Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулы етеді:
Қазақстан Республикасы Президентiнің "Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудің мемлекеттiк бағдарламасы туралы" Жарлығының жобасы қарауға енгiзiлсiн.
Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
Каспий теңізінің қазақстандық секторын игepудің
мемлекеттiк бағдарламасы туралы
Қазақстан Pecпубликасы Конституциясының 44-бабының 8) тармақшасына сәйкес, Каспий теңізінiң қазақстандық секторының көмiрсутегi ресурстарын ұтымды және қауiпсiз игеру жолымен елдің тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз етуге жәрдемдесу және Қазақстан халқының өмiр сүру сапасын арттыру, аймақтың экологиялық қауіпсiздігін қамтамасыз ету және елiмiз индустриясының iлеспе салаларын дамытуға қол жеткiзу мақсатында қаулы етемін:
1. Қоса беріліп отырған Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекітiлсiн.
2. Қазақстан Республикасының Үкiметi үш ай мерзiм iшiнде Бағдарламаның бiрiншi сатысын iске асыру жөніндегi iс-шаралар жоспарын әзiрлесін және бекiтсiн.
3. Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi жыл сайын жарты жылдың және жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасы Президентiнің Әкiмшiлiгi мен Қазақстан Республикасының Үкiметіне Бағдарламаның iске асырылу барысы туралы жинақталған талдау баяндама ұсынатын болсын.
4. Бағдарламаның орындалуын қамтамасыз ету жөнiндегi бақылау мен үйлестiру Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгiне жүктелсiн.
5. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.
Қазақстан Республикасының
Президентi
Қазақстан Республикасы
Президентінің
2003 жылғы ___________ N ___
Жарлығымен
бекітілген
Каспий теңізінің қазақстан секторын игерудің
мемлекеттік бағдарламасы
Астана қаласы, 2003 жыл
1. Мемлекеттік бағдарламаның паспорты
Бағдарлама атауы Каспий теңiзiнiң Қазақстан секторын
игерудiң мемлекеттiк бағдарламасы
Бағдарламаны әзiрлеу "Қазақстан - 2030" стратегиясы
үшiн негiздеме Қазақстанның энергетикалық ресурстарын
пайдалану стратегиясы
Қазақстан Республикасының 2010 жылға
дейiнгi стратегиялық даму жоспары
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
2002 - 2004 жылдарға арналған
бағдарламасы
Әзiрлеушілер Қазақстан Республикасының Энергетика
және минералдық ресурстар министрлiгi
"ҚазМұнайГаз" Ұлттық компаниясы" ЖАҚ
Бағдарламаның мақсаты Каспий теңiзi Қазақстан секторының
мен мiндеттерi көмiрсутектерi ресурстарын ұтымды және
қауiпсiз игеру, аймақтың экологиялық
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету және ел
индустриясы қосалқы салаларын дамытудың
жетiстiктерi арқылы елдiң тұрақты
экономикалық дамуына және Қазақстан
халқының тұрмыс сапасын жақсартуды
қамтамасыз етуге жәрдемдесу
Iске асыру мерзiмi 2003 - 2015 жылдар
Қаржыландыру көздерi Республикалық және жергiлiктi бюджеттер,
тiкелей шетелдiк және отандық
инвестициялар, халықаралық қаржылық
ұйымдардың немесе донор елдердiң
гранттары
Бағдарламаны iске Көмiрсутегi өндiрiсiнiң көлемi мен
асырудан күтілетiн мемлекеттiк бюджетке ақша қаражаты
нәтижелер түсiмiнiң өсуi, әлемдiк деңгейдегi
қазiргi заманғы технологияларды тарту,
жаңа жұмыс орындарын құру
Бағдарламаны іске Қазақстан Республикасының Энергетика
асыруды бақылау және минералдық ресурстар министрлiгi
2. Кiріспе
Каспий теңiзiнiң қазақстан секторын игерудiң мемлекеттiк бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002-2004 жылдарға арналған бағдарламасының ережелерi негiзiнде, Ел Президентiнiң Қазақстан халқына Жолдауында ("Қазақстан - 2030" Стратегиясы) тұжырымдалған Қазақстанның энергетикалық ресурстарын пайдалану стратегиясына сәйкес, сондай-ақ Қазақстан Республикасының 2010 жылдарға дейiнгi дамуының Стратегиялық жоспарына сәйкес әзiрлендi.
Бағдарламаның мәнi Каспий теңiзiнiң қазақстан секторының (бұдан әрi - КТҚС) қойнауындағы бар көмiрсутегi шикiзаты ресурстарын тиiмдi игеру жөнiндегi шараларды негiздеу және келiсу болып табылады.
Бағдарлама 1993 жылы бекiтiлген Каспий теңiзiнiң қазақстан бөлiгiн игерудiң мемлекеттiк бағдарламасының (1-кезең) қисындық жалғасы болып табылады. Теңiз мұнай-газ операцияларын жүзеге асырудың стратегиялық ережелерi мен әдiстерiн нақтылау қажеттiгi Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының қалыптасқан оң үрдiстерiмен, көмiрсутектерiнiң дүниежүзілік рыногындағы жылдам өзгерiстермен және оларды тасымалдаудың бағыттарымен, мемлекеттiң мүдделерiн қамтамасыз ететiн "ҚазМұнайГаз
ҰК" ЖАҚ-ын (бұдан әрi - Ұлттық мұнай-газ компаниясы) құрумен байланысты.
Қазақстан Республикасының аумағындағы көмiрсутегi шикiзаты кен орындарының көпшiлiгi 2002 жылға қарай өндiрудiң шыңынан өттi. Құрғақта өндiрудiң одан әрi өсуi бiрiншi кезекте Теңiз және Қарашығанақ сияқты белгiлi кен орындарын әзiрлеудiң" қарқындылығына байланысты. Сонымен бiрге, жүргiзiлген зерттеулер көмiрсутегi шикiзатының барланған қорлары мен өндiрудiң өсiмiн Каспий теңiзi акваториясынан күткен жөн екенiн көрсетедi.
1-кесте. Көмірсутектерiн дүниежүзiнде өндiру
------------------------------------------------------------------
Жылы ! Батыс ! Орталық !Орталық! Азия ! Таяу !Африка!Солтүстік
! Еуропа! және ! Азия ! Тынық ! Шығыс! ! Америка
! ! Шығыс ! ! Мұхит ! ! !
! ! Еуропа ! ! аймағы! ! !
------------------------------------------------------------------
Mұнай және газ конденсаты, күніне мың баррель
1985 4 033 11 359 902 5 883 11 311 5684 12 677
1990 4 254 10 775 925 6 663 11 214 6881 11 214
1995 6 307 6 578 855 7 354 11 016 7318 11 016
2000 6 868 6 868 1314 7 782 10 847 7916 10 847
2002
Мұнай және газ конденсаты, жылына млн. тонна
1985 201 567 45 294 565 284 633
1990 212 538 46 333 883 343 560
1995 315 328 43 367 1 006 365 550
2000 336 344 66 389 1 155 396 543
2002
Газ, жылына млрд. текше метр
1985 203 557 136 111 64 51 559
1990 200 700 142 154 100 71 612
1995 246 646 91 212 142 85 689
2000 292 628 94 270 199 130 719
------------------------------------------------------------------
таблицаның жалғасы:
-----------------------------------------------------------
жылы ! Латын ! Барлығы ! Дамыған ! ОПЕК ! Қазақстан
!Америкасы! ! елдер ! ! Республикасы
-----------------------------------------------------------
Mұнай және газ конденсаты, күніне мың баррель
1985 6880 58729 17356 17534 457
1990 7457 65855 16241 24564 502
1995 9140 68733 17965 27645 423
2000 10435 74957 18415 30796 706
2002 953
Мұнай және газ конденсаты, жылына млн. тонна
1985 343 2931 866 875 23
1990 372 3287 806 1226 26
1995 456 3431 897 1380 21
2000 522 3751 922 1546 35
2002 47
Газ, жылына млрд. текше метр
1985 74 1755 782 153 5
1990 86 2065 841 216 7
1995 100 2210 972 285 5
2000 134 2464 1049 375 10
15
-----------------------------------------------------------
KTҚC Бағдарламада теңiз түбiнiң беткейi мен қойнауы ретінде қарастырылады. Каспий теңiзiндегi теңiз шекаралары Қазақстан Республикасының халықаралық келiсiмдерiмен айқындалады. КТҚС-те қазiргi кезде құрлықтың теңiзге жапсарлас жатқан учаскелерiндегi барлау жұмыстары материалдарының жиынтығындағы орындалған геологиялық-геофизикалық жұмыстар көмiрсутектерiнiң iрi қорлары бар аймақтарды жоғары сенiмдiлiк дәрежесiмен бөлiп алуға мүмкiндiк бередi.
Теңiз шельфтерiнде жұмыстардың қалыптасқан дүниежүзiлiк практикасы барлау жұмыстары басталғаннан кейiн алғашқы коммерциялық мұнай алғанға дейiн 8-10 жыл өтетiнiн көрсетедi.
Бағдарлама 2015 жылға дейiнгi дамуға бiр мезгiлде баға бepe отырып, 2003-2015 жылдарға келетін игеру кезеңiн қамтиды. Теңiз шельфiнiң пайдалы қазбалар, әсiресе - мұнай мен газ көзi ретiндегi маңызын арттырудың ғаламдық үрдiстерi, сондай-ақ балық aулау дәстүрлерiмен және қоршаған ортаны қорғау талаптарымен ұтымды табиғат пайдалануды ұштастыру қажеттiгi ескерiледi.
КТҚС-тiң геологиялық барлау жұмыстарын басым жүргiзуден көмiрсутектерi қорларын пайдалануға көшу тәртiбiн ашып көрсете отырып, Бағдарлама КТҚС-ты Республикадағы көмiрсутектерiн өндiрудiң негiзгi аймағына айналдыруға бағыттайды.
КТҚС-тегi теңiздiң мұнай-газ кенiшін дамыту мәселелерiнен басқа, Бағдарлама өндiрiстiк, әлеуметтiк және экологиялық мақсаттағы қосалқы объектiлердiң жоспарлы өлшеммен даму мәселелерiн де қарастырады. Барабар ұжымдық құрылымдарды игеру, дер кезiнде дамыту және игеруге барлық қатысушыларға Қазақстан Республикасының заңдарына және озық халықаралық практикаға сәйкес жеткiлiктi өкiлеттiктер беру жөнiндегi жұмыстарды ұйымдастыру мәселелерiне ерекше назар аударылады.
