Ескерту. Қаулының күші жойылды - ҚР Үкіметінің 2007 жылғы 5 қазандағы N 908 Қаулысымен.
Қазақстанда жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау ісiн қалпына келтiру және дамыту мақсатында Қазақстан Республикасының Yкiметi қаулы етеді:
1. Қоса берiлiп отырған Қазақстанда жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау iсiн қалпына келтiрудiң және дамытудың 2010 жылға дейiнгі кезеңге арналған бағдарламасы бекiтiлсiн.
2. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлiгi Қазақстан Республикасының Yкiметiне жыл сайын жарты жылдықтың және жылдың қорытындылары бойынша осы Бағдарламаны iске асыру барысы туралы ақпарат ұсынсын. <*>
Ескерту. 2-тармақ өзгерді - ҚР Үкіметінің 2003.04.07. N 332 қаулысымен.
3. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.
Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2001 жылғы 12 желтоқсандағы
N 1621 қаулысымен
бекітілген
Қазақстанда жүзім шаруашылығы мен шарап жасау ісін қалпына
келтірудің және дамытудың 2010 жылға дейінгі кезеңге арналған
бағдарламасы Паспорты
Атауы - Қазақстанда жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау iсiн қалпына
келтiрудiң және дамытудың 2010 жылға дейiнгi кезеңге арналған
бағдарламасы
Бағдарлама әзірлеу - "Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2000 жылғы туралы шешім
22 ақпандағы N 01-25/31 тапсырмасын орындау жөнiндегi шаралар
туралы" Е. Өтембаевта болған 2000 жылғы 9 наурыздағы кеңестiң N
02-111-К хаттамасы
Негізгі әзірлеушілер - Қазақстан Республикасының Экономика және сауда министрлiгi,
Қазақстанның шарап жасаушылар одағы
Бағдарламаның мақсаты - Қазақстанның оңтүстiк аймақтарында тауарлық жүзiм алқаптарын
кешендi қалпына келтiру және дамыту, шарап материалдары және
жоғары сапалы отандық маркалы шараптар өндiрiсiн ұлғайту, саланың
технологиялық және техникалық артта қалуын еңсеру, iшкi және
сыртқы рыноктарда отандық шараптардың бәсекелестiк қабiлетiн
қамтамасыз ету
Бағдарламаның - Бағдарламаның мақсатына сәйкес келесi мiндеттердi шешу көзделуде:
міндеттері саланы қалпына келтiру және дамыту үшiн қолайлы экономикалық
жағдай жасау;
өнiмнiң бәсекелестiк қабiлетiн арттыруға бағытталған шараларды
iске асыру;
осы бағдарламамен айқындалған басымдықтар шеңберiнде сала
шаруашылықтарын байыпты көтермелеу және инвестициялық қолдау
Қаржыландыру көздері - Кәсiпорындардың өз қаражаты, тiкелей инвестициялар
Іске асыру мерзімі - Бағдарламаны iске асыру 2010 жылға дейiнгi кезеңге белгiленген
Кiрiспе
Қазақстанда жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау ісiн қалпына келтiрудiң және дамытудың 2010 жылға дейiнгi кезеңге арналған бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) "Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2000 жылғы 22 ақпандағы N 01-25/31 тапсырмасын орындау жөнiндегi шаралар туралы" Е. Өтембаевта болған 2000 жылғы 9 наурыздағы кеңестiң N 02-111-К хаттамасына сәйкес әзiрленген.
Осы бағдарламаны әзiрлеудiң қажеттiлiгi Қазақстанның оңтүстiгiндегi табиғи-климаттық жағдайлардың жүзiм шаруашылығы және шарап жасау iсiн дамытуға мүмкiндiк беретiндiгiмен байланыстылығында. 1970 жылдан 1985 жылдарда Қазақстанда көптеген, тиiмдiлiгi жоғары жүзiм шаруашылықтары құрылған болатын.
1985-1990 жылдары сала үшiн зиянды болған алкогольге қарсы саясат елеулi залал келтiрдi. Нарықтық қатынастарға көшу кезеңiнде көптеген жүзiм шаруашылықтары иелерiнiң әрдайым тиiмдi болмаған ауысуы жағдайды шиеленiстiрдi.
Сонымен бiрге, көптеген шаруашылықта әлi де болса жүзiмдiктер сақталған, тәжірибелi мамандар мен жұмысшы кадрлар бар, жүзiм өсiру және шарап өндiрiсi тәжiрибесi жоғалған жоқ. Бұрын отандық шарап жасау iсi бұрын халықаралық деңгейде танылған әрi табысы жоғары сала болып табылған едi.
Соңғы 5 жылда шарап iшiмдiктерi балансын талдау Қазақстандағы шарап рыногының әлемдiк рыноктардағы конъюнктура өзгерiстерiмен байланысты баға факторларына тәуелдiлiгiнiң аздығын және тұрақтылығын көрсетуде. Қазiргi уақытта, iшкi рынокта импорттық шараптар басым түсуде. Отандық шарап зауыттары, көбiнесе импорттық шарап материалдарымен жұмыс iстеп келедi.
Бағдарламаның iске асырылуы рынокты отандық шараптармен қанықтыруға жол ашады. Сонымен қатар, Ресейдiң сыйымды рыногы жүзiм өнiмi мен шарапты, әсiресе, оның шығыс аймақтарына экспорттауға мүмкiндiк бередi.
1. Жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау ісiнiң қазiргi
заманғы жай-күйiн талдау
Жүзiм шаруашылығы және онымен сабақтас жүретiн өнiмдi қайта өңдеуiмен ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң мейлiнше тиiмдi салаларының бiрi болып табылады. Мысалға, жүзiм шаруашылығы үшiн мейлiнше қолайлы аймақта (Оңтүстiк Қазақстан облысында) жүзiмдiктiң бiр гектары мақталықтың бiр гектарына қарағанда 6-7 есе көп байланысты табыс келтiредi.
Қазақстанда 50-шi жылдардың аяғында - 60 жылдардың басында республиканың оңтүстiгiнде және оңтүстiк шығысында мамандандырылған жемiс-жүзiм шаруашылықтары желiсiн ұйымдастырудан өнеркәсiптiк жүзiм шаруашылығының дамуы басталды. Осы кезеңде республикадағы жүзiмдiктiң алаңы бiрнеше есе өсiп, 80-шi жылдардың ортасында 26 мың гектарға жеттi.
Жүзiмдiктердi табиғи аймақтар бойынша орналастыруда жiберiлген елеулi кемшiлiктерге қарамастан, Қазақстанда жүзiмнiң жалпы жиналымы климаттық жағдайлар бойынша қолайлы жылдарда 150-200 мың тоннаға, ал шарап өндiрiсi 15 млн. аса декалитрге (далға) жеттi.
Саланың жастығына қарамастан, Қазақстан шарап жасау iсiнде едәуiр табыстарға жеттi. Бүкiлодақтық және халықаралық конкурстарда қазақстан шараптары алған ондаған медальдар осының айғағы ("Рислинг", "Есiк", "Шелек", "Целинное", "Ақбұлақ" және бiрқатар басқалары).
Қазақстан жүзiмшiлерi 1980-1990 жылдары тек күштi үсiк түсуiнен, екi рет 100 мың тоннадан кем жүзiм жинады. Қалған жылдары жылына орташа 150 мың тонна жүзiм жиналды, ал қолайлы 1980, 1981 және 1983 жылдары оның өндiрiсi тиiстiше 172,3; 197,7 және 193,3 мың тоннаға жеткен.
Мамандандырылған жемiс-жүзiм шаруашылықтарының әрқайсысында бастапқы шарап материалдарының болуы Қазақстанда жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау ісiнiң табысты дамуына ықпал еттi, олар кейiн қайталама шарап жасау заводтарына берiлдi. Бұл жылдары шарап өндiрiсi 12-15 млн. далға жеттi. Өндiрiстiң осы көлемi саланың жоғары тиiмдiлiгiн қамтамасыз еттi.
Аты шулы "алкогольсiз саясат" республиканың жеміс-жүзім шаруашылықтары экономикасын едәуiр бүлдiрдi. 1985 жылдан бастап соңғы уақытқа дейiн республикада жүзiм мен шарап өндiрiсi үнемi төмендеп келдi және ол қазiргi уақытта ең жақсы жылдары өндiрiлген көлемнiң 10%-ан төмен болып отыр.
