскери қызметтен босатылмаған әскери қызметші "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 8-бабында көзделген құқықтардың шектелуін ескере отырып, әскери қызмет міндеттерін орындауға кедергі келтірмейтін медициналық, педагогтік, ғылыми және өзге де шығармашылық қызмет болмаса, басқа ақылы қызметпен айналысуға құқылы емес дегенге назар аударады. Оның кәсіпкерлік қызметпен айналысуға да құқығы болмайды.

Әскери қызметшіге өзіне қатысты күдіктінің іс-әрекетін саралау не қылмыс туралы қылмыстық іс бойынша бұлтартпау шарасын қолдану жөнінде қаулы шығарылуына байланысты командирдің (бастықтың) қарамағында болған кезеңінде қылмыстық іс бойынша түпкілікті шешім шығарылғанға дейін ақшалай ризық төлеуді толық көлемде тоқтата тұру, сондай-ақ заңды күшіне енген сот үкімімен қылмыс жасауда кінәлі деп танылғаннан кейін ризық сомасын төлемеу Қазақстан Республикасы өзін әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыруы, Қазақстан азаматына ең төмен жалақы мөлшерінде кепілдік беру, оның өмір сүру, денсаулығын сақтау құқықтары, сондай-ақ балалары мен еңбекке жарамсыз ата-аналарына қамқорлық жасау міндеті туралы конституциялық ережелерге сәйкес келмейді.

Әскери емес лауазымдарда әскери қызмет өткеріп жүрген әскери қызметшілерге сол кезеңде өздеріне жүктелетін міндеттерге қарай белгілі бір ақша төлемдерін, бірақ Конституцияда кепілдік берілген ең төмен жалақы мөлшерінен төмен емес етіп алуға кепілдік заң деңгейінде бекітілу қажет.

5. Конституциялық Сот заң нормаларын өзінше интерпретациялау мүмкіндігіне жол бермейтіндей нақты тұжырымдау қажеттігін бірнеше рет атап өткен болатын (2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НҚ, 2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ, 2023 жылғы 25 қыркүйектегі № 29-НҚ нормативтік қаулылар және басқалар).

Заңнамаға жүргізілген жүйелі талдау командирдің (бастықтың) қарамағындағы әскери қызметшіні күдіктінің іс-әрекетін саралау не қылмыс туралы қылмыстық іс бойынша кез келген бұлтартпау шарасын қолдану жөніндегі қаулы негізінде ғана әскери емес лауазымға ауыстыру көзделетін "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 21-бабы 5-тармағы 3) тармақшасының ҚПК ережелерімен толық үйлесе бермейтінін анықтады, осыған байланысты құқық қолдану практикасында екіұштылық және күдіктіні әскери лауазымдағы міндеттерін орындаудан процестік емес шеттету мүмкіндігі туындайды.

Бұдан басқа, әскери қызметшіні ауыстыру мерзімі "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңда қылмыстық іс бойынша түпкілікті шешім шығарылғанға дейінгі кезеңмен айқындалып, бұлтартпау шарасының қажеттігі болмай қалған кезде оның күші жойылады деген ҚПК-нің 153-бабы бірінші бөлігінің ережесі ескерілмеген.

Тұтастай алғанда, қаралып отырған "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заң қолбасшылық мұндай әскери қызметшіге әскери лауазымынан шеттету кезеңінде қандай да бір өзге, әскери емес лауазымдарда әскери қызмет өткеру мүмкіндігін беруге және тиісінше осындай жұмысқа ақы төлеуді жүзеге асыруға міндетті-міндетті емес пе дегенге қатысты анықтылықты талап етеді.

Конституциялық Сот заң шығарушының әскери қызметшілермен байланысты емес ұқсас жағдайлар бойынша, әдетте, жұмыс берушінің жұмыскерді лауазымынан уақытша шеттету туралы актісін уәкілетті органның актілеріне және соттың қылмыстық-процестік шешімдеріне тәуелді етіп белгілейтініне назар аударады.

2015 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 48-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда жұмыс беруші немесе қабылдаушы тарап тиісті уәкілетті мемлекеттік органдардың актілері негізінде жұмыскерді не жіберуші тараптың жұмыскерін жұмыстан шеттетуге міндетті. Мемлекеттік қызметші немесе құқық қорғау органының қызметкері лауазымдық міндеттерін атқарудан Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік заңнамасына сәйкес уақытша шеттетілуі мүмкін ("Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" 2015 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасы Заңының 48-бабы бірінші бөлігінің 1) тармақшасы, "Құқық қорғау қызметі туралы" 2011 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңының 38-бабы 1-тармағының 1) тармақшасы).

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 63-бабының 3 және 4-тармақтарын, 64-бабының 4-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 21-бабы 5-тармағының 3) тармақшасы төмендегідей түсіндірмеде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын:

осы тармақшада әскери қызметшіге қатысты күдіктінің іс-әрекетін саралау не қылмыс туралы қылмыстық іс бойынша бұлтартпау шарасын қолдану жөнінде қаулы шығарылуына байланысты командирдің (бастықтың) қарамағында болған кезеңде әскери қызметшінің әскери емес лауазымдарда әскери қызмет өткеру жағдайлары мен мерзімі регламенттеледі және бұл әскери қызметшінің әскери қызметте болуының шекті жасын ұлғайту не әскери қызмет мерзімін ұзарту үшін негіз болып табылмайды.

2. "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 21-бабы 5-тармағы 3) тармақшасының ережелерін қолданған кезде оны өзгеше түсіндіруге болмайды.

3. Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 25 мамырдағы № 124 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарында әскери қызмет өткеру қағидаларының 64-тармағы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

4. Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2017 жылғы 2 маусымдағы № 255 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери қызметшілеріне ақшалай ризық, жәрдемақы мен басқа да төлем төлеу қағидаларының 26-тармағының екінші бөлігі және 30-тармағы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылсын.

5. Соттардың және өзге де құқық қолдану органдарының "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 21-бабы 5-тармағы 3) тармақшасының ережелерін өзгеше түсіндіруге, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2017 жылғы 2 маусымдағы № 255 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери қызметшілеріне ақшалай ризық, жәрдемақы мен басқа да төлем төлеу қағидаларының 26-тармағының екінші бөлігін және 30-тармағын қолдануға негізделген шешімдері орындалуға жатпайды және белгіленген тәртіппен қайта қаралуға тиіс.

6. Қазақстан Республикасының Үкіметі алты ай мерзімде Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес әскери емес лауазымдарда әскери қызмет өткеретін әскери қызметшілердің құқықтық жағдайын жетілдіруге бағытталған заң жобасын енгізсін.

7. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

8. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты