Соттардың қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарын қолдануы тәжiрибесi туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы N 16 қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 25 қарашадағы № 8 Нормативтік қаулысымен.

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 25.11.2016 № 8 (алғаш рет ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Соттардың қоршаған орта туралы заңдарды бiрыңғай түсiнуiн және дұрыс қолдануын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумы қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабына сәйкес адам өмірі мен денсаулығы үшiн қолайлы қоршаған ортаны қорғау мемлекеттiң аса маңызды мiндеттерiнiң бiрi екендiгіне соттардың назары аударылсын.

Баяндалып отырған конституциялық ереже қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды тиiмдi қолдану, сондай-ақ азаматтардың өздерiнiң денсаулығы мен өмiрi үшiн қолайлы ортаға құқықтарын iске асыруды қамтамасыз ету уәкiлеттi мемлекеттi органдардың мiндетi болып табылады.

2. Қоршаған ортаны қорғау мiндетiн жүзеге асыратын мемлекеттiк органдарға қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы орган мен арнаулы құзырет органдары жатады.

Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлiгі мен оның аумақтық органдары - қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы орган болып табылады.

Арнаулы құзырет органдарына қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды басқару мiндетiн жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының өзге орталық атқарушы органдарға:

- Қазақстан Республикасының Жер ресурстарын басқару және жерге орналастыру жөнiндегі агенттiгi - жер заңдарын сақтауды, жердi ұтымды пайдалану мен қорғауды бақылау бөлігінде;

- Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау iстерi жөнiндегі агенттiгі - санитариялық-эпидемиологиялық ережелер мен нормаларды бақылау, қамтамасыз ету және сақтау бөлiгінде;

- Қазақстан Республикасының Ішкi iстер министрлiгi - көлiк құралдарының атмосфераға зиянды заттарды шығаруына бақылау бөлiгінде;

- басқа да уәкiлеттi органдар жатады.

3. Қоршаған орта табиғи объектiлердiң, оның iшiнде табиғи ресурстардың - атмосфералық ауаны, топырақты, жер қойнауын, жануарлар мен өсiмдiктер дүниесiн, олармен әрекеттестiкте климатты қоса алғанда, жанды және жансыз ресурстарының жиынтығы болып табылады.

Табиғи ресурстар қоғамның материалдық, мәдени және басқа да қажеттерiн (жер, оның қойнауы, су, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi) қанағаттандыру үшiн шаруашылық немесе өзге де қызмет процесiнде пайдаланылатын қоршаған ортаның құрамдас бөлiктерi болып табылады.

Атмосфералық ауаның, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың, Қызыл Кiтапқа енгiзiлген жануарлар мен өсiмдiктердiң және шаруашылық процесiнде пайдаланылмайтын басқа да табиғи объектiлердiң табиғи ресурстарға жатпайтынын соттар ескеруi тиiс.

4. Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және "Қоршаған ортаны қорғау туралы", "Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар туралы", "Экологиялық сараптама туралы", "Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы", "Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы" Қазақстан Республикасының Заңдарынан, Қазақстан Республикасының Орман және Су кодекстерiнен, Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Жер туралы", "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" заң күшi бар Жарлықтарынан және қоршаған ортаны қорғау жөнiндегі қатынастарды реттейтiн басқа да заңдар мен нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады.

Бұл орайда "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңмен реттелмейтiн бөлiгінде табиғи объектiлердi қорғау мен пайдалану мәселелерi Қазақстан Республикасының тиiстi заңдарымен және өзге де нормативтiк-құқықтық актiлерiмен реттеледi.

"Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңы 2-бабының 2-бөлiгіне байланысты қоршаған ортаны қорғау жөнiндегі қатынастарды реттейтін, аталған Заңға қайшы келетiн өзге де құқықтық актiлердiң нормалары "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңына тиiстi өзгерiстер енгiзiлгеннен кейiн ғана қолдана алынатынын соттардың ескергені жөн.

5. "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңы 86-бабының талаптарын негізге ала отырып, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзу салдарынан қоршаған ортаға, адамдардың денсаулығына, ұйымдардың, азаматтардың немесе мемлекеттiң мүлкiне зиян келтiрген заңды және жеке тұлғалар қолданылып жүрген заңдарға сәйкес зиянды өтеуге мiндеттi.

Сондықтан қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзуға байланысты азаматтық iстердi қараған кезде соттардың зиянды зардаптардың басталғандығы туралы айғақ беретiн мән-жайларды мiндеттi тәртiппен айқындап алғаны, сондай-ақ зиян келтiрушiнi, кiнәнiң және себептiк байланыстың бар-жоқтығын анықтайтын шараларды қолданғаны жөн.

Зиян келтiрушiнi анықтау мүмкiн болмаған жағдайларда соттар табиғи ресурстардың меншiк иесiне немесе қолданылып жүрген заңдарға сәйкес оны қорғау мiндетi жүктелген өзге де заңды иеленушiге жауапкершiлiк жүктеуге тиiс (ҚР Азаматтық кодексiнiң (бұдан әрi мәтiнде - АК) 917-бабының 1-бөлiгі, ҚР Экология және биоресурстар министрлiгі 1995 жылғы 21 маусымда бекiткен "Табиғат қорғау заңдарын бұза отырып қоршаған ортаға келтiрiлген залалдың мөлшерiн анықтаудың уақытша тәртiбiнiң" 1.12-тармағы).

Жасалған әрекет пен басталған зиянды зардаптардың арасындағы себептiк байланыстарды анықтау мұндай зардаптар өзге факторлардан, оның iшiнде жаратылыстық-табиғаттық факторлардан туындады ма, олар жасалған құқық бұзушылыққа қатыссыз басталған, сондай-ақ жаратылыстану-табиғаттық факторлар басталған зиянды салдардың сипаты мен көлемiне қандай дәрежеде әсер еттi деген мәселенi айқындауды көздейдi.

6. Жалпы ереже бойынша кiнә қоршаған ортаға келтiрген зиян үшiн мүлiктiк жауапкершiлiкке тартуға қажеттi негiз болып табылады, бұл орайда АК-ң 917-бабының 2-тармағына байланысты талапкер зиян келтiрушiнiң кiнәсiн анықтау мiндетiнен босатылады.

Сонымен бiрге, соттар кейбiр жағдайларда зиян келтiрушінің кiнәсiнiң бар-жоқтығына қарамастан, қоршаған ортаға келтiрiлген зиян үшiн жауапкершiлiк жүктеуге жол берiлетiнiн ескеруге тиiс.

АК-ң 931-бабының 1-бөлiгіне, "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңы 86-бабының 2-бөлiгіне байланысты қызметi қоршаған ортаға көтерiңкi қауiппен байланысты болатын заңды және жеке тұлғалар өздерi келтiрген зиянды кiнәсiнiң бар-жоқтығына қарамастан өтейдi.

Заңды және жеке тұлғаның қызметi қоршаған ортаны қорғау үшiн көтерiңкi қауiп келтiре ме деген мәселенi сот "Экологиялық сараптама туралы" Заңының 1-бабында келтiрiлген ережелердi есепке ала отырып, әрбiр нақты жағдайда дербес шешедi.

Қоршаған орта үшiн көтерiңкi қауiп болып табылатын қызметпен келтiрiлген зиян үшiн жауапкершiлiктi жүктеген кезде соттар АК-ң 931-бабының 1-бөлiгіне, "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңы 86-бабының 2-бөлiгiне байланысты заңды және жеке тұлғалар өздерi келтiрген зиянды өтеу мiндетiнен, егер зиян жойқын күштiң немесе жәбiрленушi қаскөйлiгi салдарынан туындаған жағдайда босатылатынын ескеруге тиiс.

Жекелеген жағдайда қоршаған орта үшiн белгiлi бiр қызметтiң көтерiңкi қаупі туралы заң актілерiнде тiкелей көрсетілгенiне соттардың назары аударылсын.

Мәселен, ҚР Президентiнiң "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" заң күшi бар Жарлығы 48-1-бабына байланысты қорғаныш аймағының шектерiндегі жер қойнауын пайдалану жөнiндегі операцияларды жүзеге асыру қоршаған орта үшiн көтерiңкi қауiп болып табылады. Бұл жағдайда, су деңгейiнiң көтерiлуi жойқын күш болып табылатын мән-жайлардың қатарына жатпайтынын соттардың ескеруi тиiс.

7. АК-ң 932-бабына сәйкес қоршаған ортаға бiрнеше адам болып бiрлесiп зиян келтiрген кезде оларға ортақ жауапкершiлiк жүктелетiнiне соттардың назары аударылсын.

Сонымен бiрге, аталған жағдайларда сот талапкердiң өтiнiшi бойынша кiнәлi адамдарға, егер өндiрiп алудың мұндай тәртiбi қоршаған ортаны қорғау мүдделерiне сай келiп, келтiрiлген шығынды тиiмдi және сайып келгенде толық өтеудi қамтамасыз етсе, үлестiк жауапкершiлiк жүктеуге құқылы (АК-ң 932-бабының 2-бөлiгi).

Сот кiнәлі тұлғаларға үлестiк жауапкершiлiктi жүктей отырып, олардың әрқайсысының кiнәсiнiң дәрежесiне сүйенуге тиiс, ал әрбiр зиян келтiрушiнiң кiнәсiнiң дәрежесiн анықтау мүмкiн болмаған жағдайда жауапкершiлiк мөлшерi үлестердiң теңдiгiн негiзге ала отырып белгiленедi.

Сондай-ақ бiрнеше тұлғалар экологиялық құқық бұзушылық жасаған кезде келтiрiлген зиян үшiн ортақ не үлестiк жауапкершiлiк жүктеуге аталған тұлғалардың бiрлесiп қатысуы анықталған эпизодтар бойынша ғана жол берiлетiнiн ескеру керек.

Бұл жағдайда шешiмнiң қорытынды бөлігінде кiнәлi тұлғалардың iшiнен кiмге ортақ жауапкершiлiк, кiмге үлестiк жауапкершiлiк (оның мөлшерiн анықтай отырып) жүктелетінi көрсетiледi.

8. Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшiн мүлiктiк жауапкершiлiк мөлшерiн анықтаған кезде сот зиян келтiрушінің мүлiктiк жағдайын назарға алуға және зиянды өтеу мөлшерін, зиянды заңды тұлғаның не жеке тұлғаның қасақана әрекетiмен келтiрiлген жағдайларды қоспағанда, азайтуға құқылы (АК-i 935-бабының 5-бөлiгi).

9. Қоршаған ортаны ластау деп қоршаған ортаға оның жағдайын экологиялық-санитариялық қолайлылық және қоғамның экономикалық мүдделерi тұрғысынан нашарлатуға әкеп соқтыратын заттар мен энергияның антропогендi шарттастырылған түсуi ұғынылады.

Қоршаған ортаны ластаудың әр алуан негізгі түрлерi химиялық, механикалық (қоқыстау), биологиялық (жұқтыру), физикалық (радиациялық, акустикалық немесе электромагниттiк сәуле шығару, тербелiс, және т.б.) болып табылады.

Сонымен бiрге, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды қолданған кезде соттар кез келген ластанудың емес, қоршаған орта сапасының белгіленген нормативтерiнен асатын ластанудың ғана заңды мәнi болатынын ескеруi тиiс.

10. Экологиялық құқық бұзушылықтарды дәрежелеген кезде соттар қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарда: бүлдiру, зақымдау, табиғи ресурстарды өз бетiмен және ұтымсыз пайдалану, табиғи ортаны өз бетiмен және нормативтен тыс ластау ұғымдары қамтылғанын ескеруге тиiс (Экология және биоресурстар министрлiгі 1996 жылғы 13 мамырда бекiткен "Табиғатты қорғау заңын бұзушылық арқылы табиғи ортаға келтiрiлген зиянның мөлшерiн анықтаудың уақытша тәртiбі", 1.2-1.7-тармақтар).

Сонымен бiрге қолданыстағы заңдар жекелеген табиғи объектiлерге қатысты табиғи объектiнiң ерекшелiктерiн ескере отырып экологиялық тәртiп бұзушылық ұғымын нақтылайды.

Айталық, суды ластау ұғымы Қазақстан Республикасының Су кодексiнiң 100-бабында, жердi ластау - Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 16 маусымдағы қаулысымен бекiтiлген "Ластанған және бұзылған жерлердi алу, қорғау және пайдалану тәртiбi туралы ережесiнде" берiледi.

11. Қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына келтiрiлген залалдың құнын бағалау кезiнде, сондай-ақ тараптар берген есептi тексеру үшiн соттар қоршаған ортаның әрбiр нақты объектiсiне қатысты белгіленген нормативтер мен кесiмдi бағаны қолданады.

Атап айтқанда, өтеуге жатқызылған зиянның құнын бағалау кезiнде:

- ауылшаруашылық және орман алқаптарына келтiрiлген залалдың есебi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 4 наурыздағы N 299 қаулысымен бекiтiлген "Ауыл және орман шаруашылығын жүргiзуге қатысы жоқ мақсаттарға пайдалану үшiн ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығы өндiрiсiне келтiрiлген зиянды және меншiк иелерi мен жер пайдаланушыларға келтiрiлген өтелуге жататын шығындарды айқындау тәртiбi туралы қағидаға" (ҚР Үкiметiнiң 1999 жылғы 7 маусымдағы N 708 қаулысымен енгiзiлген өзгерiстерiмен), сондай-ақ ҚР Министрлер Кабинетiнiң "Орман заңдарының бұзылғаны және Қазақ КСР-ның Қызыл кiтабына енгізiлген өсiмдiктердi заңсыз жинағаны немесе зақымдағаны үшiн материалдық жауаптылық туралы" 1993 жылғы 23 ақпандағы N 136 қаулысына;

- балық қорына және гидробионтқа келтiрілген залалдың есебi ҚР Министрлер Кабинетiнiң "Жануарлар әлемiн қорғау жөнiндегi қосымша шаралар туралы" (1993 жылғы 15 қыркүйектегі N 889 қаулысымен енгiзiлген өзгерiстерiмен) 1992 жылғы 26 наурыздағы N 281 қаулысына;

- қоршаған ортаның жекелеген объектiлерiн мұнай өнiмдерінің, қабатталған сулардың ластауы нәтижесiнде, сондай-ақ рұқсат берiлмеген мұнай амбарларын орналастыру кезiнде келтiрiлген залалдың есебi 1996 жылғы 13 мамырда ҚР Экология және биоресурстар министрлiгі бекiткен "Атмосфералық, жер және су ресурстарының мұнай өнiмдерiмен, қат-қабат сулармен ластанған кезiнде және бекiтiлмеген мұнай қамбаларын орналастыру кезiндегi зиянды есептеуге уақытша әдiстемесiне";

- басқа да табиғи объектiлер мен халықтың денсаулығына келтiрiлген залал есебiнiң қолданыстағы нормативтiк құқықтық актiлерге сәйкес жүргiзiлетінін ескеру қажет.

Егер залалды есептеу тәртiбi арнаулы нормативтiк құқықтық актiлермен реттелмесе, оның мөлшерi келтiрiлген залал, оның iшiнде қолдан шығарылған пайда ("Қоршаған ортаны қорғау туралы" ҚР Заңының 86-бабы) ескерiле отырып, қоршаған ортаның жай-күйiн қалпына келтiруге жұмсалған нақты шығынның мөлшерi бойынша анықталады.

Берiлген есептердiң дұрыстығына күдiк тудырылса не тараптардың бiрi қарсылық бiлдiрсе, қайшылықты тексеру және жою мақсатында сот Қазақстан Республикасының Азаматтық iс жүргізу кодексiнiң (бұдан әрi мәтiн бойынша - АIЖК-нiң) 91-бабына сәйкес тиiстi сараптама тағайындайды.

12. Кез келген мемлекеттiк және мемлекеттiк емес, ұлттық және шетелдiк заңды және жеке тұлғалар ластандыру (зиян келтiру) субъектiсi болуы мүмкiн.

Қоршаған ортаға зиянды заттарды төгетiн немесе өзге де ретпен шығаратын объект ластау көзi болып табылады.

Қоршаған ортаны ластау тәсiлдерi болып мыналар табылады:

1) белгіленген нормалар мен ережелердi бұза отырып жүзеге асырылған шаруашылық қызмет;

2) табиғат пайдаланумен байланысты емес өзге де заңға қайшы қызмет;

3) авариялар мен апаттар;

4) елімiздiң аумағына экологиялық жағынан қауiптi тауарлар мен заттар әкелу.

Табиғи ресурстар да (топырақ, жер қойнауы, су, орман мен өзге де өскiндер, жануарлар дүниесi), табиғи ресурстарға жатпайтын табиғат объектiлерi де (ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, атмосфералық ауа, Қызыл кiтапқа енгiзiлген жануарлар мен өсiмдiктер және т.б.) экологиялық тәртiп бұзушылық объектiсi болып табылады. Сонымен бiрге климат және басқа табиғи экологиялық жүйелер, табиғат пайдалану саласындағы басқару қатынастары, меншiк құқығы қатынастары мен өзге де табиғи ресурстарға қатынастар және тағы басқалары да экологиялық тәртiп бұзушылық объектiлерi болады.

13. Мемлекеттiк органдардың қоршаған ортаны қорғау міндетiн жүзеге асыратын аумақтық бөлiмшелерi қоршаған ортаға келтiрiлген залалдың орнын толтыру жөнiндегі iс бойынша талапкер болуы мүмкiн.

Қоғамдық бiрлестiктер мен азаматтар "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңның 5, 6-баптарына орай заңды және жеке тұлғалардың қоршаған ортаға және адамның денсаулығына терiс әсер ететiн шаруашылық және өзге де қызметiн тоқтату туралы сотқа талап қоюға құқылы.

Қоғамдық бiрлестiктердiң белгіленбеген адамдар тобының экологиялық мүдделерiн қорғау үшiн басқалай талап қоюға құқығы жоқ, өйткенi ҚР АIЖК-нiң 8-бабына сәйкес белгiленбеген адамдар тобының мүддесiн қорғап сотқа жүгіну құқығы заң актілерiнде тiкелей көрсетiле отырып туындайды.

14. "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңының 13 бабына сәйкес Қазақстан Республикасында табиғи ресурстар жалпы не арнайы табиғат пайдалану құқығында болады.

Жалпы табиғат пайдалану Қазақстан халқының өмiрлiк тұтыну қажеттiгiн қанағаттандыру үшiн табиғат қорғау объектiлерiн оларды табиғат пайдалануға берместен, заңдармен көзделген шектеулердi қоспағанда, тегiн пайдалану негізiнде жүзеге асыру құқығын бiлдiредi.

Арнайы табиғат пайдалану заңды және жеке тұлғалардың оларға уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың белгілеген тәртiпте берген табиғи ресурстарды пайдалану құқығын бiлдiредi.

Арнайы табиғат пайдалану құқығы тұрақты және уақытша, оқшауланған немесе оқшауланбаған, ақылы немесе ақысыз берiлген, бiрiншi және екiншi болуы мүмкiн.

Табиғи ресурстарға заттай құқық (оның iшiнде сервитут), сондай-ақ белгiленген лимит шегінде шаруашылық қызметтi жүзеге асыру процесiнде қоршаған ортаны ластау құқығы арнайы табиғат пайдалану құқығының ерекше түрi болып табылады.

15. Соттар табиғи ресурстарды арнайы табиғат пайдалануға беру мәселесiнiң заңға тәуелдi арнайы нормативтiк құқықтық актiлермен реттелетiнiн назарға алуы тиiс.

Айталық, жер қойнауын пайдалану құқығы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң "Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалану құқығын беру қағидасын бекiту туралы" 2000 жылғы 21 қаңтардағы N 108 қаулысымен белгiленген тәртiпте жасалған келiсiм-шарт негізiнде берiледi.

Кәсiпшiлiк балық аулау және басқа да су жануарларын кәсiпшiлiк пайдалану құқығын беру тәртiбi Ауыл шаруашылығы министрлiгінiң Орман, балық және аң аулау шаруашылығы комитетiнiң 1999 жылғы 26 сәуiрдегі N 84 бұйрығымен бекiтiлген "Балық ресурстарын пайдалану ресiмінің тәртiбi туралы нұсқаулықпен" реттеледi.

Аң аулау құқығы Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiң "Қазақстан Республикасының аумағында аң аулау құқығын беру тәртiбi туралы ереженi бекiту туралы" 1995 жылғы 25 қыркүйектегi N 1282 қаулысымен, сондай-ақ ҚР Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлiгінiң "Аңшылық билетiн беру ережесi туралы" 2000 жылғы 3 тамыздағы N 308-П бұйрығымен белгiленген тәртiпте берiледi.

Жер үстi және жер асты суларын пайдалану құқығы ҚР Министрлер Кабинетiнiң "Арнайы су пайдалануға келiсу және оған рұқсат беру тәртiбiн бекiту туралы" 1994 жылғы 29 желтоқсандағы N 1482 қаулысымен, сондай-ақ ҚР Ауыл шаруашылығы министрлiгінің су ресурстары жөнiндегi комитетiнiң бұйрығымен бекiтілген "Жер үстi суларын пайдалану үшiн арнайы су пайдалануға келiсу және оған рұқсат беру тәртiбi туралы нұсқаулықпен" реттеледі.

16. Соттар қоршаған ортаны қорғау туралы заңдармен белгiленген лимит шегiнде шаруашылық және өзге де қызметтердi жүзеге асыру процесiнде қоршаған ортаны ластауға жол берiлетiнiне назар аударатын болсын.

Нәтижесiнде қоршаған ортаны ластайтын шаруашылық және өзге де қызметтi жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар арнайы табиғат пайдалануға Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрiнiң 2000 жылғы 19 қаңтардағы N 17-П бұйрығымен бекiтiлген "Арнайы табиғат пайдалануға рұқсат беру ережелерiмен" белгіленген тәртiпте қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi мемлекеттiк орган беретiн рұқсатты алуға мiндеттi.

Аталған рұқсат табиғат пайдаланудың нақты мерзiмдерi, көлемi мен нормалары, шарттары және қолданылатын технология көрсетiле отырып шаруашылық және өзге де қызметi (табиғи ресурстарды пайдалану (алу), ластаушы заттарды төгу мен шығару, өндiрiс қалдықтарын орналастыру мен тұтыну) нәтижесiнде қоршаған ортаны ластауға құқығын куәландыратын құжат болып табылады.

Соттар рұқсаттың қолданылу мерзiмi оның берiлген күнiне қарамастан, рұқсат етiлген күнтiзбелiк жыл шегінде шектелетiнiне назар аударатын болсын (аталған Ереженiң 1.7-тармағы).

17. Соттар уәкiлеттi органның арнайы табиғат пайдалану құқығын беруден және оған рұқсат беруден, сондай-ақ нормативтiк құқықтық актiлермен көзделген қосымша талаптар белгiлеуден бас тартуымен байланысты заңсыз әрекеттерiне шағымдану туралы азаматтардың арыздары ҚР АIЖК-нiң 27-тарауымен көзделген тәртiпте қаралатынын назарда ұстағаны жөн. Егер шағым иесi заңды тұлға болып табылса, дау талап арыз өндiрiсi тәртiбiмен қаралады.

18. "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңның 13-бабына сәйкес арнайы табиғат пайдалану құқығы ақылы не ақысыз болуы мүмкiн.

Егер арнайы табиғат пайдалану құқығы ақылы жүзеге асырылатын болса, төлемдер мөлшерi пайдаланылатын табиғи ресурстардың түрлерiне және осындай пайдаланудың сипатына қарай заңға тәуелдi нормативтік актiлермен, оның iшiнде:

- Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң "ҚР-ның азаматтары мен заңды тұлғаларының жабайы аңдарды аулауына арналған бiрыңғай ең төменгі төлем ставкаларын бекiту туралы" 1998 жылғы 11 тамыздағы N 760 қаулысымен;

- ҚР Yкiметiнiң "Қазақстан Республикасының балық шаруашылығы су айдындарында су жануарларын кәсiпшiлiк пайдалану үшiн және спорт-әуесқойлық (рекреациялық) балық аулау жүргізуге арналған рұқсаттың құнын бекiту туралы" 1998 жылғы 28 шiлдедегi N 711 қаулысымен;

- ҚР Yкiметiнiң "ҚР-ның экономика салалары бойынша жер бетi көздерiнiң су ресурстарын пайдалану үшiн ақы есептеу, алу мен енгiзудiң тәртiбi туралы ереженi бекiту туралы ҚР-ның экономикалық саласы бойынша су ресурстарының жер бетiндегi көздерiн пайдаланғаны үшiн ақы есептеу, өндiрiп алу мен енгiзу тәртiбi туралы ереженi бекiту туралы" 1997 жылғы 7 тамыздағы N 1227 қаулысымен;

- ҚР Yкiметiнiң "Мемлекеттiң жеке меншiкке сататын немесе жер пайдалануға беретiн жерлерi үшiн төлем ставкаларын бекiту туралы" 1996 жылғы 8 мамырдағы қаулысымен;

- ҚР Yкiметiнiң "Шетелдiк азаматтардың Қазақстан Республикасы аумағында жабайы аңдарды аулауына арналған бiрыңғай ең төмен төлем ставкаларын бекiту туралы" 1998 жылғы 22 шiлдедегі N 688 қаулысымен;

- өзге де нормативтiк құқықтық актiлермен белгіленедi.

Сонымен бiрге табиғат пайдаланушыда арнайы табиғат пайдалануға тиiстi тәртiппен ресiмделген рұқсаттың болмауы залалды өтеумен бiрге табиғат объектiлерiн өз бетiмен пайдаланғаны үшiн тиiстi төлемдер төлеу мiндетiнен босатпайды.

19. Соттар заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық немесе өзге де қызметтердi жүзеге асыру процесiнде қоршаған ортаны ластау құқығы да арнайы табиғат пайдаланудың ақылы түрiне жататынына назар аударуы тиiс.

Айталық, "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңының 29-бабына сәйкес қоршаған ортаны ластау төлемдерінің ставкасын ҚР Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлiгінiң келiсiмi бойынша жыл сайын белгiленген лимиттер (квота) шегінде облыстардың (Астана және Алматы қалаларының) әкiмдерi бекiтедi.

Сонымен бiрге "Нормативтiк құқықтық актiлер туралы" ҚР Заңының 38-бабы 1-бөлiгiнiң күшiне орай облыс (Астана және Алматы қалалары) әкiмдерi бекiткен қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемдер ставкасының, олар ҚР-ның Әдiлет министрлiгінде тiркелген жағдайда ғана, заңды күшi болады.

20. Қоршаған ортаны белгiленген лимиттен тыс ластағаны үшiн ақы бекiтiлген нормативтiк ставканың еселенген мөлшерiнде алынады, сонымен бiрге белгiленген нормативтерден асып кеткенi үшiн өндiрiлiп алынатын төлемдердiң еселенуi ҚР Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлiгі бекiткен әдiс бойынша белгіленедi.

Егер қалдықтарды төгуге (шығаруға) және орналастыруға рұқсат (лимит) белгiленген тәртiпте ресiмделмей табиғи ортаны ластауға жол берiлсе, ластайтын заттардың барлық көлемі нормативтен тыс ластау болып есептеледi.

Сонымен бiрге соттар нормадан тыс ластауға төленетiн төлемдердiң көтерiлген мөлшерi табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшiн азаматтық-құқықтық жауапкершiлік шарасы болып табылатынын, сондықтан ол әр нақты жағдайда ҚР АК-нiң 917-бабында көзделген негіздер мен жағдайларға байланысты қолданылатынын ескеруге тиiс.

ҚР Экология министрлiгі 1995 жылғы 21 маусымда бекiткен Табиғат қорғау заңдарын бұзудан табиғи ортаға келтiрiлген залалды белгiлеудiң уақытша тәртiбiне сәйкес төгiндiлердiң (шығарындылардың) белгіленген нормативтерден асып кеткендiгін айғақтайтын инструменталдық өлшемдер мен талдаулар алғашқы тексеруге дейiнгі кезеңге қолданылады, бiрақ ол 3 айдан аспауға тиiс.

21. Табиғи ресурстарды пайдаланғаны, қоршаған ортаны ластағаны, өндiрiс қалдықтарын орналастырғаны үшiн және өзге де зиянды ықпалдардың түрлерiне "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңмен және қолданыстағы заң актiлерiмен көзделмеген қосымша төлемдер өндiрiп алуға жол берiлмейдi.

Осыған байланысты, қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемдердiң есептелуiнiң дұрыстығын тексерген кезде соттар ҚР Экология және биоресурстар министрi 1994 жылғы 9 тамызда бекiткен "Қоршаған табиғи ортаны ластағаны үшiн төлем төлеудi анықтау әдiстемесiн", ҚР Үкiметi бекiткен 1998 жылғы 1 желтоқсандағы N 1213 қаулысымен бекiтiлген "Қоршаған ортаны ластағаны үшiн ақы алудың ережелерiн", ҚР Мемлекеттiк кiрiс министрлiгiнiң 1999 жылғы 18 маусымдағы N 693 бұйрығымен бекiтiлген "Қоршаған ортаны ластағаны және табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшiн төлемдер есептеу мен енгізу тәртiбi туралы" нұсқаманы басшылыққа алуға тиiс.

22. Тiзбесi "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңының 21-бабында берiлген, табиғи ресурстарды пайдалану жөнiндегі жекелеген қызмет түрлері мiндеттi түрде лицензиялануға тиiс екендiгін, сонымен бiрге лицензия берушiлер тiзбесiн ҚР Үкiметi бекiтетiнiн, ал лицензия шарттары мен оны беру тәртiбi заңдармен реттелетiнiн соттардың назарда ұстауы тиiс.

Сонымен бiрге, лицензия берушiлер тiзбесiн, сондай-ақ лицензиялардың шарттары мен берiлу тәртiбiн реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлердiң болмауына байланысты, тараптардың аталған заңның 21-бабын қолдану туралы талабын сот iс жүзiнде қарай алмайды.

Сондай-ақ "Лицензиялау туралы" ҚР Заңының 7-бабының 1-тармағы ережелерiнiң қоршаған ортаны қорғау саласындағы лицензияланатын қызмет түрлерiне жатпайтынын да ескерген жөн.

23. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы дауларды шешкен кезде "Экологиялық сараптама туралы" ҚР Заңының 14-бабымен мiндеттi экологиялық сараптамаға жататын объектiлер тiзбесi белгіленгенiн соттардың ескергенi жөн, мұндайда қызметтi мемлекеттiк экологиялық сараптаманың оң қорытындысынсыз жүзеге асыру - "Экологиялық сараптама туралы" ҚР Заңының 39-бабына орай табиғат қорғау заңдарын бұзушылық болып табылады.

24. Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзумен байланысты iстердi қараған кезде соттар жiберiлген тәртiп бұзушылық сипатын анықтау шараларын қабылдауға, мәлiмделген талаптардың құқықтық негіздемелерiн анықтауға, сондай-ақ тараптардан тиістi есептер мен оны өткiзу әдiстерiн, өлшем актiлерiн, лабораториялық талдау нәтижелерiн және АIЖК-нiң 64-бабына орай iс бойынша дәлелдеме болып танылуы мүмкiн басқа да деректердi талап етуi тиiс.

Заңды тұлғалар мен жеке кәсiпкерлердiң қатысуымен дауды шешкен кезде соттар талапкерден дауды сотқа дейiнгі тәртiппен реттеудiң дәлелдемесiн талап етуге тиiс.

Шешiмнiң дәлелдеу бөлiгінде орындалмауы құқық бұзушылықты дәрежелеу үшiн негіз болып табылатын "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңының 20-бабымен табиғат пайдаланушыға жүктелген нақты мiндеттемелердi көрсете отырып, қолданылып жүрген заңдардың нормаларына мiндеттi түрде сiлтеме жасаған жөн.

25. Заңды және жеке тұлғалардың қоршаған ортаға және адамның денсаулығына терiс ықпал ететiн шаруашылық және өзге де қызметiн тоқтату туралы азаматтар мен қоғамдық бiрлестiктер қойған талаптарды қараған кезде ("Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңының 5, 6-баптары) соттар заңға қайшы қызмет туралы да, заңды (рұқсат етілген) қызмет туралы да шешiм шығаруға құқылы, өйткенi құқық бұзушылық емес, қоршаған орта мен адамның денсаулығына терiс ықпал еткен, тиiстi сараптама қорытындысымен танылған фактiнi анықтау - осы санаттағы істер бойынша шағым талаптарын қанағаттандыру үшiн негiздеме болып табылады.