Нарықтық экономикаға көшудiң бастапқы кезеңiндегi өнеркәсiп және ауыл шаруашылық тауарлары бағаларының сәйкессiздiгi және салықтың жоғары деңгейi ауыл шаруашылығы өндiрiсiнде ауыр зардаптарға әкелдi. Бұдан басқа, жүзiм шаруашылығы дәстүрiмен еңбек жұмсалуы жоғары ерекшеленетiндiктен, саланың түпкi өнiмi - шарап пен шарап материалдарына қосымша акциз салығы енгiзiлген болатын.
Арнайы техниканың көп саны қажет екенiн ескерсек, мұндай экономикалық жағдайларда шаруашылықтардың көпшiлiгiнiң жүзiм шаруашылығын жүргiзуге шамасы келмедi. Жүзiмдiктер тиiстi күтiмсiз қалып, бұл олардың өнiмдiлiгiн күрт төмендеттi.
1998 және 1999 жылдарда iс жүзiнде жүзiмнiң бар өнiмiнiң ысырап болуына әкелген, нарықтық экономикаға көшу жылдарында Қазақстанның оңтүстiгi мен оңтүстiк шығысының бүкiл аумағында, іс жүзiнде жүзiм және жемiс көшеттерiнiң бiрнеше рет кеш түскен залалды көктемгi үсiкке ұшырауымен жағдай тереңдей түстi.
Жер алқаптарын пайдаланудан барынша тез қайтарым алуға ұмтыла отырып, көптеген шаруашылықтар жүзiмдiктердi түбiрiнен құрта бастаған. Егер 80-шi жылдардың аяғында Қазақстандағы жүзiмдiктердiң алаңы 26 мыңнан аса гектарға, соның iшiнде қоғамдық секторда 24-25 мың гектарға жетсе, 1999 жылы ол меншiктiң барлық санаттары бойынша тек 10,3 мың гектар болған.
Осының салдарынан Қазақстан рыногы іс жүзiнде көбiне сапасы төмен импорттық шарап материалдарымен толығып келедi. Отандық шарап маркасымен импорттық шарап материалдары дайындалатын жағдайлар аз емес.
Қазiргi уақытта да жүзiм көшеттерi алаңының қысқару үрдiсi сақталып отыр. Жүзiм және тиiсiнше шарап материалдары өндiрiсi аймақтарға және өсу жағдайларына қарай соңғы он жылдықтың әр жылында 5-10 есе құлдыраған. Бастапқы шарап жасау зауыттары шикiзаттың жоқтығынан қуатының тек 10-15%-на жүктемесi бар, олардың құрал-жабдығы моральдық және түрi жағынан ескiрген.
Өңдеуден қол үзген және шарап жасау ісiнде пайданы бөлуге қатыспайтын шаруашылық субъектiлерi жүзiмдi тауарлы баптауға мүдделi болмай отыр. Бұл қарапайым есеппен қуатталып отыр - 1 кг жүзiмнiң көтерме бағасы 12-15 теңге, шарап материалының литрi - 60-70 теңге, шараптың литрi - 200-220 теңге, ал жоғары сапалы маркілі шараптың бағасы одан да жоғары - 400-500 теңге.
Өткен жылдары жүзiм көшеттерiн орналастыру үшiн табиғи аймақтарды таңдау мәселесiне тиiстi мән берiлмедi. Мысалға, жете ойластырылмай орналастырудың салдарынан, осы сала үшiн дәстүрлi емес Жамбыл облысында 5 мың гектардан аса тауарлы жүзiмдiк егiлген. Жүзiм өнiмiнiң едәуiр бөлiгiнiң үнемi ысырап болуына әкелiп отырған, кешен көктемгi кезең ызғарының жыл сайын дерлiк қайтып соғуы осы аймақ климатының ерекшелiктерiнiң бiрi болып отыр. Бұдан басқа, облыс аудандарының барлығы бiрдей бүршiк жарар кезеңде жеткiлiктi жылумен қамтамасыз етiле алмайды, осы аймақтағы көптеген жерлер сортаң тартқан және күштi техногендiк ластануға ұшыраған.
Жүзiмдi баптау және қайта өңдеу - жұмысшылар мен мамандардың арнайы бiлiмiн, тәжiрибесiн және кәсiби дағдысын қажет ететiн күрделi, еңбек көп жұмсалатын технологиялық процесс.
Осының нәтижесiнде облыста бiрнеше ондаған жылдар бойы тауарлы жүзiм шаруашылығы үнемi шығынды болып қалып отыр. Жабық суармалы жүзiм шаруашылығында бастапқы рентабелдiлiк гектарына кемi 45-50 центнер өнiммен қамтамасыз етiлсе, көшеттердiң орташа жылдық өнiмдiлiгi гектарына 30 центнерден аспауда.
Алматы облысының климаттық жағдайлары Жамбыл облысы жағдайына ұқсас. Алайда, мұнда шикiзатпен қамтамасыз етiлуi қажет, бастапқы шарап жасау iсi заводтарының кең тараған желiсi бар. Сонымен қатар, бұл аймақтың жүзiм өндiрiсiнде бай дәстүрi, жақсы ғылыми қамтамасыз етiлуi, еңбек ресурстары және тәжiрибелi кадрлары бар.
8-10 мың гектар жүзiмдiктерi, бүршiк жару кезеңiнде неғұрлым жоғары температуралық режимi бар, көктемгi үсiгi аз, егiн шаруашылығы саласында орнықты дәстүрi бар Оңтүстiк Қазақстан облысында гектарынан 99-102 центнер деңгейiнде, ал бiрқатар шаруашылықтарда гектарынан 250-300 центнерге дейiн және одан да жоғары жүзiмдiктiң орташа өнiмдiлiгiне жетуге мүмкiндiк бердi.
1985 жылға дейiн Қазақ жемiс-жейдек және жүзiм шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының (ҚазЖЖҒЗИ) қарауындағы екi мамандандырылған тұқымдық шаруашылық (қазiр - "Мерке" РМҚК және "Сарыағаш" РМҚК) қоса алғанда жылына 3 млн. дейiн жүзiм көшетiн өндiрген. Қазiргi уақытта саладағы дағдарыстан және тиiсiнше сұраныстың болмауынан, олар іс жүзiнде отырғызу материалдары өндiрiсiн тоқтатқан.
Жыл өткен сайын ғылыми зерттеулердi бюджеттiк қаржыландырудың едәуiр қысқарып отырғанын, ал шаруашылық субъектiлерi өздiгiнен ғылыми зерттеулердiң қызметтерiне ақы төлеуге шамасы келмей отырғанын атап өткен жөн.
Сонымен бiрге, жүзiмдi қайта өңдеу жөнiндегi кәсiпорындар жүзiм шаруашылығына қарағанда өндiрiстiң тоқырауына және шикiзатпен жеткiлiксiз жүктелуiне қарамастан, тұтастай, өз құрылымын, құрал-жабдығын, мамандарын сақтаған. Соңғы уақытта бiр қатар жекешелендiрiлген кәсiпорындарда құю желiлерi орнатылған. Шарап жасау кәсiпорындары қайта жаңартуды және тозған құрал-жабдықты ауыстыруды қажет етiп отырса да, шикiзат болған жағдайда, олардың көпшiлiгi қазiрдiң өзiнде қалыпты жұмыс iстей алады.
Осылайша, саланы жедел қалпына келтiруге және дамытуға кедергi болып отырған негiзгi проблемаларға:
салаға инвестициялардың болмауы, жүзiм шарап жасау ісi саласының техникалық және технологиялық жай-күйiнiң төмен деңгейiн, құрал-жабдықтың моральдық және түрi жағынан тозуын;
жүзiм көшеттерi алаңының қысқаруын, жүзiмнiң жоғары сапалы және жоғары өнiмдi сорттарының отырғызу материалдары өндiрiсiнiң күрт қысқаруын;
бастапқы шарап жасау кәсiпорындарының ауыр қаржылық жағдайын, бюджет және берушiлер алдындағы борыштарды;
өзiндiк айналым қаражатының жеткiлiксiздiгiн, өтiмдi кепiл мүлкiнiң болмауынан, несиелендiрудiң жоғары ставкаларынан, оларды банктердiң несиелерi есебiнен толықтырудың мүмкiн еместiгiн жатқызуға болады.
2. Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерi
Осы Бағдарламаның негiзгi мақсаты жоғары сапалы отандық шикiзаттың қажеттi санының өндiрiсi негiзiнде Қазақстанда бастапқы шарап жасау iсiн өркендету және дамыту болып табылады.