3. Каспий теңізі қазақстан секторы мұнай-газ
кешенінің қазіргі жай-күйін талдау
3.1. КТҚС көмiрсутектерi қорларын игерудiң ғаламдық аспектілері
Қазiргi кезде байқалып отырған көмiрсутектерi рыногының өзгеруiне iргелi әлеуметтiк-экономикалық процестер себепшi болып отыр, олардың қатарына ғаламдастыру, технологиялардағы сапалық өзгерiстердiң жылдамдауы, өмiрлiк стандарттардың өсуi жатады. Өндiрiс факторларын ұтымды пайдалану өндiрiстердi, технологияларды және капиталдарды интенсивтi орналастыруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстанның мұнай-газ кешенi үшiн сыртқы ортаның ұзақ мерзiмдi перспективадағы ең бiр елеулi факторлары:
- ғаламдық экономикалық өсу үрдiстерiнiң сақталуы;
- дамушы елдер пайдасына энергия көздерiне дүниежүзілік сұраныс құрылымының өзгеруi;
- жоғары сапалы энергия көздерi рыногындағы бәсекенiң шиеленiсуi;
- көмiрсутектерiнің дүниежүзiлiк қорларының шектелуi;
- Каспий теңiзi мұнай ресурстарының ғаламдық маңызы;
- Қазақстан үшiн тасымал және баға шарттарының қанағаттандырылуы болып табылады.
Соңғы 30 жыл iшiнде мынадай үрдiс қалыптасты, дүниежүзiлiк ЖIӨ орта есеппен жылына 3,3% өсiп, бұл кезде көмiрсутектерiнiң негiзгi көзi ретiнде мұнайға дүниежүзілік сұраныс жылына орта есеппен 1% өсiп отыр. Көмiрсутектерiн тұтынудың ЖIӨ өсуiнен артта қалуы, ең алдымен, дамыған елдердегi ресурсты үнемдеу процесiмен байланысты. Сонымен бiрге, дамушы елдерде ЖIӨ өндiрiсi мен көмiрсутектерiн тұтынудағы үлестiк салмақ ұдайы арта түсуде. Бағалаулар бойынша құрылымдық алға басулар салдарынан дүниежүзілік сұраныстың орташа жылдық өсiмiне таяудағы жылдары 2,2% қол жеткiзуге болады. Ғаламдық дамудың осындай көрiнiсiнде көмiрсутектерiмен жабдықтау проблемасының барған сайын шиеленiсе түсуi көзделiп отыр.
2-кесте. Көмірсутектерiн дүние жүзiнде жан басына орташа тұтыну
------------------------------------------------------------------
Жылы ! Батыс ! Орталық !Орталық! Азия ! Таяу !Африка!Солтүстік
! Еуропа! және ! Азия ! Тынық ! Шығыс! ! Америка
! ! Шығыс ! ! Мұхит ! ! !
! ! Еуропа ! ! аймағы! ! !
------------------------------------------------------------------
Көмірсутектерінің энергетикалық баламасы,
жылына жан басына шаққанда тұтыну
1985 99 136 9 76 9 221
1990 107 143 11 78 9 225
1995 118 95 62 14 87 9 232
2000 120 94 65 15 97 9 235
Мұнай бір адамға шаққанда жылына литрмен
1985 1661 1476 181 1271 157 3269
1990 1779 1369 218 1162 155 3349
1995 1880 751 474 259 1216 156 3313
2000 1822 686 446 279 1288 148 3501
Газ жылына бір адамға шаққанда текше метр
1985 713 1882 40 547 55 2105
1990 799 2160 50 719 64 2113
1995 966 1616 1061 64 895 68 2322
2000 1073 1663 1185 73 1067 70 2208
------------------------------------------------------------------
таблицаның жалғасы:
-----------------------------------------------------------
жылы ! Латын ! Барлығы ! Дамыған ! ОПЕК ! Қазақстан
!Америкасы! ! елдер ! ! Республикасы
-----------------------------------------------------------
Көмірсутектерінің энергетикалық баламасы,
жылына жан басына шаққанда тұтыну
1985 31 39 104 34
1990 33 40 112 37 105
1995 35 40 121 41 50
2000 38 40 125 44 37
Мұнай бір адамға шаққанда жылына литрмен
1985 571 594 1683 525
1990 601 604 1817 511 1541
1995 629 591 1909 544 825
2000 663 602 1976 568 443
Газ жылына бір адамға шаққанда текше метр
1985 184 351 829 305
1990 196 374 873 379 1002
1995 212 375 1005 465 379
2000 248 380 1048 502 473
-----------------------------------------------------------
Энергия көздерiне дүниежүзілік сұраныстың аумақтық және салалық құрылымының өзгеруi технологиялар iзденiстерiнiң, жаңғыртылмайтын энергия ресурстарын пайдалануға көзқарастардың бағыттарын айқындайды. Сұраныстың құрылымында жоғарғы сапалы жағармай үлесiнiң өсуi жалғасатын болады, мұның өзi өндiрiстiк және коммуналдық-тұрмыстық мұқтаждар үшiн дистилляттар мен газды өндiрудiң технологиясына әсер етедi.
3-кесте. Еуропа мен Азияда мұнайға сұраныстың және
оны жеткiзудiң болжамы, млн. тонна
------------------------------------------------------------------
2000 жылға !2005!2010!2015! !2005!2010!2015! !2005!2010!2015
қарағандағы өсім !------------------------------------------------
! 1-нұсқа ! ! 2-нұсқа ! ! 3-нұсқа
------------------------------------------------------------------
Еуропадағы 24 49 79 24 49 79 24 49 79
сұраныс
Жеке өндіруді 54 129 209 54 129 209 54 129 209
ескеретін
қажеттілік
Әзірбайжан 25 33 41 25 33 41 25 33 41
Қазақстан 26 59 90 26 66 98 26 73 118
Ресей 18 33 16 18 33 16 18 33 16
(Түмен-Печора)
Ирак 0 20 40 0 20 40 0 20 40
(санкцияларды алу)
Жеткізудің барлық 69 145 187 69 152 195 69 159 215
көлемі
Қара теңіз 16 16 16 16 16 16 16 16 16
аймағындағы
сұраныс
Еуропа 53 129 171 53 136 179 53 143 199
қажеттіліктерін
жабуға ресурстар
Тапшылық (-), -1 0 -38 -1 7 -30 -1 14 -10
артылып қалу (+)
Азиядағы сұраныс 204 382 595 204 382 595 204 382 595
Жеке өндіруді 214 407 625 214 407 625 214 407 625
ескеретін
қажеттіліктер
Қазақстан 1 20 48 1 20 70 1 20 80
Ресей (Сахалин-1, 31 11 3 31 11 3 31 11 3
Сахалин-2
жобалары)
Ирак 60 120 220 60 120 220 60 120 220
(санкцияларды алу)
Жеткiзудiң 92 151 271 92 151 293 92 151 303
барлық өсімi
Тапшылық (-), -122 -256 -354 -122 -256 -332 -122 -256 -322
артылып қалу (+)
Қазақстанның 27 79 138 27 86 168 27 93 198
таза экспортының
өсімі
Бақылау 27 79 138 27 86 168 27 93 198
------------------------------------------------------------------
Мұнайдың дүниежүзiлiк барланған барлық қорларының қазiргi заманғы сақталу үрдiстерi 40-50 жылға ғана жететiнiн халықаралық сарапшылардың бағалауы көрсетедi. Осы кезеңнен тыс шектерде мұнай ресурстарын үнемдеу және энергия баланстарында мұнайды, алдымен газбен, содан соң көмiрмен және басқа да жаңа энергия көздерiмен (сутегi және т.б.) алмастыру стратегиясына ауысу талап етiледi.
1-сурет. Көмiрсутектерiнiң 1 қаңтарға қамтамасыз етілуі (мұнай)
(қағаз мәтіннен қараңыз)
KTҚC мұнай ресурстарының дүниежүзiлiк барланған қорларға қосылуы ғаламдық энергетикалық стратегиядағы айқындаушы фактор болып табылады. Қазақстан Каспий акваторийiндегi мұнай өндiруге жаспарлы өлшеммен көшу және жекелеген перспективалы жобаларды өрiстету стратегиясын икемдi ұштастыруға дайын болуға тиiс.
Ұзақ мерзiмдi перспективада тасымал факторы Қазақстанға қолайлы болады. Дамушы елдердiң перспективалық рыноктары таяу жерде орналасқан немесе қазақстанның маңайында қол жетер жерде. Ең алдымен бұл аса iрi және серпiндi дамып келе жатқан елдер: Қытай, Үндiстан, Индонезия, Ресей. Сонымен бiрге, энергия көздерiн тасымалдаудың қалыптасқан құрылымы жетiлдiрудi қажет етедi, өйткенi Қазақстан көмiрсутектерi экспортын ең бiр перспективалы дамушы рыноктар шығыс және оңтүстiк бағыттарда орналасқан кезде Ресейге және Еуропаға (батыс пен солтүстiкке) бағдарлайды.
Қазақстан мұнай-газ кешенi саласын еңбек ресурстарымен орта мерзiмдiк және ұзақ мерзiмдiк перспективада тиiстi сапада қамтамасыз ету үшiн барлық қажеттi еңбек ресурстарын иеленiп отыр. Алайда, қысқа мерзiмдiк кезеңде елдің мұнай-газ кешенi жекелеген мамандықтардың бiлiктi қызметкерлерiнiң жетiспеушілігiн бастан кешiрiп, шетел мамандарын тартуға мәжбүр болып отыр.
Баға факторы да Қазақстанның мұнай-газ кешенiне қолайлы әсерiн тигiзуде. Көмiрсутектерiнiң дүниежүзiлiк және ұлттық қорларының шектелуi бағаға бақылаудың аймақтық және ғаламдық жүйелерiн жасауға әкеп соқты. Қолданыстағы "бағалар дәлiзi" мұнайды экспорттаушы елдердiң бюджеттiк сұраныстарымен, мұнай-газ өндiрiсiн кеңейту және техникалық жағынан жаңғыртумен, тұтынушылардың балама (көмiрсутегi тектес емес) материалдар мен энергия көздерiн тартпай-ақ көмiрсутектерiн пайдалану жөнiндегi технологиялық және экономикалық мүмкiндiктерiмен байланысты.