Экологиялық жағынан зиянды қызметтi тоқтату туралы шағым-талапты қанағаттандыру туралы шешiм қабылдай отырып, соттар терiс ықпалды тоқтату тек объектiнi жабу жолымен ғана емес, сондай-ақ жауапкерге терiс ықпал көздерiне: жөндеу жүргізуге, қайта құруға, тазартушы жаңа құрылыстар жүргізуге, табиғат пайдалану жағдайларын өзгертуге және т.б. бағытталған iс-қимыл жасауы жөнiнде мiндеттеме жүктеу жолымен де мүмкiн екендiгін назарда ұстауы керек.

26. Соттың жауапкершiлiкке тартылған адамның бұрын белгіленген тәртiппен дау тудырмаған табиғат қорғау заңдарының сақталуын тексеру актiсiнiң тұжырымдарына қатысты қарсылығын мәнi бойынша қараудан бас тартуына құқығы жоқ.

27. Тиiстi рұқсат алмай өндiрiс қалдықтарын орналастырғаны үшiн, тасушы қалдықтарды тасу туралы шарт бойынша тиiстi рұқсат алу мiндетiн өзiне қабылдаған жағдайларды қоспағанда, бұл қалдықтарды өндiрiстiк қызметi нәтижесiнде шығарған шаруашылық жүргізушi субъект жауапқа тартылуға тиiс.

28. Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзушылықпен байланысты iстер бойынша талапкердiң талап-шағымнан бас тартуын қабылдау және бiтiмгерлік келiсiм бекiту туралы мәселенi сот АIЖК-нiң 49-бабының 2-бөлiгінiң талаптарын ескере отырып шешедi.

Айталық, егер iстеп барлық дәлелдемелер, тәртiп бұзушы өз еркiмен зиянды толық өтеген жағдайларды қоспағанда, экологиялық құқық бұзушылық жасағаны үшiн мүлiктiк жауапкершiлiкке тартуға негіздер мен жағдайлардың дәлелдемесi болса, сотта талапкердiң талап-шағымнан бас тартуын қабылдауға жол берiлмейдi.

Сонымен бiрге, соттың табиғи объектiлердi пайдаланғаны үшiн (оның iшiнде өз еркiмен) ерiксiз төлемдер өндiрiп алумен байланысты iс бойынша талап-шағымнан бас тартуды қабылдауға құқығы жоқ.

Бiтiмгерлiк келісiмдi бекiту туралы шешім қабылданған кезде соттар АК-тiң 935-бабы 5-бөлiгінiң қоршаған ортаға қасақана зиян келтiрген заңды тұлғалардың, сондай-ақ азаматтардың мүліктiк жауапкершiлiгін азайтуға жол бермейтiн талаптарын басшылыққа алуға тиiс.

Қолданыстағы заңдарда табиғи объектiлердi пайдаланғаны үшiн төленуге жататын төлемдер мөлшерiн төмендету мүмкiндiгі (оның iшiнде өздiгімен) көзделмегендiктен, соттардың осындай талаптары бар бiтiмгершiлiк келiсiмдердi бекiтуге құқығы жоқ.

29. "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңының 86-бабы 1-бөлiгіне сәйкес зиянның өтелiп алынған сомасы қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттiк қоры есебiне аударылуға тиiс.

30. Азаматтық iстердi қараған кезде соттар қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың бұзылуына ықпал еткен мән-жайларды мұқият зерделеуге, мемлекеттiк органдардың, қоғамдық ұйымдардың, шаруашылық жүргізушi субъектiлердiң қызметiндегі нақты кемшiлiктер мен жолсыздықтарды, нәтижесiнде қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың бұзылуына соқтырған жекелеген лауазымды адамдардың заңсыз iс-қимылдары жөнiндегі фактiлердi белгілеуге тиiс.

Ескерту. 30-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 1 (ресми жарияланған күнінен бастап күшіне енеді) Нормативтік қаулысымен.

31. Осы қаулының қабылдануына байланысты 1989 жылғы 31 наурыздағы өзгерiстерiмен және толықтыруларымен қоса Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1986 жылғы 28 наурыздағы "Соттардың табиғатты қорғау туралы заңдарды қолдану практикасы туралы" N 2 P86012s_ қаулысының 1, 3, 6, 17 және 18-тармақтарының күшi жойылды деп танылсын, ал КСРО Жоғарғы Соты Пленумының 1986 жылғы 16 қаңтардағы N 2, 1988 жылғы 23 желтоқсандағы N 16 және 1990 жылғы 30 қарашадағы N 9 қаулыларымен енгiзiлген өзгерiстерiмен және толықтыруларымен қоса КСРО Жоғарғы соты Пленумының "Соттардың табиғатты қорғау туралы заңдарды қолдану практикасы туралы" 1983 жылғы 7 шiлдедегі N 4 қаулысы Қазақстан Республикасында қолданылмайды деп есептелсiн.

Осы қаулы жарияланған күнiнен бастап күшiне енгізiледi.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы

О практике применения судами законодательства об охране окружающей среды

Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 2000 года № 16. Утратило силу нормативным постановлением Верховного суда Республики Казахстан от 25 ноября 2016 года № 8

Сноска. Утратило силу нормативным постановлением Верховного суда РК от 25.11.2016 № 8.