Тек нақты және мақсатты бағытталған шараларды, сондай-ақ саланы қолдауға және дамытуға бағытталған ғылыми-негiзделген iс-шараларды iске асыру жағдайында ғана Қазақстанда жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау iсi саласын қалпына келтiрiлуi және одан әрі дамуы мүмкін.
Солардың бiрi тауарлы жүзiмдiктердi қазiргi уақытта тек қажеттi өндiрiстiк және кадрлық әлеуетi бар, табиғи жағдайлары жүзiм баптаудың талаптарына мейлiнше толық сай келетiн аудандарда орналастыру болып табылады.
Соңғы үш жылда жүзiм шарабы және шарап материалдары iшкi рыногының сыйымдылығы орташа 76,5 мың литр болған. Жүзiмдi тұтынудың ұтымды нормаларын (21,6 кг) ескере отырып республикада жүзiмдi тұтынудың жалпы көлемi 324 мың тонна құрайды.
Өнiмнiң 70% шарап және шарап материалдары өндiрiсiне жiберiлетiнiн негiзге алсақ, саланың шикiзатпен қамтамасыз ету үшiн жүзiмге қажеттiлiгi 226,8 мың тонна құрайды. Гектарынан 9 тонна орташа өнiмдiлік жағдайында жүзiмнiң мұндай санының өндiрiсi үшiн жүзiмдiктердi 25,2 мың гектар алаңда орналастыру қажет болады.
Қойылған мақсатқа сәйкес мынадай мiндеттердi шешу көзделуде:
жүзiмдiк алқаптарын қалпына келтiру және жаңаларын отырғызу;
жүзiмнiң таза сорттарын өсiру үшiн питомниктердi дамыту;
жүзiм өсiретiн шаруашылықтардың және таза шарап өндiретiн кәсiпорындардың технологиялық және техникалық артта қалуын жою;
сапасы мен ассортиментiн жақсарту, өндiрiстiң және бағаның шығасылығын төмендету есебiнен отандық шарап жасау iсi өнiмiнiң бәсекелестiк қабiлетiн арттыру;
отандық тауар өндiрушiлердi терiс пиғылды импорттан қорғауды қамтамасыз ету, отандық тауарларды сыртқы тауар рыноктарына жылжыту, белсендi маркетинг саясатын жүргiзу;
салаға инвестициялар тартуды ынталандыратын жағдайлар жасау.
3. Қазақстанда жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау ісiн
дамытудың негiзгi бағыттары
Бағдарлама Қазақстанның оңтүстiк аймақтарында тауарлы жүзiмдiктердi кешендi қалпына келтiруге және дамытуға, шарап материалдары және отандық маркалы шараптар өндiрiсiн ұлғайтуға, саланың технологиялық және техникалық артта қалуын жоюға, iшкi және сыртқы рыноктарда отандық шараптардың бәсекелестiк қабiлетiн қамтамасыз етуге бағытталған.
Жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау ісi дамуының әлемдiк тәжiрибесi мен үрдiстерi саланың қалыптасуының және тұрақты жұмыс iстеуінiң негiзгi жолы өндiрiстi тығыз жүргiзуде жатқанын көрсетiп отыр, оның түпкi мақсаты көшеттердiң жоғары өнiмдiлiгi және шарап жасау iсi өнiмiнiң тамаша сапасы болып табылады.
Егер социалистiк экономика жағдайларында саланың рентабельдiлiгi жүзiмдiктердiң жылына гектарынан 50-60 центнер орташа өнiмдiлiгiмен қамтамасыз етiлсе, қазiргi жағдайларда шаруашылық субъектiлерiнiң өнiмдерi мұндай өнiмдiлiкпен бәсекелес қабiлеттi бола алмайды.
Бұл, әсiресе кей кездегi суықтан өнiмнiң бiр бөлiгiнiң құруына әкелiп отыратын, республиканың оңтүстiк шығыс аймақтарына қатысты. Мұнда басым түрде жүзiмнiң техникалық сорттарын баптау iсiне ден қою қажет, бұл өнiмнiң бiр бөлiгi суықтан зая болған жағдайда кәсiпорындардың экономикасын өткен жылдардың өнiмдерi шараптарын өткiзу есебiнен қолдауға мүмкiндiк бередi. Бұл ретте жүзiмдiктердiң 90%-на дейiнi пiсiп-жетiлуi және пайдалану бағыттары әр түрлi мерзiмдердiң техникалық сорттары болғаны жөн.
Жамбыл облысында жүзiмдiктердiң бұрынғы алаңын қалпына келтiрудiң ретi жоқ. Мұнда аймақтағы заводтардың қуаттарын шикiзатпен қамтамасыз ету үшiн қазiргi алаңды 1,5-2 мың гектарға дейiн бiршама дамыта отырып, (1 мың гектарға жуық) қайта жаңартудан өткiзу мейлiнше дұрыс болады.
Оңтүстiк Қазақстан облысында тауарлы жүзiмдiктер алаңын қалпына келтiру және дамыту үшiн жағдайлар жасау мейлiнше орынды болмақ. Бұл ретте асханалық жүзiм, сондай-ақ қатты және десерттi шараптар өндiрiсiн, бұрынғыша, облыстың оңтүстiк аудандарында шоғырландыру қажет.
Сонымен бiр мезгiлде, Түлкiбас және Сайрам аудандарының тау бөктерiндегi жерлерiнде жүзiмдiктердiң алаңын едәуiр кеңейту қажет.
Оңтүстiк Қазақстан облысының осы аймағындағы климаттық жағдайлар тек жоғары сортты асханалық емес, тiптi ақ қайраң шарап материалдарын да өндiруге мүмкiндiк бередi. Мұнда салыстырмалы жоғары жылумен қамтамасыз етумен бiрге (белсендi температураның жиынтығы 3600 градус жоғары), қысқы уақытта жүзiмдi жатқызу тәсiлiн қолдануға мүмкiндiк беретiн салыстырмалы тұрақты қардың қабаты қамтамасыз етiледi (қардың астында жердi көмусiз қалдыру).
Жүзiмдi күтудiң осы түрi еңбек көп жұмсалатын жұмыстар технологиясын едәуiр жеңiлдетуге және көктемгi дала жұмыстарын жүргiзу кезеңiн кеңейтуге мүмкiндiк бередi. Көптеген жылдар бойы салада ең тұрақты және жоғары рентабельдi шаруашылықтардың бiрi болған, Түлкiбас ауданының бұрынғы Мичурин атындағы кеңшардың жетiстiктерi осының дәлелi бола алады.
Осыған ұқсас жүзiмдi жатқыза дамыту мәдениетi үшiн жағдайлары бар Алматы облысында да жүзiм шаруашылығын дамыту қажет. Сонымен қатар, бұл салада кейбiр сорттарды тiректi пайдаланусыз баптауға болатын жерлер бар, мұның өсiру технологиясының материал мен еңбек көп жұмсалуын едәуiр төмендете отырып, бастырмалы жүзiм шаруашылығында зор маңызы бар.
Республиканың қалған аймақтарында қыс уақытының қатаңдығынан және бүршiк жару кезеңiндегi жеткiлiксiз жылумен қамтамасыз етiлуiнен тауарлы жүзiм шаруашылығын дамыту үшiн жағдайлар жоқ.
Ыстық климаты бар Қызылорда облысын ерекшелеуге болар едi, алайда күрiш дақылының басымдығымен және осымен байланысты маңайдағы жерлердiң сортаңдануымен байланысты, мұнда бұрын тауарлы жүзiмдi дамытудағы әрекеттер табысты болмады. Дегенмен, облыстың жекелеген шаруашылық субъектiлерi тарапынан мұндай қызметтi толық жоққа шығаруға болмайды.
Жеке қарауында жүзiмдiктерi бар тауар өндiрушiлердi және қайта өңдеу кәсiпорындарын (фирмалар, қауымдастықтар, серiктестiк шаруашылықтар) басымды дамыту саланы табысты қалпына келтiрудiң маңызы еш кем емес шарты болып табылады. Мұнда өндiрiс тиiмдiлiгiн арттыру үшiн өзiндiк құю желiлерiн орнату қажет.
Асханалық жүзiмнiң негiзгi өндiрiсiн шағын жүзiмдiктерi бар өндiрушiлер қамтамасыз етуге тиiстi. Жүзiмдi қайта өңдеу үшiн өзiндiк базалары жоқ жекелеген шаруа және фермер шаруашылықтары серiктестiк негiзiнде қайта өңдеу кәсiпорындарын толтыру үшiн асханалық сорттар өндiрiсiнiң бiраз бөлiгiн өздерiне алуы мүмкiн. Мұнда, сондай-ақ, республиканың оңтүстiк және оңтүстiк-шығысындағы қалалар маңында он мыңдап саналатын саяжайлар және қосалқы телiмдер де едәуiр рөл атқаратын болады.