Көмiрсутектерi ресурстарының азаюы, сондай-ақ көмiрсутектерiн ауыстырғыштардың жетiмдi көздерiн пайдаланудың қымбаттауы салдарынан "баға дәлiзiнiң" жоғары және төменгi шектерiнiң өсуiне бағыттың сақталуы күтіледi. Осы арқылы көмiрсутегi шикiзатының барлық жаңа қорларын айналымға бiртiндеп тарту шарты жасалады. Сонымен, КТҚС көмiрсутектерi ресурстары дүниежүзілік рынокта мiндеттi түрде пайдаланатын болады.
Каспий теңiзi бассейнiнде Қазақстан өз қызметiн Әзiрбайжанмен, Иранмен, Ресеймен және Түрiкменстанмен үйлестiредi. "Каспий бестiгi" елдерiнiң әрқайсысының мұнай-газ операцияларында үлкен тәжiрибесi бар және Каспий теңiзi ресурстарымен әлеуметтiк-экономикалық дамуға үмiттерiн байланыстырған. Бұл елдердiң арасында инвестициялар үшiн, халықаралық еңбек бөлiнiсiндегi ролi үшiн, Каспий аймағындағы саяси ықпал дәрежесi үшiн жарыс жүрiп жатыр.
"Каспий бестiгi" елдерiнiң екiжақты және көпжақты қатынастарының қарқынды және жемiстi дамуы олардың КТҚС-тi игерудiң саяси, экономикалық, экологиялық және технологиялық мәселелерiн дербес шешуге қабілеттi екендiктерiн көрсетедi.
2-сурет. Мұнай-газ ресурстары
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Отандық және шетелдік мамандардың экспорттық
бағалаулары бойынша КТҚС ең ірі болжамдық ресурстарға
ие болып отыр, онда республика көмірсутектері жиынтық
болжамдық ресурстарының 60%-дан астамы бар
3.2. Каспий теңiзiнiң құқықтық мәртебесi
Кеңес Одағынан кейiнгi кеңiстiкте жаңа тәуелсiз мемлекеттердiң пайда болуы өзiмен бiрге бұрынғы одақтас республикалардың мемлекеттiк егемендiгiн алуына байланысты көптеген проблемаларды шешу қажеттiгiн туғызды. Осындай проблемалардын бiрi - аумақтық мәселелер. Каспий теңiзiне жапсарлас жатқан елдердiң алдында оны халықаралық құқық пен дүние жүзiлiк практикада жалпыға бiрдей танылған әдiлеттi және өркениеттi бөлу мiндетi туындады. Егер 1991 жылға дейiн Каспий екi елге тиесілі болса, ендi оның суларын бес мемлекеттiң - Ресейдiң, Иранның, Азербайжанның, Қазақстан мен Түрiкменстанның жағалаулары шайып жатыр.
1921 жылғы РСФСР мен Персия арасындағы бүгiнгi бар Шарт пен КСРО мен Иран арасындағы 1940 жылғы Шарт өзгерiп отырған саяси ахуалға жауап бермейдi және жағалаудағы мемлекеттердiң қатынастарын толық көлемiнде реттей алмайды. Аталған шарттар саудалық теңiзде жүзу мен балық аулау мәселелерiн ғана реттейдi, оларда теңiз түбi мен оның қойнауы, теңiз үстiндегi әуе кеңiстiгi режимi, табиғат қорғау режимi және басқалары сияқты құқықтық режимнiң осындай құрамды бөліктерiне ешқандай нұсқаулар жоқ.
Осының өзi Каспий теңiзiнiң жаңа құқықтық мәртебесiн бiрлескен күш-жiгермен әзiрлеу мақсатында Каспий маңы мемлекеттерінің арасындағы келiссөз процесін бастау үшiн негiз болып отыр.
Каспий маңы мемлекеттерiнiң Каспийдiң құқықтық мәртебесiн анықтаудағы көзқарастары мен әдiстерiнiң қарама-қайшылығын, аймақтағы геосаяси ахуалды, келiссөз процесінің барысы мен перспективаларын ескере отырып, 1998 жылғы 6 шiлдеде Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында жасасылған жер қойнауын пайдалануға егемендi құқықтарды жүзеге асыру мақсатында Каспий теңiзi солтүстiк бөлiгi түбiнiң аражiгiн ажырату туралы Келiсiм қорытындысы және 2002 жылғы 13 мамырдағы оған Хаттама сөзсiз табыс болып табылады, мұны көптеген, оның iшiнде шетелдiк мамандар мен сарапшылар да растайды. Каспий теңiзiнiң түбiн және жер қойнауын межелеу кезiнде орта сызық бойынша бөлу әдiсiн қолдануды олар Каспий келiссөзiнiң процесiндегi тұжырымдамалық алға басу ретiнде қарайды.
Келiсiмде тараптар Каспий түбiнiң шектес бөлiктерiнiң аражiгiн ажырату принциптерiн айқындады. Келiсiмнiң 1-бабының ережелерiне сәйкес Каспий теңiзiнiң солтүстiк бөлiгiнiң түбi мен оның қойнауы, кеме жүзуiнiң бостандықтарын, балық аулау мен қоршаған ортаны қорғаудың келiсiлген нормаларын қамтамасыз етудi қоса алғанда, су беткейін ортақ пайдалануды сақтау кезiнде тараптар арасында тараптардың әдiлеттiлiгi мен уағдаластығы принципi негiзiнде модификацияланған орта сызық бойынша аражiгi ажыратылады. Келiсiмге қосымша және оның ажырамас бөлiгi болып табылатын Хаттамада Қазақстан мен Ресей арасындағы түп секторларының жiгiн ажырату сызығының өтуiне географиялық сипаттама берiлген, сондай-ақ көмiрсутектерi шикiзаты қорларын игеру саласындағы өзара тиiмдi бiрлескен ынтымақтастық шарттары келiсiлген. Модификацияланған орта сызық жағалаудан бiрдей алыстауды негiзге алады, ол өзiне жағалаудан бiрдей қашықта тұрмайтын учаскелердi қамтиды және аралдардың, геологиялық құрылымдардың, сондай-ақ басқа да ерекше мән-жайлар мен келтiрiлген геологиялық шығындарды ескере отырып анықталады.
2001 жылғы 29 қарашада Мәскеуде Қазақстан Республикасы мен Азербайжан Республикасының арасындағы ҚР мен АР арасындағы Каспий теңiзiнiң аражiгiн ажырату туралы Келiсiмге қол қойылды, осы жылғы 27 ақпанда Бакуде осы Келiсiмге Хаттамаға қол қойылды. 2002 жылғы 23 қыркүйекте Азербайжан Республикасы мен Ресей Федерациясы Каспий теңiзiнiң шектес учаскелерiнiң аражiгiн ажырату туралы осыған ұқсас келiсiмдi жасасты. Таяудағы уақытта Қазақстан Республикасының, Азербайджан Республикасы мен Ресей Федерациясының үш мемлекеттiң ұлттық түп секторларын заңдық ресiмдеу процесiн аяқтайтын Каспий теңiзiнiң түбi мен жер қойнауы шектес учаскелерiнiң аражiгiн ажырату сызығының түйiсу нүктесi туралы келiсiмге қол қою жоспарланып отыр. Азербайжан тарапы Иранмен және Түрiкменстанмен келiссөздер жүргiзуде. Негiз ретiнде бiздiң әрiптестерiмiз нақ Қазақстан-Ресей тәжiрибесiн пайдалануда. 1997 жылғы 27 ақпандағы Каспий теңiзiне байланысты мәселелер бойынша бiрлескен Қазақстан-Түрiкменстан мәлiмдемесiнде тараптар "орта сызық бойынша әкiмшiлiк-аумақтық шекаралары межелеудi ұстанады". Қазақстан Республикасы мен Түрiкменстан арасындағы Каспий теңiзiнiң түбiн ажырату туралы Қазақстан тарапы әзiрлеген жоба Түрiкменстан мемлекеттiк органдарының қарауына жатыр. Сонымен, қазақстан мен шектес мемлекеттердiң арасында Каспий теңiзiнiң түбi мен қойнауының аражiгiн ажырату табысты аяқталған жағдайда Қазақстан түп секторы ең көбi болады және Азербайжанда - 21 процент, Түрiкменстанда - 20 процент, Ресейде - 17 процент және Иранда - 12 процент болған жағдайда шамамен 30 процент болады.
3.3. КТҚС-тегi мұнай операциялары
2002 жылға қарай КТҚС-ды игеруде мынадай нәтижелерге қол жеткiзiлдi:
- 120-дан астам перспективалық құрылымдар айқындалды;
- болжамдық ресурстарды бағалау орындалды;
- мердiгер Қашаған кен орнындағы коммерциялық жаңалық және Қаламқас - теңiз құрылымындағы кен орнының ашылуы туралы хабарлады;
- жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шарттарға қол қоюға әзiрлiк басталды;
- теңiзде операцияларды жүргiзудің ерекше экологиялық шарттары әзiрлендi;
- инфрақұрылымның бұрыннан бар объектiлерiн бағалау жүргiзiлдi және басым жобалар белгiлендi;
- Қараған шығанағындағы бұрғылау жұмыстарын қолдаудың жағалаулық базасы құрылды.
КТҚС-тегi көмiрсутектерiнiң жалпы геологиялық ресурстары 25 миллиард тонна шартты отыннан асып түседi. Бұл ауданның ерекшелiгi жекелеген аймақтарда, iрi кен орындары мен құрылымдарында көмiрсутектерiнiң жоғары дәрежеде шоғырлануы болып табылады.
3.3.1. Геологиялық-геофизикалық зерттелуі
KTҚC-тегi жер қойнауы құрылысын жоспарлы өлшеммен геологиялық-геофизикалық зерттеу өткен ғасырдың 30 жылдары басталды.
Каспий теңiзi акваториясындағы iздестiру сейсмикалық барлау зерттеулерi әр түрлi ұйымдардың күштерiмен жүргiзiлдi. 1952-1962 жылдарда орындалған сынған толқындардың шағылысқан толқындарының әдiсi және корреляциялық әдiс бойынша алғашқы сейсмикалық барлау жұмыстары құрылымдық нысандар және тұздың үстiндегi және тұздың астындағы кеннiң тереңде жатуы туралы мәлiметтер бердi, Трехбратинск, Шубарбалинск және Комсомольск шоқылары бөлiп алынды, Бозашы шоқысының теңiзде жалғасуы байқалды.