В целях обеспечения единообразного толкования и правильного применения судами законодательства об охране окружающей среды пленум Верховного суда Республики Казахстан постановляет:
1. Обратить внимание судов на то, что в соответствии со статьей 31 Конституции Республики Казахстан охрана окружающей среды, благоприятной для жизни и здоровья человека, является одной из важнейших целей государства.
Изложенное конституционное положение свидетельствует, что эффективное применение законодательства об охране окружающей среды, а также обеспечение реализации прав граждан на благоприятную для их жизни и здоровья окружающую среду является обязанностью уполномоченных государственных органов.
2. К государственным органам, осуществляющим функции охраны окружающей среды, относятся центральный исполнительный орган в области охраны окружающей среды и органы специальной компетенции.
Центральным исполнительным органом в области охраны окружающей среды является Министерство природных ресурсов и охраны окружающей среды Республики Казахстан и его территориальные органы.
К органам специальной компетенции относятся иные центральные исполнительные органы Республики Казахстан, осуществляющие функции охраны окружающей среды и управления природопользованием:
- Агентство Республики Казахстан по управлению земельными ресурсами и землеустройству - в части контроля за соблюдением земельного законодательства, рациональным использованием и охраной земель;
- Агентство Республики Казахстан по делам здравоохранения - в части контроля, обеспечения и соблюдения санитарно-эпидемиологических правил и норм;
- Министерство внутренних дел Республики Казахстан - в части контроля за выбросом вредных веществ в атмосферу транспортными средствами;
- другие уполномоченные государственные органы.
3. Окружающая среда представляет собой совокупность природных объектов, в том числе природных ресурсов - как живых, так и неживых, включая атмосферный воздух, почву, недра, животный и растительный мир, а также климат в их взаимодействии.
Природные ресурсы представляют собой составные части окружающей среды, используемые в процессе хозяйственной и иной деятельности для удовлетворения материальных, культурных и других потребностей общества (земля, ее недра, воды, растительный и животный мир).
Судам следует иметь в виду, что атмосферный воздух, особо охраняемые природные территории, животные и растения, занесенные в Красную Книгу и прочие объекты природы, не используемые в процессе хозяйственной деятельности, к природным ресурсам не относятся.
4. Законодательство Республики Казахстан об охране окружающей среды основывается на Конституции Республики Казахстан и состоит из законов Республики Казахстан "Об охране окружающей среды", "Об особо охраняемых природных территориях", "Об экологической экспертизе", "О санитарно-эпидемиологическом благополучии населения", "Об охране, воспроизводстве и использовании животного мира", Лесного и Водного кодексов Республики Казахстан, указов Президента Республики Казахстан, имеющих силу Закона, "О земле", "О недрах и недропользовании" и других законодательных и нормативных правовых актов, регулирующих отношения по охране окружающей среды.
При этом вопросы охраны и использования природных объектов в части, не урегулированной Законом "Об охране окружающей среды", регулируются соответствующими законодательными и иными нормативными правовыми актами Республики Казахстан.
Судам следует учитывать, что в силу части 2 статьи 2 Закона "Об охране окружающей среды" противоречащие указанному закону нормы иных правовых актов, регламентирующих отношения по охране окружающей среды, могут применяться только после внесения соответствующих изменений в Закон "Об охране окружающей среды".
5. Исходя из требований статьи 86 Закона "Об охране окружающей среды", юридические и физические лица, причинившие вред окружающей среде, здоровью граждан, имуществу организаций, граждан или государства вследствие нарушения законодательства об охране окружающей среды, обязаны возместить вред в соответствии с действующим законодательством.
Поэтому при рассмотрении гражданских дел, связанных с нарушением законодательства об охране окружающей среды, судам следует в обязательном порядке выяснять обстоятельства, свидетельствующие о наступлении вредных последствий, а также принимать меры к установлению причинителя вреда, наличия вины и причинной связи.
При невозможности установления причинителя вреда суды должны возлагать ответственность на собственника природного ресурса или иного титульного владельца, на которого в соответствии с действующим законодательством возложена обязанность по его охране (пункт 1 статьи 917 Гражданского кодекса Республики Казахстан (далее по тексту - ГК), пункт 1.12 "Временного порядка определения размера ущерба, причиненного природной среде нарушением природоохранного законодательства", утвержденного Министерством экологии и биоресурсов РК 21 июня 1995 года).
Установление причинной связи между совершенным деянием и наступившими вредными последствиями предполагает выяснение вопроса о том, не вызваны ли такие последствия иными факторами, в том числе естественно-природными, не наступили ли они вне зависимости от совершенного правонарушения, а также в какой степени естественно-природные факторы повлияли на характер и объем наступивших вредных последствий.
6. По общему правилу, вина является необходимым основанием привлечения к имущественной ответственности за причинение вреда окружающей среде, при этом в силу пункта 2 статьи 917 ГК истец освобождается от обязанности доказывания вины причинителя вреда.
Вместе с тем, судам следует иметь в виду, что в отдельных случаях допускается возложение ответственности за вред, причиненный окружающей среде, независимо от наличия или отсутствия вины причинителя.
В силу пункта 1 статьи 931 ГК, части 2 статьи 86 Закона "Об охране окружающей среды" юридические и физические лица, деятельность которых связана с повышенной опасностью для охраны окружающей среды, возмещают причиненный ими вред независимо от наличия их вины.
Вопрос о том, представляет ли деятельность физического или юридического лица повышенную опасность для охраны окружающей среды, решается судом в каждом конкретном случае самостоятельно, с учетом положений, приведенных в статье 1 Закона "Об экологической экспертизе".
При возложении ответственности за вред, причиненный деятельностью, представляющей повышенную опасность для окружающей среды, суды должны иметь в виду, что в силу пункта 1 статьи 931 ГК, части 2 статьи 86 Закона "Об охране окружающей среды" физические и юридические лица освобождаются от обязанности возместить причиненный ими вред в случае, если вред возник вследствие непреодолимой силы или умысла потерпевшего.
Обратить внимание судов, что в отдельных случаях законодательными актами прямо указано на повышенную опасность той или иной деятельности для окружающей среды.
Так, в силу статьи 48-1 Указа Президента РК, имеющего силу Закона "О недрах и недропользовании", повышенную опасность для окружающей среды представляет осуществление операций по недропользованию в пределах предохранительной зоны. В этом случае, судам следует иметь в виду, что подъем уровня вод не относится к числу обстоятельств, являющихся непреодолимой силой.
7. Обратить внимание судов на то, что в соответствии со статьей 932 ГК при совместном причинении вреда окружающей среде несколькими лицами на последних возлагается солидарная ответственность.
Вместе с тем, в указанных случаях суд вправе по заявлению истца возложить на виновных лиц долевую ответственность, если такой порядок взыскания соответствует интересам охраны окружающей среды, обеспечивает эффективное и в конечном счете полное возмещение причиненного вреда (пункт 2 статьи 932 ГК).
Суд, возлагая на виновных лиц долевую ответственность, должен исходить из степени вины каждого из них. При невозможности определить степень вины каждого причинителя, размер ответственности устанавливается исходя из равенства долей.
Также нужно учитывать, что при совершении экологического правонарушения несколькими лицами, возложение солидарной либо долевой ответственности за причиненный вред допускается лишь по тем эпизодам, по которым установлено совместное участие указанных лиц.
В этом случае в резолютивной части решения указывается, на кого из виновных лиц возлагается солидарная ответственность, а на кого - долевая (с определением ее размера).
8. При определении размера имущественной ответственности за нарушение законодательства об охране окружающей среды суд вправе принять во внимание имущественное положение причинителя и уменьшить размер возмещения вреда, за исключением случаев, когда вред причинен юридическим лицом либо умышленными действиями физического лица (пункт 5 статьи 935 ГК).
9. Под загрязнением окружающей среды понимается антропогенно обусловленное поступление веществ и энергии в окружающую среду, приводящее к ухудшению ее состояния с точки зрения эколого-санитарного благополучия и экономических интересов общества.
Основными разновидностями загрязнения окружающей среды является химическое, механическое (засорение), биологическое (заражение), физическое (радиационное, акустическое или электромагнитное излучение, вибрация и т.п.).
Вместе с тем, при применении законодательства об охране окружающей среды суды должны иметь в виду, что юридически значимым является не всякое загрязнение, а лишь такое загрязнение, которое превышает установленные нормативы качества окружающей среды.
10. При квалификации экологических правонарушений суды должны учитывать, что законодательство об охране окружающей среды содержит разъяснение понятий: уничтожения, повреждения, самовольного и нерационального пользования природными ресурсами, самовольного и сверхнормативного загрязнения природной среды (пункты 1.2-1.7 "Временного порядка определения размера ущерба, причиненного природной среде нарушением природоохранного законодательства", утвержденного Министерством экологии и биоресурсов РК 21 июня 1995 года).
Одновременно с этим нужно иметь в виду, что в отношении отдельных объектов природы действующее законодательство конкретизирует понятия экологических правонарушений с учетом специфики природного объекта.
Так, понятие загрязнения вод содержится в статье 100 Водного кодекса Республики Казахстан, загрязнения земель - в "Положении о порядке изъятия, охраны и использования загрязненных и нарушенных земель", утвержденном постановлением Правительства Республики Казахстан от 16 июня 1997 года.
11. При определении стоимостной оценки ущерба, причиненного окружающей среде и здоровью населения, а также для проверки представленных сторонами расчетов суды должны применять нормативы и таксы, установленные в отношении каждого конкретного объекта окружающей среды.
В частности, при определении стоимости подлежащего возмещению вреда необходимо принимать во внимание, что:
- расчет ущерба, причиненного сельскохозяйственным и лесным угодьям, производится в соответствии с "Положением о порядке определения подлежащих возмещению потерь сельскохозяйственного и лесохозяйственного производства и убытков, причиненных собственникам или землепользователям при изъятии сельскохозяйственных и лесных угодий для использования их в целях, не связанных с ведением сельского и лесного хозяйства", утвержденным постановлением Правительства РК от 4 марта 1997 года N 299 (с изменениями, внесенными постановлением Правительства РК от 7 июня 1999 года N 708), а также постановлением Кабинета Министров РК от 23 февраля 1993 года N 136 "О материальной ответственности за нарушение лесного законодательства и незаконное добывание или повреждение растений, занесенных в Красную Книгу Казахской ССР";
- расчет ущерба, причиненного рыбным запасам и гидробионтам, производится в соответствии с постановлением Кабинета Министров РК от 26 марта 1992 года N 281 "О дополнительных мерах по охране животного мира" (с изменениями, внесенными постановлением от 15 сентября 1993 года N 889);
- расчет ущерба, причиненного отдельным объектам окружающей среды в результате их загрязнения нефтепродуктами, пластовыми водами, а также при размещении несанкционированных нефтяных амбаров, производится в соответствии с "Временной методикой расчета ущерба при загрязнении атмосферы, земельных и водных ресурсов нефтепродуктами, пластовыми водами и при размещении несанкционированных нефтяных амбаров", утвержденной Министром экологии и биоресурсов РК 13 мая 1996 года;
- расчет ущерба, причиненного другим объектам природы и здоровью населения, производится в соответствии с действующими нормативными правовыми актами.