Жүзiм баптау технологиясына бiрнеше ондаған операция кiредi және ауыл шаруашылығы машиналарының тұтас тобы кiретiн механизация жүйесiмен бекуге тиiстi, бұлардың өндiрiсi Қазақстанда жоқ десек, ТМД елдерiнде толық дерлiк тоқтатылған. Алыс шетелдердiң жүзiмдiктер өңдейтiн машиналары, көбiнесе Қазақстан жағдайына бейiмделмеген және отандық түрiнен едәуiр өзгеше баптау технологиясына арналған.
Сондықтан, Қазақстанда жүзiм шаруашылығын қалпына келтiру жөнiндегi бағдарламаның басым бағыттарының бiрi отандық кәсiпорындарда машиналар мен тетiктердiң негiзгi номенклатурасы өндiрiсiн ұйымдастыру болуға тиiстi. Олардың қатарына әмбебап түрендер, жүзiм бұталарын бүркеу және ашу тетiктерi, собық жинағыштар, шпалер бағаналарын сығымдағыштар, өнiм тасымалдау тетiктерiнiң құралдары және басқалары жатады. Саланы мемлекеттiк қолдау тұрғысында қауымдастықтар мен кооперативтерге бiрiккен шаруашылық субъектiлерiнiң үлестiк қатысуымен лизинг шарттарымен және машина-технологиялық станциялар (МТС) құру жолымен қажеттi ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу ұйымдастырылуы мүмкiн.
ҚазЖЖҒЗИ қарауындағы "Мерке" РМҚК және "Сарыағаш" РМҚК питомниктерi негiзiнде отырғызу материалдары өндiрiсiн қалпына келтiру Қазақстанда жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау iсiн қайта өркендету бағдарламасын табысты орындаудың бұлжымас шарты болуға тиiстi. Осы шаруашылықтарда отырғызу материалдарының негізгi денiн шоғырландыру, өзгесiнен басқа, Қазақстанда жүзiм шаруашылығының сорттық саясатын мақсатты бағыттап жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Жүзiмдiктердiң қажеттi және жеткiлiктi алаңын қалпына келтiру бөлiгiнде Бағдарламаны табысты орындау үшiн шаруашылықтардың экономикалық негiзiн нығайту жөнiнде жағдайлар жасалуы тиiс.
Жүзiмнiң жалпы жиналымын және өндiрiс тиiмдiлiгiн арттыру үшiн көшеттердi отырғызуды және күтудi ғылыми жетiстiктер мен озық тәжiрибенi пайдалана отырып жүзеге асырған жөн. Бұл ретте Қазақстандағы жүзiм шаруашылығы қажеттi тәжiрибесi және тиiстi бiлiктiлiгi бар, ҚазЖЖҒЗИ-ің және ішiнара, Оңтүстiк Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының қолда бар әзiрлемелерiмен қамтамасыз етiлуi мүмкiн.
Жүзiмдiктер салуға бөлiнген телiмдердi экологиялық және агрохимиялық бағалау, оңтайлы су-қоректiк күйiн жақсарту және одан әрi ұстап тұруы және басқалары кiретiн, ҚазЖЖҒЗИ-iң ғылыми негiздi қорытындылары негiзiнде жаңа жүзiмдiктер салынуға және ескiлерi қайта жаңартылуға тиiстi.
Бұтаның саясын тiкелей күту жөнiндегi жұмыс жүзiм баптау технологиясының негiзi болып табылатындықтан, ҚазЖЖҒЗИ технологияның еңбек көп жұмсалуын едәуiр төмендетудi қамтамасыз ететiн, бұталаудың және қалыптастырудың осы заманғы жүйелерiн енгiзу жөнiнде ұсынымдар әзірлеуге және авторлық қадағалауды жүзеге асыруға тиiстi.
Саланы дағдарыстан шығару жөнiндегi мiндеттердiң табысты орындалуы, әсiресе жүзiмнiң техникалық сорттарына қатысты ойластырылған сорттық саясат жүргiзiлуiн пайымдайды. Бұл егер, Қазақстанда өндiрiлетiн шараптың тек санына емес жоғары сапасына баса назар аударылған жағдайда өз рыногымызды қайтаруға, сондай-ақ әлемдiк рынокқа шығуға болатындығымен түсiндiрiледi.
Бұл үшiн, сондай-ақ беделiн ұстап тұру үшiн жаңа жүзiмдiктер отырғызу тек шарап материалдарының ең жоғары сапасын қамтамасыз ететiн сорттармен қамтамасыз етiлуi қажет.
Институт өзiндегi осы заманғы ғылыми-өндiрiстiк базасында биотехнология әдiстерiн пайдаланумен көбейте отыра және питомниктерде одан әрi көбейту үшiн бере отырып, жүзiмдiктiң жаңа бағалы сорттарын енгiзуге ұсынуға тиiстi.
Бағалы сорттар алаңының өсiрiлуi жүзiмнiң аралас сорттар деп аталатындарын жою, сондай-ақ өнiмдi болса да, шарап жасау ісi үшiн нашар "Баян Шiрек", "Тербаш" және басқа сорттарын азайту арқылы жүзеге асырылуға тиiстi.
4. Бағдарламаны iске асырудың шаралары және тетiктерi
Бағдарламада қойылған мiндеттердi шешу үшiн мына шараларды жүзеге асыру қажет:
тауарлы жүзiмдiктердi тек табиғи жағдайлары жүзiм баптау талаптарына мейлiнше сай келетiн аудандарда орналастыру, жүзiмдiктердi аймақтар iшiнде табиғи аймақтар бойынша саралап дамыту;
тұқымдардың жаңа бағалы сорттарының таза сортты отырғызу материалын өсiру жөнiндегi жүзiм питомниктерiн қалпына келтiру;
таза сортты жүзiм және бастапқы шарап жасау iсi өндiрiсiне тiкелей инвестициялар тарту;
көктемгi егiс және жиын-терiн жұмыстарын жүргiзу үшiн аймақтарды пайызсыз жеңiлдiктi несиелендiру көзделетiн, "Жергiлiктi бюджеттердiң ағымдағы жылдағы несиелер бағдарламаларын" iске асыру кезiнде жүзiм шаруашылықтарының егiс және жиын-терiн жұмыстарын жүргiзуге жанар-жағар май материалдарына қажетiнiң есебi;
жүзiм баптауда қажеттi ауыл шаруашылық техникасының тiзбесiн айқындау және отандық машина құрылысы кәсiпорындарында өндiрiсiн ұйымдастыру;
үкiметаралық келiсiмдердi негiзге ала отырып, шектi деңгейде импорттық кеден баждары ставкаларын белгiлеу үшiн жүзiм шаруашылығында пайдаланылатын және Қазақстанда өндiрiлмейтiн гербицидтер, пестицидтер, химикаттар және тыңайтқыштар тiзбесiн айқындау.
Бағдарламаны іске асыру кезiнде жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау iсiн қалпына келтiру және дамыту үшiн қолайлы экономикалық жағдайлар жасау үшiн негiзгi тетiктер:
қолданыстағы заңнама негiзiнде iшкi рынокты терiс пиғылды бәсекелестiктен қорғау;
кәсiпорындардың қаржылық-экономикалық сауықтыру тетiктерiн, ISО 9000 сәйкестiк сапа басқару жүйесiн енгiзудi қоса алғанда, сала кәсiпорындарының тартымдылығын және олар өндiретiн өнiмнiң бәсекелестiк қабiлетiн арттыру жөнiндегi шаралар және басқалары;
осы бағдарламамен айқындалған мейлiнше тиiмдi жобаларды отандық тауар өндiрушiлердi қолдау бағдарламасы шеңберiнде жеңiлдiктi несиелендiру жолымен байыпты көтермелеу және бастапқы инвестициялық қолдау болады.
Жүзiмдiк отырғызылатын жерлердiң табиғи жағдайлары сияқты, ұйымдастыру-шаруашылық ерекшелiктерiн де көрсететiн ғылыми-өндiрiстiк сараптама негiзiнде "Отандық тауар өндiрушiлердi қолдау шаралары шеңберiнде несиелендiрiлетiн инвестициялық жобаларды iрiктеу ережелерi туралы" Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2000 жылғы 12 қыркүйектегi N 1384 қаулысымен айқындалған ережелерге сәйкес несиелендiру жүзеге асырылатын болады.
Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгiленген тәртiппен Бағдарламаны iске асырудың ғылыми-өндiрiстiк сараптамасы жүзеге асыратын болады.
Сондай-ақ жүзiмдiктердiң шаруашылық субъектiлерi үшiн кеш қайтарымы салдарынан, алынатын несиенi мейлiнше тез қайтарымды басқа ауыл шаруашылық дақылдарын (картоп, техникалық дақыл) баптауға жiберу құлығы зор екенiн ескеру қажет.
Несиелердiң мақсаттан тыс пайдаланылуын болдырмау үшiн, яғни, қаражаттың бiр бөлiгiн таңдаулы тұқымды отырғызу материалын дайындауға және сатып алуға мiндеттi бағыттай отырып несиелiк ресурстардың бiр бөлiгiн байланыстыру тетiгi көзделетiн болады. Бұл, сондай-ақ, қазiргi уақытта іс жүзiнде толық бұзылған, отырғызу материалдарын өндiрушiлердiң экономикалық негiзiн нығайтуға ықпал ететiн болады.
5. Бағдарламаны iске асыру кезеңдерi
Бағдарламаны iске асырудың алғашқы кезеңiнде қазiргi қолда бар жүзiмдiктердi ретке келтiру жөн деп табылуда (өнiмсiз сүрегiн алып тастай отырып мұқият санитарлық қырқу, арам шөптермен, зиянкестермен және аурулармен күрес, бастырмаларды жөндеу, су-қоректiк күйiн түбегейлi жақсарту). Бұл көшеттердiң өнiмдiлiгiн және шарап заводтары жұмысының тиiмдiлiгiн едәуiр арттыруға, ал алынған табыстың бiр бөлiгiн бұдан арғы ұдайы өндiрiске бағыттауға мүмкiндiк бередi.
Сонымен бiр мезгiлде, тiптi, күмәнды болжамдардан шыққанда да, Қазақстан Республикасының iшкi рыногының қажетiн қанағаттандыру үшiн таяу болашақта өнеркәсiптiк жүзiмдiктердің қолда бар алаңын және жүзiмдi қайта өңдеу көлемдерiн қалпына келтiру мақсатымен жаңа көшеттер отырғызу қажет (1-кесте).
Жүзiмдiктер салу үлкен жұмсалымды қажет етедi, сондықтан алдағы перспективада (әрi дегенде 2010 жылға дейiн) көшеттер алаңын кеңейтудiң көлемі бұрын қол жеткен 25-26 мың гектардан аспауға тиісті. Бұл осы алаңдарды, бұрын жүзiмдiктер түбірлеп алып тасталған жерлерде, яғни, еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілген, осы дақылмен жұмыс істеу тәжірибесі бар және осы жерлердегі қайта өңдеу кәсіпорындарына байланыстырылған аудандарда, жерді күрделі жоспарлауға едәуір шығындарсыз салуға болатындығымен түсіндіріледі.
Жүзімдікке жаңа жерлерді игеру үлкен қаражатты және ірі ұйымдастыру проблемаларын шешуді қажет етеді. Бұл едәуір алыс болашақтағы іс.
1-кесте
Қазақстанда жүзімдіктер алаңын
2000-2010 жылдардағы кезеңде дамытудың серпіні
(мың гектар)
Облыстар ! 1999 есеп ! 2000 есеп ! 2001 бағалау! 2002 болжам |
Алматы 3,9 3,8 4,0 3,9 4,2 3,9 4,5 3,9
Жамбыл 1,0 0,6 1,0 0,7 1,1 0,8 1,2 0,9
Оңтүстік Қазақстан 5,1 4,5 5,6 5,1 6,0 5,2 6,4 5,3
Өзге облыстар 0,3 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3
Қазақстан 10,3 9,1 10,9 10,0 11,6 10,2 12,4 10,4
Республикасы
(барлығы)
___________________________________________________________________________
таблицаның жалғасы:
___________________________________________________________________________
!2003 болжам !2004 болжам !2005 болжам ! 2006 болжам
!____________!____________!_____________!_____________
!бар. !жеміс !бар. !жеміс !бар. ! жеміс !бар. !жеміс
!лығы !бере. !лығы !бере. !лығы !береті.!лығы !бере.
! !тіні ! !тіні ! !ні ! !тіні
_____________________!_____!______!_____!______!_____!_______!_____!______
Алматы 4,8 3,9 5,2 4,0 5,6 4,2 6,0 4,5
Жамбыл 1,3 1,0 1,4 1,0 1,5 1,1 1,6 1,2
Оңтүстік Қазақстан 6,9 5,4 7,6 5,6 8,3 6,0 9,1 6,4
Өзге облыстар 0,3 0,3 0,4 0,3 0,45 0,3 0,5 0,4
Қазақстан 13,35 10,6 14,6 10,9 15,85 11,6 17,2 12,5
Республикасы
(барлығы)
__________________________________________________________________________
таблицаның жалғасы:
__________________________________________________________________________
!2007 болжам !2008 болжам !2009 болжам ! 2010 болжам
!____________!____________!_____________!_____________
!бар. !жеміс !бар. !жеміс !бар. ! жеміс !бар. !жеміс
!лығы !бере. !лығы !бере. !лығы !береті.!лығы !бере.
! !тіні ! !тіні ! !ні ! !тіні
_____________________!_____!______!_____!______!_____!_______!_____!______
Алматы 6,5 4,8 7,2 5,2 8,0 5,6 9,0 6,0
Жамбыл 1,7 1,3 1,8 1,4 1,9 1,5 2,0 1,6
Оңтүстік Қазақстан 10,0 6,9 11,0 7,6 12,2 8,2 13,5 9,1
Өзге облыстар 0,6 0,4 0,7 0,4 0,8 0,45 1,0 0,5
Қазақстан 18,8 13,4 20,7 14,6 22,9 15,85 25,5 17,2
Республикасы
(барлығы)
___________________________________________________________________________
2001-2010 жылдар iшiнде жүзiмдiктердiң қалпына келтiрiлуi мүмкiн. Бұл үшiн республикада 5 мыңнан аса гектар көшет отырғызу (2-3 кестелер) және қазiргi бар көшеттердi қалпына келтiру қажет.
Осылайша, осы Бағдарламада көзделген жүзiм өндiрiсi деңгейi тек 2010 жылға дейiн есептелген, бұл кезде көшеттердiң 25,5 мың гектар жалпы алаңында жемiс беретiнi 17,2 мың гектар немесе 67,5% болады.
Тұтастай республика бойынша қазiргі бар жүзiмдiктердiң өнiмдiлiгiнiң және жалпы өндiрiстiң тез өсуiне үмiт арту қиын.
Бұл, салада созылған дағдарыстың келеңсiз әсерiмен қоса, соңғы екi жылда республикада барлық жерде жүзiм өнiмiнiң iс жүзiнде суықтан толық құруымен түсiндiрiлуде.
Қаржы тапшылығы жағдайында, шаруашылық субъектiлерi көптеген жағдайда, iс жүзiнде жүзiм көшеттерiн күтудi тоқтатқан, бұл таяу 2 жылда олардың өнiмдiлiгiне келеңсiз әсер ететiн болады. Бұл ретте жаңадан салынатын көшеттер тек 4 жылдан кейiн тауарлық жемiс бере бастайтын болады.
Сондықтан, жүзiм шаруашылығы мен шарап жасау ісiн дамыту бағдарламасын iске асырудың алғашқы жылдарында гектарынан 5-6 тоннадан аспайтын жүзiм алуға нақты есеп жасауға болады (4-кесте). Бұл деңгей жемiс беру кезеңiндегi аса қолайлы климаттық жағдайлардан, негiзiнен, Оңтүстiк Қазақстан облысында жүзiм өндiрiсiмен қамтамасыз етiлетiн болады.
Көшеттер алаңының күштi қысқаруынан 2001 жылы тұтастай республика бойынша 56,2 - 61,8 мың тоннадан көп емес жүзiм алынуы мүмкiн.
Өнiмдiлiктiң артуына қарамастан, республикада жүзiмнiң жалпы жиналымы бiрнеше жыл бойы төмен қарқынмен өсетiн болады. Мысалға, жеткiлiктi жоғары өнiмдiлiктiң өзiнде, тiптi, 80-шы жылдар басындағы өндiрiс көлемiнiң жартысына 2005-2006 жылдардан ерте жету мүмкiн емес. Бiрақ, тек егер, 2001 жылы жүзiмдiктердi күту түбегейлi жақсарған жағдайда, жүзiм жинаудың осы көлемiне қол жеткiзуге болады.