1981 жылы сейсмикалық барлау жұмыстары Ракушечный мүйiсiнде, Тоқмақ мүйiсiнде жүргiзiлдi. 1982 жылдан бастап жалпы тереңдiк нүктесi әдiсi бойынша аймақтық сейсмикалық барлау жұмыстары жүргiзiлдi, олар KTҚC-тiң терең сулы бөлiгi туралы мәлiметтер алуға мүмкiндiктер бердi. Осы жұмыстар арқылы терең сулы бөлiктегi бiрқатар шоқылар: Хазарск, Шығыс Хазарск, Казахская-2 шоқылары айқындалды.
1975-1993 жылдар аралығындағы кезеңде жүргiзiлген ортақ тереңдiк нүктесiнiң әдiсi (ОТНӘ) бойынша Каспий теңiзiнiң солтүстiк акваториясының сейсмикалық барлау зерттеуi ондаған тұзды күмбездi құрылымдарды белгiлеуге және бiрнеше тұз асты палеозойлық шоқыларды айқындауға мүмкiндiк бердi, олардың ең iрiсi Қашаған, Мұрынжырау, Адай шоқылары болып табылады.
90-жылдардың басына қарай КТҚС-тiң магниттi және гравиметриялық түсiруi аяқталды, ал акваторияның оңтүстiк аудандарында шағын көлемде теңiздiк бұрғылау жүргiзiлдi. Гравиметриялық түсiру, ең алдымен, Каспий теңiзi акваториясының солтүстiк бөлiгiнде жүргiзiлдi, тұзды тектогенездiң таралу шектерiн нақтылауға және Орал Бороздинасы ауданында тұзды күмбездерi бар бiрнеше тұзды иiндердi бөлiп алуға мүмкiндiк бердi. КТҚС талғамалы түрде де магнитометриялық әдiстермен зерттелдi. Бүкiл солтүстiк бөлiк аэромагниттiк суретке түсiрумен зерттелдi. Акваторияның жекелеген учаскелерінде, көбiне Түпқараған мүйiсiнiң солтүстiк ендiгiнде гидромагниттi зерттеу жүргiзiлдi.
1993 жылға дейiн Каспий теңiзiнде геофизикалық зерттеу және скважиналарды бұрғылау Ресей және Әзiрбайжан кәсiпорындарының күштерiмен жүргiзiлдi. Қазақстан ұйымдары теңiз мұнай операцияларымен айналысқан жоқ, өйткенi оларды жоспарлау мен орындауда тәжiрибесi болмады, бұл үшiн қажеттi қаржылық қаражаттары, техникалық және кадр әлеуетi болмады.
1993 жылғы желтоқсанда КТҚС жер қойнауы геологиялық құрылысын зерттеу және көмiрсутектерiн игеру жөнiндегi кешендi бағдарламаны iске асыру үшiн "Қазақстанкаспийшельф" қазақстан компаниясы (Оператор) және Аджип "Италия", Бритиш Газ (Ұлыбритания), Би-Пи/Статойл (Ұлыбритания/Норвегия), Мобил (АҚШ), Шелл (Нидерланды) және Тоталь (Франция) алты мұнай компаниясы құрамында халықаралық Консорциумды құру туралы келiсiмге қол қойылды.
1995-1998 жылдарда Консорциум КТҚС-ның бүкiл акваториясы бойынша МОГТ-2Д сейсмикалық жұмыстарын, 60.000 шаршы км алаңда гравиметриялық зерттеу, Каспий теңiзiнiң Солтүстiк бөлiгiнде магнитометриялық зерттеу жүргiздi.
Бұл жұмыстар КТҚС-тегi мұнай-газ кенiнiң жоғары перспективалары туралы болжамды растауға мүмкiндік берді. 1993-1997 жылдардағы "Қазақстанкаспийшельф" Консорциумының аймақтық сейсмикалық барлау жұмыстары деректерi мен бiрқатар орындалған тақырыптық жұмыстар бойынша КТҚС көмiрсутектерiнiң геологиялық ресурстарын мынадай түрде бағалау алынды:
Барлығы - 12-17 млрд.т., оның iшiнде:
- КТҚС Каспий маңы ойпатының тұз асты шөгiндiлерi - 7-10 миллиард тонна;
- КТҚС Каспий маңы ойпатының тұз үстi шөгiндiлерi - 1 миллиард тонна;
- Бозашы аймағы мезозой кешенiнiң теңiз бөлiгiнде - 3-5 миллиард тонна;
- Маңғыстау аймағы мезозой кешенiнiң теңiз бөлiгiнде - 1-2 миллиард тонна.
Солтүстiк-Каспий жобасы блоктарының үлесiне тұзасты шөгiндiлерiндегi 5,9 миллиард тоннаға дейiнгi көмiрсутектерi келеді.
3-сурет. Ресурстық әлеует
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Бұрынғы алынған болжамдар барлаушылық бұрғылау нәтижелерi бойынша үнемi нақтылана түсуде. Қазiргi сатыда Д1 және Д2 санаттары бойынша анықталған болжамды шығарылатын қорларды iздестiру мұнай-газ барлау жұмыстары мұнай бойынша - 4 356 млн. тонна, газ конденсаты бойынша - 61 млн. тонна, бос газдар бойынша - 518 млрд. текше метр болып отыр. Көмiрсутегi шикiзатының анықталған қорларының жартысынан астамы КТҚС-тың солтүстiк бөлiгiнде орналасқан.
Қазақстан Республикасы Қорлар жөнiндегi мемлекеттік комитетiндегi 2002 жылға Қашаған құрылымы бойынша алынатын қордың С1+С2 сипаты бойынша теңгерiмге: мұнай қоры бойынша - 1647,9 млн.т, газ конденсаты - 884 мың т. және газ - 969 млрд 3 текше метр қабылданды. Кен орындарының игерiлу және жаңа деректердiң алыну шамасына қарай қорлар қайта қаралуы мүмкiн.
Бағалаулар мыналарды растап отыр: игеру процесiне тартылмаған көмiрсутектерi ресурстық базасының бөлiгi көлемi жағынан Қазақстанның құрлығында барланған барлық кен орындарының жиынтық қорларымен шамалас.
Бұрыннан белгiлi перспективалық аудандармен қатар жаңа палеозой және мезозой құрылымдары анықталды, Қашаған, Құрманғазы, Қаламқас-теңiз, Ақтоты және басқа да iрi перспективалы құрылымдар бұрғылауға әзiрлендi.
2000 жылы "Аджип KKO" компаниясы Қашаған құрылымында iздестiру бұрғылауды бастады, 1573 шаршы км. көлемдегi үш өлшемдiк 3D сейсмика бойынша жұмыстар орындалды.
2002 жылғы аяғында 7 барлау және бағалау скважиналары бұрғыланды. "Аджип KKО" 2000 жылдағы 30 шiлдеде Қашаған кен орнынан коммерциялық жағынан табылу туралы мәлiмдедi. Сондай-ақ Қаламқас-теңiз құрылымында мұнайдың өнеркәсiптiк ағыны алынды.
2003 жылы Ақтоты және Қайраң құрылымдарында iздестiру-барлау бұрғылау (екi скважина) жұмыстарын жүргiзу жоспарланды.
Сонымен, КТҚС-те геологиялық-геофизикалық үлкен көлемдегi зерттеу жұмыстары жеткiлiктi түрде жүргiзiлдi және КТҚС-тiң жекелеген учаскелерiн қоспағанда көмiрсутектерiнiң теңiз кен орындары кеңiнен игеру үшiн жеткiлiктi зерттелдi.
4-сурет. Блоктар картасы
(қағаз мәтіннен қараңыз)
3.3.2. Өндірістік әлеуетін бағалау
Қазақстан Республикасында теңiз мұнай операциялары жүргiзiлгеннен бастап, геологиялық барлау деректерiн пысықтау мен түсiндiрудi, көмiрсутектерi теңiз кен орындарын әзiрлеу мен игерудi қоса алғанда, жекелеген өндiрiстiк қуаттарды жасау жөнiндегі шаралар қабылданды. Сонымен бiрге бұрыннан бар өндiрiстiк әлеуеттiң КТҚС көмiрсутектерiнiң ресурстарын кең ауқымда игеру үшiн жеткiлiксiз болып отырғанын мойындау қажет.
Республиканың шегiнен тыс жерлерде қымбатқа түсетiн зерттеулердi (мұнай сынамаларын, керн үлгiлерiн талдау, геологиялық-геофизикалық деректер мен басқа да материалдарды өңдеу) жүргiзудi шектеу мақсатында жер қойнауын пайдаланушылар келiсiм-шартқа оларды Қазақстан Республикасындағы қазiргi заманғы ғылыми-зерттеу орталықтарында құру және теңiзде жүргiзiлетiн мұнай операциялары бойынша зерттеулердiң толық кешенiн жүргiзуге қабылеттi қазiргi бар зертханаларды жаңғыртуға мiндеттейтiн ережелердi енгiзу қажет.
1995-1996 жылдарда "Қазақстанкаспийшельф" Халықаралық Консорциумы Солтүстiк Каспий қайраңында және ауыспалы аймақтағы аймақтық және iздестiру сейсмикалық бейiндерi желiлерiн пысықтағаннан кейiн Қазақстан тарапына:
- теңiз геофизикалық жұмыстарын жүргiзуге арналған мамандандырылған кемелерден тұратын флотилияны;
- тiркейтiн аппаратураны;
- геофизикалық материалдарды пысықтау мен түсiндiруге арналған кешендердi тапсырды.
Теңiз геофизикалық жұмыстарын жүргiзуге арналған кемелер флотилиясының құрамында ауыспалы (судың тереңдiгi 1 метрге дейiн) және қайраң (судың тереңдiгi 10 метрге дейiн) аймақтарда жұмыс жүргiзуге арналған қайраңдауы аз болатын мамандандырылған кемелер бар, олар:
- геофизика және инженерлiк-геологиялық зерттеулер мұқтаждары үшiн ұсақ скважиналарды бұрғылауды;
- сейсмикалық сигналдардың қозуы мен оларды тiркеудi;
- сейсмикалық костарды төсеу мен тасымалдауды;
- топогеодезиялық қамтамасыз етудi;
- жүктер мен персонажды тасымалдауды жүргізедi.
Осы негiзде екi және үш өлшемдi сейсмикалық деректердi өңдеудi жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн қуатты өңдеушi кешен жасалды. Бiлiктi жергiлiктi персонал осы кешендi пайдалануды және қызмет көрсетудi жүзеге асырады.