В случае, если порядок исчисления ущерба не регулируется специальным нормативным правовым актом, его размер определяется по фактическим затратам на восстановление нарушенного состояния окружающей среды с учетом понесенных убытков, в том числе упущенной выгоды (статья 86 Закона "Об охране окружающей среды").
При возникновении сомнений в правильности представленных расчетов либо при наличии возражений одной из сторон, суд с целью проверки и устранения противоречий вправе в соответствии со статьей 91 Гражданско-процессуального кодекса Республики Казахстан (далее по тексту - ГПК) назначить соответствующую экспертизу.
12. Субъектами загрязнения (причинителями вреда) могут выступать любые физические и юридические лица: государственные и негосударственные, национальные и иностранные.
Источниками загрязнения выступают объекты, с которых происходит сброс или иное поступление вредных веществ в окружающую среду.
Способами загрязнения окружающей среды являются:
1) хозяйственная деятельность, осуществляемая с нарушением установленных норм и правил;
2) иная противоправная деятельность, не связанная с природопользованием;
3) аварии и катастрофы;
4) ввоз на территорию страны экологически опасных товаров и веществ.
Объектом экологического правонарушения являются как природные ресурсы (почва, недра, воды, леса и иная растительность, животный мир), так и природные объекты, не относящиеся к природным ресурсам (особо охраняемые природные территории, атмосферный воздух, животные и растения, занесенные в Красную Книгу и др.). Кроме того, объектом экологических правонарушений могут выступать климат и другие естественные экологические системы, управленческие отношения в сфере природопользования, отношения права собственности и иных прав на природные ресурсы и пр.
13. Истцами по делам о возмещении ущерба, причиненного окружающей среде, могут выступать территориальные подразделения государственных органов, осуществляющих функции охраны окружающей среды.
Общественные объединения и граждане в силу статей 5 и 6 Закона "Об охране окружающей среды" вправе предъявлять в суд требования о прекращении хозяйственной и иной деятельности юридических и физических лиц, оказывающей отрицательное воздействие на окружающую среду и здоровье человека.
Другие требования в защиту экологических интересов неопределенного круга лиц общественные объединения предъявлять не вправе, поскольку согласно статье 8 ГПК право на обращение в суд за защитой интересов неопределенного круга лиц возникает в силу прямого указания в законодательных актах.
14. Согласно статье 13 Закона "Об охране окружающей среды" природные ресурсы в Республике Казахстан могут находиться в общем либо специальном природопользовании.
Общее природопользование означает право населения Казахстана осуществлять на бесплатной основе использование объектов окружающей среды для удовлетворения жизненно необходимых потребностей без предоставления их в природопользование, за исключением ограничений, предусмотренных законодательством.
Специальное природопользование означает право юридических и физических лиц использовать природные ресурсы, предоставленные им в установленном порядке уполномоченными государственными органами.
Право специального природопользования может быть постоянным или временным, отчуждаемым или неотчуждаемым, приобретаемым возмездно или безвозмездно, первичным или вторичным.
Вещные права на природные ресурсы (в том числе сервитут), а также право на загрязнение окружающей среды в процессе осуществления хозяйственной деятельности в пределах установленных лимитов являются особыми разновидностями права специального природопользования.
15. Суды должны иметь в виду, что вопросы предоставления природных ресурсов в специальное природопользование регламентируются специальными подзаконными нормативными правовыми актами.
Так, право недропользования предоставляется на основании контрактов, заключаемых в порядке, установленном постановлением Правительства Республики Казахстан от 21 января 2000 года N 108 "Об утверждении Правил предоставления права недропользования в Республике Казахстан".
Порядок предоставления права на промысловый лов рыбы и промысловое использование других водных животных регламентируется "Инструкцией о порядке оформления пользования рыбными ресурсами", утвержденной приказом Комитета лесного, рыбного и охотничьего хозяйства Министерства сельского хозяйства РК от 26 апреля 1999 года N 84.
Право охоты предоставляется в порядке, установленном постановлением Кабинета Министров Республики Казахстан от 25 сентября 1995 года N 1282 "Об утверждении Положения о порядке предоставления права охоты на территории Республики Казахстан", а также приказом Министерства природных ресурсов и охраны окружающей среды РК от 3 августа 2000 года N 308-П "О Правилах выдачи охотничьего билета".
Вопросы предоставления права на использование поверхностных и подземных вод регламентируются постановлением Кабинета Министров РК от 29 декабря 1994 года N 1482 "Об утверждении порядка согласования и выдачи разрешений на специальное водопользование", а также "Инструкцией о порядке согласования и выдачи разрешений на специальное водопользование на использование поверхностных вод", утвержденной приказом Комитета по водным ресурсам Министерства сельского хозяйства РК от 22 ноября 1997 года N 47а.
16. Обратить внимание судов на то, что законодательством об охране окружающей среды допускается загрязнение окружающей среды в процессе осуществления хозяйственной или иной деятельности в пределах установленных лимитов.
Юридические и физические лица, осуществляющие хозяйственную и иную деятельность, в результате которой происходит загрязнение окружающей среды, обязаны получить разрешение на специальное природопользование, которое выдается уполномоченным государственным органом в области охраны окружающей среды в порядке, установленном "Правилами выдачи разрешений на специальное природопользование", утвержденными приказом Министра природных ресурсов и охраны окружающей среды от 19 января 2000 года N 17-П.
Указанное разрешение является документом, удостоверяющим право природопользователя на загрязнение окружающей среды в результате хозяйственной или иной деятельности (использование (изъятие) природных ресурсов, выбросы и сбросы загрязняющих веществ, размещение отходов производства и потребления), с указанием конкретных сроков, объемов и норм, условий природопользования и применяемой технологии.
Обратить внимание судов, что срок действия разрешения ограничен пределами календарного года, в котором выдано разрешение, независимо от даты его выдачи (пункт 1.7 указанных Правил).
17. Судам следует иметь в виду, что заявления граждан об обжаловании незаконных действий, связанных с отказом уполномоченного органа в предоставлении права специального природопользования и выдаче разрешения, а равно установлении дополнительных требований, не предусмотренных нормативными правовыми актами, рассматриваются в порядке, предусмотренном главой 27 ГПК. Если заявителем является юридическое лицо, спор рассматривается в порядке искового производства.
18. Согласно статье 13 Закона "Об охране окружающей среды", право специального природопользования может быть возмездным либо безвозмездным.
В случае, если специальное природопользование осуществляется за плату, размеры платежей определяются подзаконными нормативными актами в зависимости от вида используемого природного ресурса и характера такого использования, в том числе:
- постановлением Правительства Республики Казахстан от 11 августа 1998 года N 760 "Об утверждении единых минимальных ставок платежей на добычу диких животных гражданами и юридическими лицами РК";
- постановлением Правительства РК от 28 июля 1998 года N 711 "Об утверждении ставок платежей за промысловое использование водных животных и стоимости разрешения на проведение спортивно-любительского (рекреационного) рыболовства в рыбохозяйственных водоемах РК";
- постановлением Правительства РК от 7 августа 1997 года N 1227 "Об утверждении Положения о порядке исчисления, взимания и внесения платы за пользование водными ресурсами поверхностных источников по отраслям экономики РК";
- постановлением Правительства РК от 8 мая 1996 года N 576 "Об утверждении ставок платы за землю, продаваемую в частную собственность или предоставляемую в землепользование государством";
- постановлением Правительства РК от 22 июля 1998 года N 688 "Об утверждении единых минимальных ставок платежей на добычу диких животных иностранными гражданами на территории РК";
- иными нормативными правовыми актами.
Вместе с тем, отсутствие у природопользователя оформленного в надлежащем порядке разрешения на специальное природопользование не освобождает его, помимо возмещения ущерба, от обязанности внесения соответствующих платежей за самовольно использованный природный объект.
19. Судам следует иметь в виду, что право юридических и физических лиц на загрязнение окружающей среды в процессе осуществления хозяйственной или иной деятельности также относится к платным видам специального природопользования.
Так, в соответствии со статьей 29 Закона "Об охране окружающей среды" ставки платежей за загрязнение окружающей среды в пределах установленных лимитов (квот) утверждаются акимами областей (городов Астана и Алматы) ежегодно по согласованию с Министерством природных ресурсов и охраны окружающей среды РК.
При этом в силу пункта 1 статьи 38 Закона РК "О нормативных правовых актах" утвержденные акимами областей (городов Астана и Алматы) ставки платежей за загрязнение окружающей среды имеют юридическую силу при условии их регистрации в Министерстве юстиции РК.
20. Плата за загрязнение окружающей среды сверх установленных лимитов (нормативов) взимается в кратном размере к утвержденным нормативным ставкам, при этом кратность взимания платежей за превышение установленных нормативов устанавливается по методике, утвержденной Министерством природных ресурсов и охраны окружающей среды РК.
Если загрязнение природной среды допущено без оформления в установленном порядке разрешения (лимита) на выброс (сброс) и размещение отходов, вся масса загрязняющих веществ рассматривается как сверхнормативное загрязнение.
При этом суды должны иметь в виду, что повышенный размер платежей за сверхнормативное загрязнение является мерой гражданско-правовой ответственности за нарушение природоохранного законодательства, поэтому ее применение в каждом конкретном случае зависит от наличия оснований и условий, предусмотренных статьей 917 ГК.
Обратить внимание судов, что в соответствии с Временным порядком определения размера ущерба, причиненного природной среде нарушением природоохранного законодательства, утвержденным Министерством экологии и биоресурсов РК от 21 июня 1995 года, результаты инструментальных замеров и анализов, свидетельствующие о превышении установленных нормативов выбросов (сбросов) загрязняющих веществ, распространяются на период до предшествующей проверки, но не более 3-х месяцев.
21. Взимание дополнительных платежей за пользование природными ресурсами, загрязнение окружающей среды, размещение отходов производства и другие виды вредного воздействия, не предусмотренные Законом "Об охране окружающей среды" и действующими законодательными актами, не допускается.
В связи с чем, при проверке правильности исчисления платежей за загрязнение окружающей среды, суды должны руководствоваться "Методикой определения платежей за загрязнение окружающей природной среды", утвержденной Министром экологии и биоресурсов РК 9 августа 1994 года, "Правилами взимания платы за загрязнение окружающей среды", утвержденными постановлением Правительства РК от 1 декабря 1998 года N 1213, Инструкцией "О порядке исчисления и внесения платежей за загрязнение окружающей среды и нарушение природоохранного законодательства", утвержденной приказом Министерства государственных доходов РК от 18 июня 1999 года N 693.
22. Суды должны иметь в виду, что отдельные виды деятельности по использованию природных ресурсов, перечень которых дан в статье 21 Закона "Об охране окружающей среды", подлежат обязательному лицензированию, при этом перечень лицензиаров утверждается Правительством РК, а условия и порядок выдачи лицензии регламентируется законодательством.
Вместе с тем, в связи с отсутствием нормативных правовых актов, регламентирующих перечень лицензиаров, а также условия и порядок выдачи лицензии, требование стороны о применении статьи 21 указанного Закона судом не может быть рассмотрено по существу.
Одновременно с этим следует учитывать, что положения пункта 1 статьи 7 Закона РК "О лицензировании" не относятся к лицензируемым видам деятельности в области охраны окружающей среды.