Тек, 2001-2004 жылдарғы жаңа отырғызулар тауарлық жемiс беру кезеңiне енгеннен кейiн ғана жүзiм өндiрiсiнде едәуiр "секiрiс" болуы мүмкiн.
2-кесте
Қазақстанда 2000-2010 жылдар кезеңінде
жүзімдіктер отырғызудың көлемі
(мың гектар)
___________________________________________________________________________
Облыстар !2000 ! 2001 ! 2002 ! 2003 ! 2004 ! 2005 ! 2006
!есеп !бағалау !болжам!болжам !болжам !болжам ! болжам
____________________!_____!________!______!_______!_______!_______!________
Алматы 0,1 0,2 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4
Жамбыл - 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
Оңтүстік Қазақстан 0,5 0,5 0,4 0,5 0,7 0,7 0,7
Өзге облыстар - - - 0,05 0,05 0,05 0,05
Қазақстан 0,6 0,8 0,8 0,95 1,25 1,25 1,35
Республикасы
(барлығы)
___________________________________________________________________________
таблицаның жалғасы:
___________________________________________________________________________
Облыстар ! 2007 ! 2008 ! 2009 ! 2010 ! 2000-2010 жж.
!болжам !болжам !болжам !болжам ! барлығы
_____________________!_______!_______!_______!_______!_____________________
Алматы 0,5 0,7 0,8 1,0 5,1
Жамбыл 0,1 0,1 0,1 0,1 1,0
Оңтүстік Қазақстан 0,9 1,0 1,2 1,3 8,4
Өзге облыстар 0,1 0,1 0,1 0,2 0,7
Қазақстан 1,6 1,9 2,2 2,6 15,2
(барлығы)
___________________________________________________________________________
3-кесте
Отырғызылатын материалдарға қажеттілік
(гектарына 2,5 мың данадан есептегенде) мың дана
___________________________________________________________________________
Облыстар !2000 ! 2001 ! 2002 ! 2003 ! 2004 ! 2005 ! 2006
!есеп !бағалау !болжам!болжам !болжам !болжам ! болжам
____________________!_____!________!______!_______!_______!_______!________
Алматы 250 500 750 750 1000 1000 1000
Жамбыл - 250 250 250 250 250 250
Оңтүстік Қазақстан 1250 1250 1000 1250 1750 1750 1750
Өзге облыстар - - - 125 125 125 125
Қазақстан 1500 2000 2000 2375 3125 3125 3125
Республикасы
(барлығы)
___________________________________________________________________________
таблицаның жалғасы:
___________________________________________________________________________
Облыстар ! 2007 ! 2008 ! 2009 ! 2010 ! 2000-2010 жж.
!болжам !болжам !болжам !болжам ! барлығы
_____________________!_______!_______!_______!_______!_____________________
Алматы 1250 1750 2000 2500 12750
Жамбыл 250 250 250 250 250
Оңтүстік Қазақстан 2250 2500 3000 3250 21000
Өзге облыстар 250 250 250 500 1750
Қазақстан 4000 4750 5500 6500 38000
Республикасы
(барлығы)
___________________________________________________________________________
4-кесте
Қазақстанда 2000-2010 жылдар кезеңінде жүзім өсіру
(мың тонна)
___________________________________________________________________________
Облыстар ! 2000 есеп !2001 бағалау!2002 болжам ! 2003 болжам
!____________!____________!_____________!_____________
!Түсім, !Жал.!Түсім, !Жал.!Түсім, !Жал. !Түсім, !Жал.
!Т/га !пы !Т/га !пы !Т/га !пы !Т/га !пы
! !тү. ! !тү. ! !тү. ! !түсім
! !сім ! !сім ! !сім ! !мың
! !мың ! !мың ! !мың ! !т.
! !т ! !т ! !т ! !
_____________________!_______!____!_______!____!_______!_____!_______!_____
Алматы 4,5 17,55 5,0 19,5 5,5 21,5 6,0 23,4
Жамбыл 3,0 2,1 3,0 2,4 3,5 3,2 4,0 4,0
Оңтүстік Қазақстан 7,0 35,7 7,5 39,0 8,0 42,4 8,5 45,9
Өзге облыстар 3,0 0,9 3,0 0,9 3,5 1,05 4,0 1,2
Қазақстан 5,6 56,25 6,0 61,8 6,5 68,15 7,0 74,5
бойынша
(барлығы)
___________________________________________________________________________
таблицаның жалғасы:
___________________________________________________________________________
!2004 болжам !2005 болжам !2006 болжам ! 2007 болжам
!____________!____________!_____________!_____________
!Түсім, !Жал.!Түсім, !Жал.!Түсім, !Жал. !Түсім, !Жал.
!Т/га !пы !Т/га !пы !Т/га !пы !Т/га !пы
! !тү. ! !тү. ! !тү. ! !түсім
! !сім ! !сім ! !сім ! !мың
! !мың ! !мың ! !мың ! !т.
! !т ! !т ! !т ! !
_____________________!_______!____!_______!____!_______!_____!_______!_____
Алматы 6,5 26,0 7,0 29,4 7,5 33,7 8,0 38,4
Жамбыл 4,5 4,5 5,0 5,5 5,5 6,6 6,0 7,8
Оңтүстік Қазақстан 9,0 50,4 10,0 60,0 10,5 67,2 11,0 75,9
Өзге облыстар 4,5 1,35 5,0 1,5 5,5 2,2 6,0 2,4
Қазақстан бойынша 7,5 82,2 8,3 96,4 8,7 109,7 9,3 124,5
(барлығы)
__________________________________________________________________________
таблицаның жалғасы:
__________________________________________________________________________
! 2008 болжам ! 2009 болжам ! 2010 болжам
!________________!_________________!_________________
!Түсім, !Жалпы !Түсім, ! Жалпы !Түсім, !Жалпы
!Т/га !түсім !Т/га ! түсім !Т/га !түсім
! !мың т ! ! мың т ! !мың т
_____________________!_______!________!_______!_________!_______!_________
Алматы 9,0 46,8 9,5 53,2 10,0 60,0
Жамбыл 6,5 9,1 7,0 10,5 7,5 9,0
Оңтүстік Қазақстан 12,0 91,2 12,5 102,5 13,0 118,3
Өзге облыстар 6,5 2,6 7,0 3,15 7,5 3,75
Қазақстан бойынша 10,2 149,7 10,6 169,3 11,1 191,0
(барлығы)
___________________________________________________________________________
Қолда бар жүзiм егiстiктерiмен бiрге бұл 2008 жылы өнiм өндiрудің 80-iншi жылдардың басындағы деңгейiне, ал 2010 жылға қарай 2005-2007 жылдары отырғызылған көшеттер жемiс бере бастағаннан кейiн 1983 жылғы бұрынғы рекордтық деңгейiне жетуге мүмкiндiк бередi.
Кешiрек отырғызылған (2007-2010 жылдардағы) көшеттер жемiс бере бастаған жүзiм өндiрудi 2013-2014 жылдарға қарай тiптi ескi жүзiм егiстiктерiнің бiр бөлiгiн қайта жаңартқан жағдайдың өзiнде жылына 240-250 мың тоннаға жеткiзуге болады.
Жүзiм өсiрудің артуына байланысты тиiсiнше шарап материалдарын өндiру де ұлғаятын болады (5-кесте).
Кестелерде келтiрiлген шарап материалдарын өндiрудің көлемi шарап жасау iсiне республикадағы жүзiмнiң жалпы өнiмiнің шамамен 90%-ы, бұл ретте орташа өнiм үшiн құрғақ шарап материалдарының 70%-ы жұмсалатындығына негiзделiп есептелген.
Қайта өңдеуге жiберiлетiн жүзiм өнiмiнiң осыншама жоғары үлесi жүзiм егiстерi өнiмдiгiнiң елеулi ауытқуларына әкелетiн күрт континентальдық климат жағдайындағы жабық жүзiм шаруашылығының күрделi жағдайында шарап жасау өткен жылдардағы қорының есебiнен климаттың тұтасымен алғанда саланың қаржы-экономикалық көрсеткiштерiне әсерiн бәсеңдете алатынына негiзделедi.