Қазiргi кезде отандық және шетелдiк сервистiк компаниялардың қатысуымен КТҚС-тiң қайраңдағы және ауыспалы аймақтарындағы перспективалы құрылымдарда 2D және 3D сейсмикалық зерттеулерi орындалды. Қазақстан ұйымдарының даярланған персоналдарымен бiрге теңiз сейсмикалық екi теңiз тобы бар және келiсiм-шарт аумақтарына бөлiнген геологиялық құрылымдарға сейсмикалық барлау мен зерттеуге дейiнгi неғұрлым жаңа перспективалы блоктарды қамтамасыз ететiн шектелген көлемдегi 2D және 3D теңiз сейсмикалық зерттеулердi жүргiзуге мүмкiндiгi бар.
Мұнай операцияларын қолдау үшiн Ақтау, Атырау, Форт-Шевченко және Баутино қалаларында орналасқан инфрақұрылымдарының объектiлерi бар. Бұл орайда мұз жарғыш және көліктiк жүзу құралының саны шектелген, сондай-ақ көмiрсутектерiн тасымалдауға арналған теңiздегi құбырлары жоқ.
КТҚС-тегi жұмыс үшiн қазiргi заманғы техника мен күрделi техникалық жағдайларда жұмыс iстеуге арналған мынадай озық технологиялар да:
- "Сұңқар" бұрғылау қондырғысы;
- "Гуртулус" бұрғылау тұғыры;
- жасанды аралдардағы бұрғылау қондырғылары тартылуда.
3.3.3. Салынған инвестициялар
Қазiргi кезге дейiн Каспий теңiзiнiң көмiрсутегi әлеуетiн игеруге инвестициялар екi жоба: Солтүстiк Каспий жобасы мен "Қазақойл-ЖҰМК" шеңберiнде жүзеге асырылып келдi. Солтүстiк-Каспий жобасы 1993 жылы Халықаралық Консорциум шеңберiнде басталған жұмыстардың қисындық жалғасы болып табылады және Қазақстан теңiз блоктары бойынша қол қойған өнiмдi бөлу туралы алғашқы Келiсімнiң (ӨБК) негiзінде жүзеге асырылады. 1993 - 1997 жылдар аралығында Халықаралық Консорциумның инвестициялары қол қойылған бонус ретiнде төленген 75 миллион АҚШ долларынан басқа, 218 миллион АҚШ доллары болды.
Мұнай блоктарында теңiз операцияларын жүргiзуге арналған әзiрлiк жұмыстары басталған 1997 жылдан бастап, мұнай операцияларына шығындар 1063 миллион АҚШ долларынан асып түстi. Сонымен бiрге, мердігершi компаниялар 1998 жылы Қазақстан Республикасына ӨБК бойынша 175 миллион АҚШ доллары мөлшерiнде қол қойған бонусты төледi. 2002 жылғы 31 желтоқсанда Солтүстiк Каспий жобасы бойынша инвестициялар 1 714,9 миллион доллары болды.
ӨБК шарттарына сәйкес Мердiгер Қазақстан Республикасының азаматтарын кәсiби оқытуға, аспаптар мен ғылыми-техникалық ақпарат сатып алуға 1,5 миллион доллар мөлшерiндегi қаражатты алғашқы төрт жыл iшiнде және 1 миллион долларды одан кейiнгi жылдары жұмсауға тиiс.
"Қазақойл-ЖҰМК" жобасы бойынша жұмыстар 1999 жылғы наурыздан басталды. Шығыстар 50 миллион долларға жуық, олардың iшiнде Каспийдегi жұмыстар бойынша шығыстар 25 миллион долларға жуық болды. "Қазақойл" ҰМК мен "ЖҰМК" арасындағы Негiзгi Келiсiмге сәйкес геологиялық-геофизикалық зерттеулер, оның iшiнде Каспий теңiзi ауыспалы бөлiгiнiң жетуi қиын аймақтарында орналасқан Тереңөзек-Ойығы мен Бозашы күмбезiнiң Солтүстiк баурайында геологиялық-геофизикалық зерттеулер жүргiзiлдi. Осы аудандарға лицензия берiлдi және 2005 жылғы ақпанға дейiнгi мерзiммен барлауға Келiсiм-шартқа қол қойылды.
3.4. Заңдық базасы және мемлекеттiк бақылау жүйесі
Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Мұнай туралы" 1995 жылғы 28 маусымдағы N 2350 және "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" 1996 жылғы 27 қаңтардағы N 2828 заң күшi бар Жарлықтары, сондай-ақ 1998 жылғы 6 шiлдеде Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында жасасылған жер қойнауын пайдалануға егемендi құқықтарды жүзеге асыру мақсатында Каспий теңiзi солтүстiк бөлiгi түбiнiң аражiгiн ажырату туралы Келiсiм және 2002 жылғы 13 мамырдағы аталған Келiсiмге Хаттама КТҚС-те қазiргi кездегi мұнай операцияларын жүргiзуге құқықтық негiз болып табылады.
КТҚС-дағы мұнай операцияларын жүргiзудiң мiндетті шарты 1979 жылғы 13 қарашадағы " Ауаның үлкен қашықтықта трансшекаралық ластануы туралы", 1992 жылғы 17 наурыздағы " Өнеркәсiптiк авариялардың трансшекаралық әсерi туралы" 1992 жылғы 17 наурыздағы " Трансшекаралық су ағындары мен халықаралық көлдердi қорғау және пайдалану туралы" Халықаралық конвенцияларды, сондай-ақ кеме жүрiсi мен төтенше жағдайлар мәселелерiне қатысты Қазақстан Республикасы қол қойған басқа да халықаралық шарттарды сақтау болып табылады. Сондай-ақ KTҚC-дағы мұнай операцияларын жүргiзудiң мiндеттi шарты жер қойнауын пайдалану, табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар, өнеркәсiптiк және өрт қауiпсiздiгi және қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi операцияларды қауiпсiз жүргiзуге қатысты Қазақстан Республикасының заңдарын сақтау болып табылады.
Жер қойнауын пайдалану жөнiндегi заңдар мәселелерi бойынша заңдар өзiне Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң қаулылар блогы мен ел Президентiнiң жекелеген жарлықтарын да қамтиды. Теңiз мұнай-газ операцияларына, сондай-ақ жер қойнауын пайдалану қызметiн мемлекеттiк бақылау тәртiбiн жетiлдiру үшiн қолданылатын заңдардың дамуы жалғаса түсуде.
3.5. Күштi және әлсіз жақтары
KTҚС-тi одан әрi игеру үшiн бiрқатар оң факторлар ықпал eтедi:
- Қазақстан Республикасындағы саяси тұрақтылық, серпіндi және сындарлы iшкi және сыртқы саясат экономикалық дамудың жоғары қарқынын қолдауға ықпал етедi;
- экономикалық өсiм, әсiресе дамушы елдерде көмiрсутектерi жаңа қорларының өсiмiмен салыстырғанда энергия қуатына сұраныстан озық үрдiс туғызады;
- көмiрсутектерi ресурстарының дүниежүзiлiк қорларының шектеулілігi;
- көмiрсутектерi тасымалдың, мұнай-химия өндiрiсінің әр алуан түрлерiнiң басым ресурсы болып қалады;
- мұнайды аса iрi дүниежүзілік өндiрушілердiң бағалардың экономикалық ақтауға болатын деңгейiн қамтамасыз етуге ұмтылысы;
- шетел инвестицияларының жобалардың жеткiлiктi рентабельдiгi мен келiсiм-шарттарды қамтамасыз етудiң тұрақтылығы кезінде КТҚС-ке әзiр болуы;
- Каспий бассейнiнде теңiз мұнай операцияларынан тәжiрибесi және/немесе коммуникациялық инфрақұрылымы бар елдердiң болуы;
- Каспий маңы аймағының халқы мен ұйымдары КТҚС-гi кешендi және жоспарлы өлшеммен игеруге мүдделi.
Сонымен бiрге, ұзақ мерзiмдi перспективада КТҚС-тi игеру қарқынына мынадай жекелеген тежеушi факторлардың әсер етуi ескерiледi:
- көмiрсутектерiнiң бiршама қымбаттауы оларды шикiзаттың басқа түрлерiмен, энергия қуаттарымен мен және энергия көздерiмен ауыстыруға ынталандырады;
- құрғақтағы жобалармен салыстырғанда теңiз мұнай жобаларын iске асырудың жоғары құны және өте ұзаққа созылуы;
- өндiрiлетiн шикiзатты игеру және тасымалдау тұрғысынан алғанда басқа мұнай провинцияларынан көмiрсутектерiнiң көптеген жеңiл алуға болатын көздерiнiң уақытша артықшылығы;
- күрделi таулы-геологиялық, гидрологиялық және климаттық жағдайлар;
- техногендi ықпалдарға КТҚС табиғат ортасының сезiмталдығы;
- iлеспе мұнай газы мен өзге де компоненттердi (күкiрттi) кәдеге жарату проблемалары;
- объектiлердiң трансшекаралық аумақта және халықаралық көлде орналасуы;
- өнеркәсiптiк және тасымал аварияларының болу ықтималдығы;
- көмiрсутегi шикiзатында күкiрттi сутегiнiң улы уытты күкiрттi сутегi заттарының болуы;
- теңiзде мұнай операцияларын жүргiзу және оларға жауап беру кезiнде төтенше жағдайлардың алдын алу мәселелерiнде құқықтық қатынастарды реттейтiн нормативтiк базаның жетiмсiздiгi;
- КТҚС-та су бассейнiн бақылау және байқаудың тиiстi жүйесiнiң болмауы;
- теңiзде төтенше жағдайларды жою үшiн теңiз авариялық-құтқару қызметiнiң болмауы;
- мұнай төгілуiнiң алдын алу және жою саласында Каспий маңы мемлекеттерiнiң халықаралық шарттарының болмауы.
4. Бағдарламаның мақсаты мен міндеттері
4.1. Бағдарламаның мақсаты
KTҚC-ты игерудi оған елеулi табиғат, техникалық, еңбек және интеллектуалдық ресурстар тартылатын ұзаққа созылатын және күрделi жасампаз процесс ретiнде қарастыра отырып, осы Бағдарлама мемлекеттiк ұйымдар, жер қойнауын пайдаланушылар, инвесторлар, жеке тұлғалар мен КТҚС-ты игеру процесiне қатысушы басқа да адамдар қызметiн келiсудi және тәртiпке келтiрудi көздейдi.
Теңiз мұнай операцияларын дамытудың саяси және экономикалық шарттарын ескере, Каспий маңы аймағындағы жұмыстардың ауқымын және олардың елдiң экономикалық өсуiне оң ықпалын бағалай келiп, сондай-ақ табиғат факторларының маңызы артып отырғанын сезiне отырып, Бағдарлама КТҚС-ты игерудiң мақсаты мен принциптерiн белгiлейдi.