23. При разрешении споров в области охраны окружающей среды суды должны иметь в виду, что статьей 14 Закона РК "Об экологической экспертизе" установлен перечень объектов, подлежащих обязательной экологической экспертизе, при этом осуществление деятельности без положительного заключения государственной экологической экспертизы является в силу статьи 39 Закона РК "Об экологической экспертизе" нарушением природоохранного законодательства.
24. При рассмотрении дел, связанных с нарушением законодательства об охране окружающей среды, суды должны принимать меры к выяснению характера допущенного нарушения, установлению правовых оснований заявленных требований, а также истребовать от сторон представления соответствующих расчетов и методик их проведения, актов замеров, результатов лабораторных анализов и другие данные, которые в силу ст. 64 ГПК РК могут быть признаны доказательствами по делу.
При разрешении споров с участием юридических лиц и частных предпринимателей суды должны истребовать от истца доказательства соблюдения досудебного порядка урегулирования спора.
В мотивировочной части решения следует в обязательном порядке делать ссылки на нормы действующего законодательства, с указанием конкретной обязанности, возложенной на природопользователя статьей 20 Закона РК "Об охране окружающей среды", неисполнение которой явилось основанием для квалификации правонарушения.
25. При рассмотрении требований граждан и общественных объединений о прекращении хозяйственной и иной деятельности юридических и физических лиц, оказывающей отрицательное воздействие на окружающую среду и здоровье человека (статьи 5 и 6 Закона РК "Об охране окружающей среды"), суды вправе принять решение о прекращении как противоправной, так и правомерной (разрешенной) деятельности, поскольку основанием для удовлетворения исковых требований по данной категории дел является не правонарушение, а установление факта отрицательного воздействия на окружающую среду и здоровье человека, признанного заключением соответствующей экспертизы.
Принимая решение об удовлетворении исковых требований о прекращении экологически вредной деятельности, суды должны иметь в виду, что прекращение отрицательного воздействия возможно не только в результате закрытия объекта, но также и путем возложения на ответчика обязанности совершить действия, направленные на устранение источника вредного влияния: проведение ремонта, реконструкции, установки новых очистных сооружений, внедрение новых технологий производства, изменение условий природопользования и т.п.
26. Суды не вправе отказать в рассмотрении по существу возражений привлекаемого к ответственности лица в отношении выводов ранее не оспоренного в установленном порядке акта проверки соблюдения природоохранного законодательства.
27. За размещение отходов производства без получения соответствующего разрешения к ответственности должен привлекаться хозяйствующий субъект, в результате производственной деятельности которого получены эти отходы, за исключением случаев, когда перевозчик согласно заключенному договору на вывоз отходов принял на себя обязанность получения соответствующего разрешения.
28. Вопрос о принятии отказа истца от иска и утверждении мирового соглашения по делам, связанным с нарушением законодательства об охране окружающей среды, разрешается судом с учетом требований части 2 статьи 49 ГПК.
Так, не допускается принятие судом отказа истца от иска, если имеющиеся в деле доказательства свидетельствуют о наличии оснований и условий для привлечения ответчика к имущественной ответственности за совершение экологического правонарушения, за исключением случаев, когда нарушитель в добровольном порядке возместил вред в полном объеме.
Кроме того, суд не вправе принять отказ от иска по делам, связанным с принудительным взиманием платежей за использование (в том числе самовольное) природных объектов.
При решении вопроса об утверждении мирового соглашения суды должны руководствоваться требованиями пункта 5 статьи 935 ГК, не допускающей уменьшение размера имущественной ответственности юридического лица, а также гражданина, причинившего вред окружающей среде умышленными действиями.
Поскольку действующее законодательство не предусматривает возможность снижения размера платежей, подлежащих уплате за использование природного объекта (в том числе самовольное), суды не вправе утверждать мировые соглашения, содержащие такие условия.
29. Согласно части 1 статьи 86 Закона "Об охране окружающей среды" взысканные в возмещение вреда суммы подлежат перечислению на счета государственных фондов охраны окружающей среды.
30. При рассмотрении гражданских дел суды должны тщательно исследовать обстоятельства, способствующие нарушению законодательства об охране окружающей среды, устанавливать конкретные недостатки и упущения в деятельности государственных органов, общественных организаций, хозяйствующих субъектов, факты неправомерных действий отдельных должностных лиц, в результате которых стали возможными нарушения законодательства об охране окружающей среды.
Сноска. Пункт 30 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 1 (порядок введения в действие см. п. 15).
31. В связи с принятием настоящего постановления пункты 1, 3, 6, 17 и 18 постановления пленума Верховного суда Казахской ССР N 2 от 28 марта 1986 года "О практике применения судами законодательства об охране природы" с изменениями, внесенными постановлением Пленума N 1 от 31 марта 1989 года, признать утратившими силу, а постановление пленума Верховного суда СССР N 4 от 7 июля 1983 года "О практике применения судами законодательства об охране природы" с изменениями и дополнениями, внесенными постановлениями пленума Верховного суда СССР от 16 января 1986 года N 2, от 23 декабря 1988 года N 16 и от 30 ноября 1990 года N 9, считать недействующим в Республике Казахстан.
Настоящее постановление вступает в силу со дня его опубликования.

Председатель Верховного суда
Республики Казахстан
Секретарь пленума, судья
Верховного Суда Республики Казахстан