Сiрә, Бағдарламаны iске асырудың бiрiншi кезеңiнде Қазақстанда басым түсетiн сорт - өнiмдiлiгi бойынша неғұрлым тұрақты және өсiп-жетiлу жағдайлары мен қолданылатын агротехникаға күй талғамайтын "Ркацители" болады. Одан бәсекеге әбден қабiлеттi шарап дайындауға болады, ол асханалық сорт есебiнде де пайдаланыла алады.
Одан әрi егiс көшеттерiнiң құрылымында "Саперави", "Алиготи" сияқты жоғары сапалы, сондай-ақ жоғары өнiмдiлiгiмен ерекшеленетiн сорттардың үлесi едәуiр артатын болады.
Салыстырмалы алғанда, жоғары емес егiс түсiмдiлiгiне қарамастан, "Рислинг", "Қара пино" және iс жүзiнде, жүзiм егiстiктерiнен жойылып кеткен "Каберне Фран" сорты егiстерiнiң көлемi ұлғайтылатын болады. Бұл сорттар өте жақсы асханалық шараптар бередi және, бұдан басқа, оларсыз сәл ертеректе Қазақстанда шығарылған шампан шарабының бұрынғы даңқын қайтару мүмкiн емес.
Бағдарламаны орындаудың екiншi кезеңiнде ҚазЖЖҒЗИ селекциясының жаңа бағалы сорттары, сондай-ақ жүзiм шаруашылығының басқа аймақтарынан әкелiнген әрi Қазақстанда сынау кезiнде өзiн жақсы көрсеткен сорттар елеулi роль атқаруы тиiс.
5-кесте
Қазақстанда 2000-2010 жылдардағы кезеңде жүзімдік
шарап материалдарын өндіру
__________________________________________________________________________
Облыстар ! 2000 есеп !2001 бағалау!2002 болжам ! 2003 болжам
!____________!____________!_____________!_____________
!Шикі. !Шарап!Шикі. !Шарап!Шикі. !Шарап !Шикі. !Шарап
!зат, !мате.!зат, !мате.!зат, !мате. !зат, !мате.
!мың т !риал.!мың т !риал.!мың т !риал. !мың т !риал.
! !дары,! !дары,! !дары, ! !дары,
! !мың т! !мың т! !мың т ! !мың т
_____________________!______!_____!______!_____!______!______!______!______
Алматы 15,8 1106,0 17,5 1228,5 19,3 1354,5 21,06 1447,2
Жамбыл 1,9 132,3 2,1 151,2 2,8 201,6 3,6 252,0
Оңтүстік Қазақстан 32,1 2249,1 35,1 2457,0 38,1 2670,0 41,3 2891,7
Өзге облыстар 0,8 57,0 0,8 56,7 0,9 66,1 1,08 75,6
Қазақстан бойынша 50,6 3544,4 55,5 3893,4 61,1 4293,4 67,0 4693,5
(барлығы)
___________________________________________________________________________
таблицаның жалғасы:
___________________________________________________________________________
!2004 болжам !2005 болжам !2006 болжам ! 2007 болжам
!____________!____________!_____________!_____________
!Шикі. !Шарап!Шикі. !Шарап!Шикі. !Шарап !Шикі. !Шарап
!зат, !мате.!зат, !мате.!зат, !мате. !зат, !мате.
!мың т !риал.!мың т !риал.!мың т !риал. !мың т !риал.
! !дары,! !дары,! !дары, ! !дары,
! !мың т! !мың т! !мың т ! !мың т
_____________________!______!_____!______!_____!______!______!______!______
Алматы 24,4 1638,0 26,4 1852,2 30,3 2123,1 34,5 2419,2
Жамбыл 4,0 280,0 4,9 343,0 5,9 416,0 7,0 491,0
Оңтүстік Қазақстан 45,3 3175,2 54,0 3780,0 60,5 4233,0 68,3 4782,0
Өзге облыстар 1,2 85,0 1,3 94,5 2,0 138,6 2,1 151,2
Қазақстан бойынша 74,9 5182,0 86,6 6073,2 98,7 6911,0 112,0 7843,0
(барлығы)
__________________________________________________________________________
таблицаның жалғасы:
___________________________________________________________________________
! 2008 болжам ! 2009 болжам ! 2010 болжам
!________________!_________________!__________________
!Шикі. !Шарап ма.!Шикі. !Шарап ма. !Шикі. !Шарап ма.
!зат, !териалда.!зат, !териалда. !зат, !териалда.
!мың т !ры, мың т!мың т !ры, мың т !мың т !ры, мың т
_____________________!______!_________!______!__________!______!___________
Алматы 42,1 2948,0 48,0 3360,0 54,0 3780,0
Жамбыл 8,2 573,0 9,4 661,0 8,1 567,0
Оңтүстік Қазақстан 83,0 5745,0 92,2 6457,0 106,5 7455,0
Өзге облыстар 2,3 163,8 2,8 196,0 3,4 238,0
Қазақстан бойынша 135,6 9430,0 152,4 10674,0 172,0 12040,0
(барлығы)
___________________________________________________________________________
6. Бағдарламаның қажеттi ресурстары және
оларды қаржыландыру көздерi
Тұтасымен алғанда, 2001-2010 жылдар кезеңiнде жүзiм егiстiктерiн отырғызуға 18,24 млрд. теңге немесе жылына 2 млрд. теңге шамасында күрделi қаржы талап етiледi.
Тауарлы жүзiм егiстiктерi жұмсалған қаражаттың қайтарымын тек отырғызылған кезден бастап 4-5 жылдан кейiн ғана бере бастайтын болғандықтан, осы елеулi бөлiгiн тiкелей инвестицияларды iздестiру және тарту арқылы, сондай-ақ кәсiпорындардың өз қаражаты есебiнен қамтамасыз ету көзделедi. "Отандық тауар өндiрушiлердi қолдау шаралары шеңберiнде несиелендiрiлетiн инвестициялық жобаларды iрiктеу ережелерi туралы" Қазақстан Республикасы Yкiметінің 2000 жылғы 12 қыркүйектегi N 1384 қаулысымен айқындалған, отандық тауар өндiрушiлердi қолдау және шағын және орта бизнестi дамыту шаралары шеңберiнде жүзiм шаруашылығын және шарап өнiмi өндiрiсiн қалпына келтiру және дамыту бойынша тиiмдi және тез ақталатын жобаларды несиелендiру жүзеге асырылатын болады.
7. Бағдарламаның тиiмдiлiгi
Бағдарлама 15,2 мың га алқапқа жүзiм егiстiктерiн отырғызуды көздейдi. Жүзiм егiстiгiнiң 1 гектарын отырғызуға күрделi қаржы (сондай-ақ 4-5 жылдың iшiнде тауарлы жемiс бергенге дейiн оны күтуге жұмсалатын шығындар, тiреу орнатуға жұмсалатын материалдардың құны, тыңайтқыштарға, пестицидтерге және т.с.с. жұмсалатын шығындар) шамамен 1,2 млн. теңге құрайды.
Шарап материалдарын өндiру, тұтасымен алғанда, жүзiмнiң өзiн өндiрген сияқты негiзiнде жаңа көшеттер жемiс бере бастағаннан кейiн едәуiр ұлғаятын болады.
Егер 2002 жылға дейiн 3,5-3,6 млн. дал шарап материалдарын өндiру жоспарланса, олардың көлемi 2003 жылы 6,0 млн. далға, ал 2010 жылы 12 млн. астам далға жетуi тиiс. Кейiннен 2007-2010 жылдары жемiс бере бастайтын көшеттерден қайта өңделетiн шикiзат көлемiнiң ұлғаюы есебiнен 2013-2015 жылдарға қарай айтарлықтай өсуi арқылы.
Осы Бағдарламаның iс-шараларын орындау республика бюджетiне қаражат түсiрудiң неғұрлым сенiмдi және тұрақты көздерiнiң бiрi болатын, бiздiң республика үшiн маңызды және табыстылығы жоғары саланы жандандыруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан шарап жасаушыларының одағы жасаған есептер (6-кесте) шарап материалдарына тiптi 1999 жылдың деңгейiндегi бағалардың өзiмен әртүрлi салықтар арқылы бағдарламаны iске асырудың алғашқы жылдарының өзiнде-ақ республика бюджетiне едәуiр қаражат түсетiндiгiн көрсетедi.