КТҚС-ты игерудің мақсаты:
Елдiң тұрақты, экономикалық дамуын қамтамасыз етуге және Қазақстан халықтарының тұрмыс сапасын КТҚС көмiрсутектерi ресурстарын ұтымды және қауiпсiз игеру арқылы жақсартуға, аймақтың экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз eтугe және ел индустриясының қосалқы салаларын дамытуға қол жеткiзуге жәрдемдесу.
КТҚС-ты игерудің принциптерi:
- Қазақстан Республикасының мүдделерiн сақтау;
- халықаралық ынтымақтастық;
- жер қойнауын пайдалануға келiсiм-шарттарды жасасу кезiнде республиканың тәуекелiн азайту;
- көмiрсутектер ресурстарын кешендi және қалдықсыз пайдалану;
- өнеркәсiп және өрт қауiпсiздiгiнiң өнеркәсiптiк санитариялық, еңбек және қоршаған ортаны қорғаудың қазақстандық және халықаралық ережелерiн, стандарттарын сақтау;
- Каспий аймағының экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету, Каспий теңiзi табиғат ортасына теңiз мұнай операцияларының тұрақсыздандыратын ықпалын болдырмау үшiн озық және қалдықсыз технологияларды қолдану;
- тауарлар мен қызметтердi қазақстандық берушiлердi теңiз мұнай-газ келiсiм-шарттарын iске асыруға тарту.
4.2. Негiзгі мiндеттер
KTҚC-ты игеру теңiз мұнай-газ операцияларын ұзақ мерзiмдi дамыту проблемаларының салааралық сипатын, игерудiң көптеген параметрлерiнiң көмiрсутектерi ресурстарының құрамына және кен орындарының геологиялық-техникалық шарттарының құрамына қатысын көрсететiн бiрқатар мiндеттердi шешудi қажет етедi.
КТҚС-ты игерудiң негiзгi мiндеттерi мыналарды қамтиды:
- көмiрсутектерi барланған қорларының өсiмiн қамтамасыз ету және өндiру деңгейiн тұрақты жоғары деңгейге жеткiзу;
- теңiз құрылыстарын тұрғызу үшiн құрылыс материалдары мен құрастырмалар өндірісін дамыту;
- көмiрсутектерiн тасымалдаудың мультмоделдiк жүйесiн дамыту;
- тауарларды, жабдықтарды шығару және қызметтер көрсету жөнiнде отандық өндiрiстi құру;
- теңiз мұнай операцияларын қамтамасыз eту үшiн машина жасау және металл құрастырмалар отандық кәсiпорындарының бiр бөлiгiн қайта бейiндеу мен жаңғырту;
- теңiз флоты мен теңiз порттарын дамыту;
- жеке ғылыми-техникалық базаны қалыптастыру, Қазақстан мамандарын әзiрлеу және оқыту;
- теңiз мұнай операцияларын басқарудың тиiмділігiн арттыру;
- адамдар денсаулығы мен қоршаған ортаны қорғаудың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
- төтенше жағдайлардың алдын алу және олардың салдарларын жоюға әзiрлiктi қамтамасыз ету;
- мұнай-химия өндiрiстерiн дамыту;
- өндiрiлген газды кешендi кәдеге жарату;
- заңдарды жетілдiру, игеру мiндеттерiн шешуге ықпал ететiн нормативтiк құқықтық базаны дамыту;
- ел экономикасының басқа да салаларын дамыту үшiн КТҚС-ты игеру ресурсын пайдалану.
Отандық және шетелдiк инвестицияларды кеңiнен тарту және тиiмдi салу үшiн өзектi шарттар ағызатын игерудiң бастапқы кезеңiнiң игеру барысында мынадай үлкен маңызы болады:
- 2005 жылы Қашаған кен орнында алғашқы мұнайды алу;
- көмiрсутектерiн iздестiруге арналған геологиялық-барлау жұмыстарының көлемiн кеңейту, өндiру көлемiн кеңейту үшiн өсiм қорлары базасын ұлғайтуға мүмкiндiк бередi;
- теңiз жобаларын әзiрлеу жүйесiн және оның маркетингiн қалыптастыру;
- теңiз мұнай операцияларын кеңейту үшін жағалаулық инфрақұрылымды озық дамыту;
- теңiз операциялары үшiн импорт алмастыратын өнiмдi өндiрудi ұйымдастыру;
- Каспий маңы аймағын жер бетiндегi және әуе көлiгi мен телекоммуникациялары қызметiнiң жеткiліктi түрлерiмен қамтамасыз ету;
- халықаралық стандарттарға сәйкес (ISО) теңiз мұнай-газ кешенi үшiн Қазақстан тауарлары мен қызметтерiн стандарттау.
КТҚС-ты игерудiң мiндеттерi теңiз мұнай-газ операцияларын тұрақты жоғары деңгейге шығаруды жылдамдатуға бағытталған, ол:
- шельфтiң ресурстық әлеуетiн;
- жол берілетiн экологиялық жүктеменi;
- қолданылатын жабдықтар мен технологиялардың сенiмдiлiгi мен қауiпсiздiгiн;
- тасымалдың өткiзгiштiк қабылетiн;
- мамандарды даярлау мүмкiндiгiн;
- көмiрсутектерiне нарықтық қажеттiлiктi;
- және басқада факторларды айқындайды.
5. Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттары мен тетігі
5.1. Бағдарламаны іске асырудың негiзгi бағыттары мен кезеңдерi
Бағдарламаны iске асырудың негiзгi бағыттары мыналарды қамтиды:
- теңiз операцияларын жүргiзудiң бiрiншi кезектегi ұйымдастыру шарттарын жасау;
- теңiз жобалары маркетингiнiң жүйесiн қалыптастыру;
- теңiз операцияларын қолдау инфрақұрылымын дамыту;
- көмiрсутектерi экспорты мен тасымалдау бағыттарын жетiлдiру;
- әлеуметтiк инфрақұрылымды жетiлдiру;
- қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз eту жүйесiн дамыту;
- ғылыми-техникалық жүйенi жетiлдiру және кадрлар даярлау;
- құқықтық базаны жетiлдiру;
- отандық тауарлар сапасын арттыру және Қазақстан кәсiпорындары мен ұйымдардың теңiз мұнай-газ операцияларын icкe асыруына тиiмдi және жоспарлы өлшеммен өсiп келе жатқан қатысуына арналған шарттарды жасау;
- көмiрсутектердiң тауарлық құрылымын қайта өңдеудi дамыту және жақсарту;
- мұнай-химия өнеркәсiбiн дамыту.
Игеру кезеңi iс-шаралардың мазмұнымен және жұмыстармен ерекшеленетiн мынадай үш кезеңге бөлiнедi:
- бiрiншi кезең 2003-2005 жылдар - кешендi игеру шарттарын құру;
- екiншi кезең 2006-2010 жылдар - игерудi жылдамдату;
- үшiншi кезең 2011-2015 жылдар - өндiрудi тұрақтандыру.
Бiрiншi кезеңде мынадай iс-шаралар жүзеге асырылады:
- КТҚС әлеуетiн кешендi бағалау жүргiзiледi;
- мұнай-газ деректерiнiң бiрыңғай ұлттық банкiнiң негiздерi қаланады;
- теңiз-мұнай-газ операцияларын метрологиялық қамтамасыз етудiң ұлттық жүйесi қалыптастырылады;
- ұлттық мұнай-газ компаниясының қалыптасуы болады;
- Солтүстiк-Каспий жобасы (Қазақстан теңiз жобасының пилоты ретiндегi) мониторингi қамтамасыз етiледi;
- теңiз мұнай операциялары мен сервистiк индустрияны қолдау инфрақұрылымының негiздерi қаланады;
- блоктардың ықтимал пакеттерi қалыптастырылады және келiсiмдердiң өзектi параметрлерi белгiленедi;
- барлау және өндiруге арналған учаскелер бойынша, сондай-ақ барлауға арналған учаскелер бойынша келiсiм-шарттардың талаптары жөнiнде конкурстар мен келiссөздер өткiзіледi;
- теңiз мұнай-газ операцияларын метрологиялық қамтамасыз етудiң ұлттық жүйесi қалыптастырылады;
- ғылыми және жобалау-технологиялық базасын қалыптастыру және теңiз мұнай операцияларын кеңiнен жүргiзу үшiн қазақстандық қызметкерлердi персоналын даярлау басталады;
- экологиялық мониторингтiң және КТҚС-ты болжамдаудың автоматтандырылған бiрыңғай жүйесi өрiстетiледi;
- жаңа экспорттық мұнай құбырының бағыты белгiленедi;
- теңіз жобаларын ескере отырып көмiрсутектерiн тасымалдауды әртараптандыру жөнiнде жұмыстар жалғастырылады.
Екiншi кезеңде көмірсутектерiн теңiзде өндiрудiң және KTҚC-ты игерудiң алғашқы мұнай-газ жобасы бойынша экономикалық нәтижелердiң өсуi басталады.
Сонымен бiрге:
- жаңа теңiз блоктарын тендерге жоспарлы өлшеммен қоюды жүзеге асыру;
- ұлттық мұнай-газ компаниясының теңiз жобалары бойынша оператордың функцияларын орындауы;
- халықаралық экологиялық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғауға қойылатын талаптарды жетiлдiру жалғастырылады;
- барлық теңiз жобаларының мониторингi қамтамасыз етiледi;
- жоғары экологиялық стандарттарға сәйкес келетiн қосымша табиғат қорғау iс-шаралары әзiрленедi және жүзеге асырылады;
- мұнай-газ кешенi үшiн және аралас салалар үшiн Қазақстан мамандарын даярлау және қайта даярлау жалғастырылады;
- теңiз операцияларын жағалаулық қолдаудың инфрақұрылымы құрылады;
- қосымша құбыр қуаттарының құрылысы (экспорттағы мақсатта емес) өрiстетiледi;
- жаңа экспорттық мұнай құбыры қатарға қосылады;
- келесi экспорттық мұнай құбыры жүретiн маршрут пысықталады;
- теңiз мұнай-газ кешенi үшiн негiзгi отандық тауарлар мен қызметтердiң бәсекеге қабiлетiне қол жеткiзiледi (теңiз операцияларын жүргiзу үшiн импорт орналастыру).