6-кесте
2000-2010 жж. кезеңінде Қазақстанда шарап пен шарап материалдары
өндірісінің есептелген экономикалық тиімділігі
__________________________________________________________________________
! 2000 ! 2001 ! 2002 ! 2003 ! 2004 ! 2005 ! 2006
Облыстар ! есеп !бағалау!болжам !болжам !болжам !болжам !болжам
__________________!________!_______!_______!_______!_______!_______!_______
Жүзімді қайта 50,0 55,5 61,1 67,0 74,9 86,6 98,7
өңдеу, мың тонна
Шарап, материалда. 3544,4 3893,1 4293,4 4693,5 5182,0 6073,2 6911,0
рын өндіру, мың
дал
Көтерме баға, 60 60 60 60 60 60 60
теңге/литр
Сату бағасы, 2126,6 2336,0 2576,0 2816,1 3109,2 3643,9 4146,6
млн. теңге
Өндіруге және 1020,8 1021,5 1036,5 1151,7 1292,4 1509,1 1600,5
өткізуге
жұмсалатын
шығындар, млн.
теңге
Әлеуметтік салық, 31,8 35,0 38,6 42,2 46,6 54,6 62,1
млн. теңге
ҚҚС млн. теңге 354,4 389,3 429,3 469,3 518,2 607,3 691,1
Акциздер, млн. теңге 458,5 500 530,1 570,4 609,7 651 690,1
Салық салынатын 429,9 572,2 720,7 769,4 828,5 976,5 1228,0
табыс, млн. теңге
Пайдаға салынатын 129,0 171,6 216,2 230,8 248,6 292,9 368,4
салық, млн. теңге
Таза кіріс, 300,9 400,6 504,5 538,6 579,9 683,6 859,6
млн. теңге
Бюджетке түсімдер, 973,7 1096,9 1214,2 1312,7 1423,1 1605,8 1811,7
млн. теңге
___________________________________________________________________________
таблицаның жалғасы:
___________________________________________________________________________
! 2007 ! 2008 ! 2009 ! 2010
! болжам ! болжам ! болжам ! болжам
____________________!____________!____________!____________!_______________
Жүзімді қайта 112,0 135,6 152,4 172,0
өңдеу, мың тонна
Шарап, материалдарын 7843,0 9430,0 10674,0 12040,0
өндіру, мың дал
Көтерме баға, 60 60 60 60
теңге/литр
Сату бағасы, 4705,8 5658,0 6404,4 7224,0
млн. теңге
Өндіруге және 2008,8 2415,8 2824,1 3067,5
өткізуге
жұмсалатын
шығындар, млн. теңге
Әлеуметтік салық, 70,5 84,7 95,9 108,2
млн. теңге
ҚҚС млн. теңге 784,3 943,0 1067,4 1204,0
Акциздер, млн. теңге 711,5 855,5 968,3 1092,3
Салық салынатын 1201,2 1444,5 1544,7 1860,2
табыс, млн. теңге
Пайдаға салынатын 360,4 433,3 463,4 558,1
салық, млн. теңге
Таза кіріс, 840,8 1012,2 1081,3 1302,1
млн. теңге
Бюджетке түсімдер, 1926,7 2316,5 2595,0 2962,6
млн. теңге
___________________________________________________________________________
(*) Есептеулерді Қазақстан шарап жасаушылар одағының мамандары жасаған
Шарап материалдарын өндiруден түсетiн қаражаттың сомасы, тұтасымен алғанда, 2010 жылдың өзiнде жүзiм егiстiктерiн отырғызуға бөлiнген несиелер бойынша 2007-2010 жылдардағы көшеттер жемiс бергенге дейiн толығымен есеп айырысуға мүмкiндiк бередi. Бұл есептер, тiптi жаңа пiскен жүзiмдi сатудан алынатын қаражатты есепке алмай жасалған.
Питомниктердi қалпына келтiруге (100 млн. теңге) және ауыл шаруашылығы техникасын шығаруды ұйымдастыруға (200-250 млн. теңге) жұмсалатын несие ресурстары отырғызылатын материалды және арнаулы жүзiм өңдеу техникасын сатудың есебiнен өтеледi.
Осы бағдарламаның көптеген адамдар үшiн әлеуметтiк проблемаларды шешудi көздеуi өте маңызды болып табылады. "Жүзiм егiстiктерiн отырғызу және қайта жаңарту - отырғызу материалын және тетiктерiн өндiру - жүзiм өсiру - жүзiм және шарап материалдарын өндiру және сату" тiзбегiнде 60 мыңнан астам адам жұмыспен қамтылатын болады.
Саланың нақты экономикалық тиiмдiлiгi осы Бағдарламаны iске асырудың нәтижесiнде өндiрiлетiн өнiм бағасы шарап материалдарымен салыстырғанда бiрнеше есе жоғары дайын шарап түрiнде салынатын болғандықтан, есеп айырысу көрсеткiшiнен анағұрлым асатынын атап өткен жөн.
8. Қазақстанда Жүзім шаруашылығын және шарап жасау ісін қалпына
келтірудің және дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған бағдарламасын
іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары
---------------------------------------------------------------------------
Рет ! Іс-шара ! Аяқтау нысаны !Орындауға жауаптылар! Орындау
саны! ! ! ! мерзімі
---------------------------------------------------------------------------
1. Аймақтар бойынша Қазақстан АШМ, Алматы, Жамбыл, Жыл сайын,
жүзiмдiктер орналасты. Республикасының Оңтүстік Қазақстан желтоқсан
руға қолайлы жер Үкіметіне облыстарының
алаңдарын айқындау ақпарат әкімдері
2. ҚазЖЖҒЗИ селекциясы -//- БҒМ, АШМ, Алматы, Жыл сайын,
жаңа бағалы сорттар. Жамбыл, Оңтүстік шілде
ының таза сортты көшет Қазақстан облыстары.
материалдарын өсіру ның әкімдері
үшін жүзім питомник.
терін, сондай-ақ жүзім
шаруашылығының басқа
аймақтарынан әкелiнген
және Қазақстанда сынау
кезiнде өзiн жақсы
көрсеткен сорттарды
қалпына келтіру және
дамыту жөнiнде шаралар
әзiрлеу
3. Қазақстандық машина Қазақстан АШМ, Алматы, 2002 ж.
жасау кәсiпорындарында Республикасы. Жамбыл, Оңтүстік наурыз
оның өндiрiсiн ұйым. ның Үкіметіне Қазақстан облыс.
дастыру үшiн жүзiм ақпарат тарының әкімдері,
өңдеуге қажетті ауыл Қазақстан шарап
шаруашылығы техникасы. жасаушылары одағы
(келісім бойынша)
(қажеттiлiгi, техноло.
гиялық сипаттамалары)
4. Отандық машина жасау Нормативтік ЭСМ, АШМ 2002 ж.
кәсiпорындарында жүзiм құқықтық шілде
баптауға қажеттi ауыл кесімнің
шаруашылығы техникасы жобасы
өндiрісiнiң бағдарлама.
сын әзірлеу
5. Таза сортты жүзiм және Қазақстан АШМ, ИСМ, Жыл сайын,
бастапқы шарап жасау Республикасы. Қазақстан шарап желтоқсан
iсiне тiкелей инвестор. ның Үкiметiне жасаушылары одағы
лар тартуға жәрдемдесу ақпарат (келісім бойынша) <*>
6. Жүзiм шаруашылығы мен -//- Алматы, Жамбыл, Жыл сайын,
шарап жасау iсiнiң Оңтүстік Қазақстан қыркүйек
Қазақстандағы базасы облыстарының
туралы жарнамалық әкімдері, Қазақстан
проспект дайындау шарап жасаушылары
одағы (келісім
бойынша)
7. Шарап рыногының жай- -//- АШМ, ҚарМ, ИСМ Жыл сайын,
күйiне талдау жүргiзу Қазақстан шарап желтоқсан
және жыл сайын жасаушылары одағы
Қазақстан Республика. (келісім бойынша) <*>
сының Үкiметiне талда.
малы ақпарат ұсыну
8. Жүзiм шаруашылығында Қазақстан АШМ, ЭСМ, МКМ, 2002 ж.
пайдаланылатын, бiрақ Республикасы. Қазақстан шарап шілде
Қазақстанда өндiрiл. ның Үкіметі жасаушылары одағы
мейтiн гербицидтердiң, қаулысының (келісім бойынша)
пестицидтердiң, жобасы
химикаттардың және
тыңайтқыштардың
жекелеген түрлерiне
үкiметаралық келiсiм.
дердi негiзге ала
отырып, импорттық
кеден баждарын мүмкiн
шектi деңгейге дейiн
азайту
--------------------------------------------------------------------------
Ескерту. 8-бөлім өзгерді - ҚР Үкіметінің 2003.04.07. N 332 қаулысымен.