Үшiншi кезеңде теңiзде өндiру тұрақты жоғары деңгейге шығады және теңiз операцияларында пайдалану қызметi басым бола бастайды.
Бұл орайда:
- теңiзде өндiру көлемiнiң тұрақты жоғары деңгейiне қол жеткiзiледi;
- жаңа блоктарға конкурстар жалғастырылады;
- көмiрсутектерiн экспорттық тасымалдау үшiн қосымша қуаттар енгiзiледi;
- қосалқы компоненттерді толық кәдеге жаратуды қамтамасыз ететiн мұнай мен газды өндіру индустриясы құрылды;
- теңiз мұнай операцияларының қажеттiлiгi көбiне Қазақстан тауарларымен және қызметтерiмен жабылады;
- теңiз кен орындарынан мұнайды пайдалануды өңдеуге негiзгi технологияларды ауыстыру аяқталады;
- көмiрсутегi шикiзатының негiзiнде химия өндiрiсi өрiстетiледi;
- жоғары басқару және ғылыми-инженерлiк қызметтердегi шетел мамандарын Қазақстан ғалымдарымен және мамандарымен ауыстыру жылдамдатылады;
- Каспий жағалауы мен акваториясында табиғатты қалпына келтiру жұмыстары өрiстетiледi;
- Қазақстандықтардың жоғары тұрмыс стандарттары қамтамасыз етiледi;
- КТҚС-ты игеру бойынша инвестициялардың өзiн-өзi өтеуiне қол жеткiзiледi;
- Каспий теңiзi акваториясы бойынша мұнай-газ кешенi операторларының жұмыла алға басуы үшiн авиакөлiк коммуникациясы дамытылады.
5.2. Бағдарламаны іске асыру тетiгi
5.2.1. Құқықтық қамтамасыз ету
Теңiз мұнай операцияларын жандандыру Каспий теңiзiнiң құқықтық мәртебесi бойынша Әзiрбайжан, Иран, Қазақстан, Ресей, Түрiкменстанның қатысуымен бес жақты негiзде уағдаластыққа қол жеткiзуге жәрдемдесетiн болады.
Каспий маңының бүкіл бес мемлекетiнiң Каспий теңiзiнiң түбiн межелеу мәселелерiн қамтитын құқықтық мәртебесi бойынша әзiрлiктi өрiстетуi және шектi Конвенцияны қабылдауы КТҚС-ты игерудi халықаралық-құқықтық қамтамасыз етудегi маңызды саяси қадам болып табылады.
Республикада теңiз мұнай операцияларын жүргiзудi және инвестициялық ахуалды жетiлдiру мақсатында бөлiмдер бойынша құқықтық базаны жетiлдiрудi көздейдi:
- жер қойнауын пайдалану және теңiз мұнай операцияларын жүргiзу;
- салық салу және кедендiк реттеу;
- шетел инвестицияларын тарту;
- валюталық peттеу және бақылау.
КТҚС-ты игерудiң заңдық шарттарын қамтамасыз ету үшiн заңдарды мына бөлiктерiнде жетiлдiру қажет:
- Қазақстан Республикасының шарттарында KTҚC-тағы теңiз мұнай операцияларын жүргiзуден бюджетке едәуiр және тұрақты түсiмдердiң түсуiн қамтамасыз ететiн салық салудың тиiмдi жүйесiн қамтамасыз ету мақсатында салық режимiн;
- теңiз мұнай операцияларын жүргiзу;
- отандық тауарларды, жабдықтар мен қызметтердi өндiрудi дамыту;
- санитариялық-эпидемиологиялық қолайлылықты қамтамасыз ету;
- қоршаған ортаны қорғау.
KTҚC-ты кең ауқымда игерудiң басталуымен бiрге жер қойнауын пайдалану, экология, экологиялық тәуекелдердi сақтандыру, теңiзде мұнай операцияларын жүргiзу кезiндегi ұлттық компаниялардың ролi және басқа да мәселелер бойынша қолданыстағы нормативтiк актiлерге толықтырулар енгiзу қажет етiлуi мүмкiн.
5.2.2. Жер қойнауын пайдаланатын теңiз учаскелерi маркетингiнiң жүйесi
КТҚС-тағы ресурстарды игеру тәртiбi оның солтүстiк, орталық және оңтүстiк бөлiктерiндегi жер қойнауын пайдалануға арналған учаскелер мен блоктарды бiрдей дәрежеде беруге негiзделедi. Мемлекеттiк табиғат объектiлерiне, рекреациялық аймақтарға, қорғаныс кешенiнiң объектiлерiне және iрi елдi мекендерге жапсарлас жатқан блоктар оған қосылмайды.
Жер қойнауын пайдаланудың теңiз учаскелерi маркетингiнiң жүйесi мыналарды қамтиды:
- блоктардың ресурстық әлеуетiн бағалау және инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылатын жер қойнауы учаскелерiнiң тiзбесi мен құрамын қалыптастыру;
- жер қойнауын пайдалану учаскелерiндегi конкурс шарттарын белгiлеу;
- жоба бойынша жұмыстарды ұйымдастыру жөнiндегi мердiгердiң ұсынысын қарау;
- конкурс жеңiмпазымен келiссөз раундтарын жүргiзу;
- барлау, игеру және өндiру жоспарларын iске асыру.
Уәкiлеттi органдар Ұлттық компаниямен бiрлесе отырып, теңiз блоктарын зерттеудi жүргiзедi:
- сейсмикалық барлау нәтижесiнде алынған деректер өңдеуден өткiзiледi және түсiндiрiледi;
- перспективалық ресурстарға баға берiледi;
- талдау қауiпi бар резервуарларды геологиялық жағынан моделдеу жүргiзiледi;
- әр түрлi коммерциялық және келiсiм-шарттарды ескере отырып, жобалардың қаржылық моделi құрылады;
- ҚР Yкiметi тендерлiк блоктарды бекiтедi, оларды конкурсқа қоюдың тәртiбi мен шарттарын белгiлейдi.
Зерттеу нәтижелерi теңiз операциялары процесiнде алынған қосымша деректер негiзiнде жер қойнауы учаскелерiн бөлiп алу және кейiннен қайта қарау (қайта бағалау) үшiн пайдаланылады.
5.2.3. Блоктарды қою тәртiбi
КТҚС-те блоктарды қою тәртiбi жер қойнауы учаскелерiн қалыптастыру мен конкурстар және инвесторлармен келiссөздер жүргiзудi қамтитын табиғи өндiрiс қуатын кезең-кезеңiмен және ұтымды игеруге бағытталған рәсiмдер кешенi болып табылады.
Жер қойнауын пайдалану учаскелерiн қалыптастыру мынадай принциптерге негiзделедi:
- геологиялық-геофизикалық зерттелуi, сейсмикалық салалардың тығыздығы мен сапасы;
- елеулi мөлшерлер мен болжалдық ресурстарға ие болатын базалық құрылымның болуы;
- учаскенiң геологиялық ресурстарының 200-500 млн. т. шартты отын тоннасындағы тығыздығы;
- дәлелденген мұнай-газдылықтың белгiлi бiр аймақтағы тектоникалық орнықтылығы;
- бiрыңғай экологиялық талаптар;
- учаскенiң базалық және басқа да құрылымдарын бiрлесiп игеру мүмкiндiгi;
- теңiз мұнай операцияларын қолдайтын инфрақұрылымның орналасуы.
Геологиялық зерттелуi жағынан блоктар жақсы зерттелген (ipi және орташа перспективалық құрылымдар анықталған) және нашар зерттелген (қолданылған әдiстермен перспективалық құрылымдар анықталмаған) болып бөлiнедi. Жер қойнауын пайдалану учаскелерi зерттелуi жағынан әртүрлi дәрежедегi блоктардан және блоктардың бөлiктерiнен тұрады:
- жақсы зерттелген және даяр болған блоктар барлау мен өндiруге арналған инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылған учаскелерге кiредi.
- нашар зерттелген блоктар барлауға арналған инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылу үшiн учаскелерге топтастырылуы мүмкiн.
Инвестициялық бағдарламалардың конкурсын жүргiзу алдында мыналардан өзгесiн қамтиды:
- жер қойнауын пайдалану учаскелерiн геологиялық-техникалық бағалау;
- жер қойнауын пайдалану учаскелерiндегi конкурстың негiзгi шарттарын белгiлеу, жер қойнауын пайдалану келiсiм-шарттарынан негiзiн құрайды.
Жер қойнауын пайдалану учаскесiндегi конкурстың негiзгi шарттарында мыналар ашып көрсетiледi:
- физикалық және ақшалай бiлдiрудегi ең төменгi жұмыс бағдарламасы;
- қол қойылатын бонустың мөлшерi;
- салық схемалары;
- жобалардағы Ұлттық компания үлесiнiң мөлшерi (кемiнде 50%);
- газ бен күкiрттi кәдеге жарату жөнiндегi ұсыныстар;
- жер қойнауын пайдаланушының әлеуметтiк жобаларды орындау жөнiндегi мiндеттемелерi;
- теңiздегi жұмыстар кезiндегi экологиялық стандарттар;
- жергiлiктi тауарларды, материалдар мен қызметтердi пайдалану, Қазақстан мамандарын жұмысқа жалдау және оқыту жөнiндегi мiндеттемелерi;
- ғылыми-iздестiру және жобаларды әзiрлеудi жүргiзу мен технологияларды беру тәртiбi;
- шешiмдер қабылдау рәсiмi;
- жер қойнауын пайдалану құқығын беру үшiн Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де шарттар.
КТҚС аумағында жатқан жекелеген перспективалы блоктарға жер қойнауын пайдалану құқығын алуға тендерлiк шарттармен барлауға инвестицияларды қосымша салуды және құрлықтағы перспективасы аз қашықтағы құрылымдарды игеруді көздеуi мүмкін.
Инвестициялық бағдарламалардың конкурсы мынадай принциптердi қамтамасыз етiлуге тиiс:
- конкурс шарттарының ашықтығы (транспаренттiгi);
- мемлекеттi геологиялық барлау жұмыстарының қатерiнен босату;
- KTҚC-ты игерудiң кешенділігi;
- негiздi инвестициялық тәуекелдердi жүйелi қабылдау;
- қол жеткен уағдаластықтарды сақтау.
Конкурс шарттарының ашықтығы барынша технологиялы және тәжiрибелi жер қойнауын пайдаланушыларды тартуды қамтамасыз етедi. Сонымен бiрге шетел жер қойнауын пайдаланушылардың қолдарында KTҚC ресурстарының шектен тыс шоғырлануына жол бермеу қажет, мұның өзi шетел елдерiнiң қатерлерi пайда болуына байланысты елдiң сыртқы саясаты үшiн жағымсыз салдарларға әкеп соғуы мүмкiн.
Мемлекет жер қойнауын пайдаланушыларға геологиялық қатерлердi толық жүктеу арқылы геологиялық қатерлерден босатылады. Қазақстан Республикасының атынан түсетiн ұлттық мұнай компаниясының КТҚС-тегi блоктарды әзiрлеу кезiндегi қатерлерiнiң деңгейi оған қатысу үлесiне, мемлекеттiң қатысу үлесiне және кен орындарының зерттелуiне (блогы, құрылымдары) қатысты жобаға қол қоюды әзiрлеу барысында айқындалатын болады.
Кешенділік бүкiл КТҚС-тегi жұмыстарды жүргiзудi көздейдi, мұның өзi шектеулi учаскедегi жұмыстарды шектен тыс шоғырландырудан болатын қоршаған ортаға жағымсыз әсерлердi барынша азайтумен, жер қойнауын барынша жақсы зерттеуге қол жеткiзумен және көмiрсутегi шикiзатының әр түрлi көздерiн пайдаланумен байланысты.
Қазiргi кезде шамамен 23 iрi және орташа перспективалық құрылымдары бар бөлiнбеген учаске бар. Жер қойнауын пайдаланушыларды анықтау үшiн барлау-өндiру шартымен (келiсiм-шарттар немесе тiкелей келiссөздер) кемiнде 3 учаскенi жыл сайын қойып отыру көзделедi. Қосымша барлау үшiн учаскелер қатар қойылатын болады. Сонымен бастапқы кезең 7-8 жылды (2010 жылға дейiн) алады, бұл жылдар iшiнде 2015 жылға дейiн тасымалдау және өткiзу проблемасын реттеу үшiн игерудiң қарқынына түзету енгiзуге болады.
Ұлттық компанияның қалауы бойынша мұнай-газ операцияларын жүргiзу үшiн ұлттық компания алған жер қойнауын пайдалану учаскелерiн әзiрлеуге арналған басқа да мұнай-газ және сервистiк ұйымдарды жеке мердiгер шартында тарту жүргiзіледі.
Барлау мен өндiруге арналған инвестициялық бағдарламалар конкурсының жеңiмпазы қол қойған бонусты төлеу, геофизикалық зерттеулердi орындау, бiр немесе бiрнеше барлау скважиналарын бұрғылау (қажет болған жағдайда бұрғылау қондырғысының құрылысы бойынша), әлеуметтiк бағдарлама жөнiнде, Қазақстан мамандарын оқыту және технологияларды беру жөнiнде, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарын ескере отырып, жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шартта белгiленген басқа да мiндеттi шарттарды орындау жөнiндегi қатаң мiндеттемелердi өзiне алады.
Барлауға арналған инвестициялық бағдарламалар конкурсының жеңiмпазы, геофизикалық зерттеулердi, бiр немесе бiрнеше параметрлiк барлау скважиналарын бұрғылауды, әлеуметтiк бағдарламаларды орындауды, Қазақстан мамандарын оқыту және учаскенiң 1-2-блоктарында таңдау құқығын алмастыруға технологияларды беру және осы кен орнын барлау мен өндiруге кейiннен келiсiм-шарт жасасу жөнiнде қатаң мiндеттемелердi өз мойнына алады. Сонымен бiрге операторларға теңiз блоктарында сейсмикалық зерттеулер мен гравиабарлау жұмыстарын жүргiзу кезiнде отандық компаниялардың мiндеттi қатысуын қамтамасыз ету қажет. Сондай-ақ жеңiмпаз осы келiсiм-шартқа қол қою кезiндегi қолданыстағы Қазақстан Республикасы заңдарының нормаларын ескере отырып, келiсiм-шартта белгiленген басқа да мiндеттi шарттарды орындайды. Қалған зерттелген және маркетингке әзiрленген учаскенiң блоктары барлау мен өндiруге арналған инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылады.
5.2.4. Көмiрсутектерiн өндiрудi дамыту
Республикада құрлықтан мұнай өндiру 5 облыста орналасқан 100-ден астам кен орындарында 33 мұнай өндiретiн компаниялардың қатысуымен жүзеге асырылуда. Өндiрудiң негiзгi өсiмi Теңiз, Қарашығанақ, Өзен және басқа да кен орындарында қамтамасыз етiледi.
Жүргiзiлген зерттеулер Қазақстанда көмiрсутегi шикiзатының шығарылатын қорлары мен оны өндiрудiң барынша елеулi өсуiн KTҚC ресурстары есебiнен күтуге болатынын көрсетедi. Жоғарыда аталып кеткендей, КТҚС көмiрсутектерiнiң шығарылатын ресурстарының көлемi алдын-ала бағалау бойынша 8,0 млрд. тонна болады. КТҚС жоғары перспективаларын олардың бәрi де өнiмдi болып отырған 6 скважинаны барлау мен бұрғылаудың алғашқы нәтижелерi растайды. Мұның нәтижесi Қашаған және Қаламқас-Теңiз екi кен орнының ашылуы болып табылады. Лукойл компаниясы жүргiзген осыған ұқсас жұмыстар Каспий теңiзiнiң Ресей секторындағы құрылымдардың жоғары перспективасын көрсетедi.
2005 жылға дейiнгi бiрiншi кезеңде КТҚС-тағы негiзгi жұмыстар бiрiншi кезектегi блоктар бойынша барлау скважиналарын бұрғылаумен байланысты болады. Барлау бұрғылау жұмыстарын мүмкiншiлiгiне қарай аяқтау және игеру мен өндiруге ауысу сатысына қарай бұрғылау жұмыстарының көлемi едәуiр өседi.
КТҚС-тағы көмірсутектерінің айқындалған болжамдық ресурстары перспективада КТҚС кен орындарынан мұнай өндiрудi 150-200 миллион тоннаға дейiнгi деңгейге жеткiзуге және оны осы деңгейде 25-30 жыл бойы ұстап тұруға мүмкiндiк бередi. Мәселен, Солтүстiк Каспийдегi Қашаған кен орнының бастапқы шығарылатын қорлары 1,7 млрд. тонна шамасында болады. Қашаған кен орнынан күтілiп отырған өсiм шамамен мынадай: 2005 жылы - 0,5 млн. т, 2010 жылы - 22 млн. т және 2015 жылы - 60 млн. т. Басқа блоктарда алғашқы кезеңде өндiру 2009-2010 жылдарда басталады деп күтілуде. Барлау жұмыстарын жүргiзуге және болжанған қорларды растауға байланысты кездесетiн беймәлiм тұстарды ескере отырып, бастапқы шарттар ретiнде стандарттық әдiстеменi және "QUESTOR OFFSHORE" компьютерлiк бағдарламасын пайдалана отырып, табу ықтималдығының:
- 15% (бірінші, ең аз нұсқа)
- 25% (екiншi орташа нұсқа)
- 35% (үшiншi ең көп нұсқа)
әр түрлi деңгейлерi үшiн үш нұсқада орындалған қорлар мен өндiрудi болжамдық бағалау пайдаланылды.
Алдын ала бағалаулар бойынша Бағдарламаны iске асыру теңiз кен орындарынан мұнайды өндiру деңгейiн 2005 жылы 0,5 млн. тоннаға, 2010 жылға қарай 40 млн. тоннаға дейiн және 2015 жылы - 100 млн. тоннаға дейiн жеткiзуге мүмкіндiк бередi.
5-сурет. КТҚС-тағы мұнай өндіру
(қағаз мәтіннен қараңыз)
KTҚС-тың солтүстiк бөлiгiндегi тұз асты кенiштерiнiң мұнайда еріген газдың - 30% шамасында болуы өзгеше ерекшелiгi болып табылады. Қашаған кен орнының мұнайында ғана Қарашығанақ кен орны сияқты шығарылатын газдың соншалық мөлшерi болады деп күтілуде.
КТҚС-тың орталық құрылымдарында құрлықтағы Қаламқас кен орны сияқты онша көп емес газ факторының табылуы күтiлуде. КТҚС-тың оңтүстiк бөлiгiнде мұнай ғана емес, газ кен орындарын да ашу көзделіп отыр. Сонымен, ұқсас алғанда КТҚС бойынша көмірсутегі баламасындағы газды өндiру өндiрiлетiн мұнай көлемiнiң 60%-i болады деп күтiледi.
Геологиялық құрылымдардың осы ерекшелiктерiн ескере отырып және КТҚС-тың барлық үш аймағындағы мұнай өндiрудi болжау негiзiнде КТҚС-тағы газ өндiру 2005 жылы - 0,3 млрд. текше метр, 2010 жылға қарай - 24 млрд. текше метрге дейiн және 2015 жылы - 63 млрд. текше метрге дейiн күтiледi.
6-сурет. Газ өндірудің болжамы
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Сонымен, KTҚC ресурстарын игеру мiндеттерiнiң бiрi газды кәдеге жарату мәселелерiн кешендi шешу болуға тиiс.
5.2.5. Газды кәдеге жарату
Қашаған кен орны мен басқа да перспективалық тұз асты құрылымдарындағы iлеспе газдың өзгеше ерекшелiгi шикi газдағы күкiрттi сутегiнiң жоғары (19%-ке жуық) құрамы болып табылады. КТҚС-тегi кен орындарын игеру кезiнде осыны ескере отырып, жабық схема бойынша iлеспе газды толық кәдеге жарату көзделiп, шикi газ 75%-ке дейiн қайтадан қабатқа айдалатын болады. Шикi газды қабатқа айдау көлемi 2005 жылы - 0,3 млрд. текше метрге дейiн, 2010 жылы - 16 млрд. текше метрге дейiн және 2015 жылға қарай - 40 млрд. текше метрге дейiн күтілуде.
Бұл орайда өңдеу мен тарату үшін қажеттi газдың артылып қалуы 2010 жылы шамамен 8 млрд. текше метр және 2015 жылы 23 млрд.текше метрге дейiн болады. Iлеспе газдың артылып қалуы теңiз кен орындарынан құбырмен газ өңдейтiн кешендерге (ГӨК) берiледi, олар құрлықта орналасатын болады. Тұтас алғанда ГӨК-тегi газды әзiрлеу жүйесiнде iлеспе газды тазарту, сұйытылған фракцияларды бөлiп алу, күкiрттi бөлу мен сақтау, сондай-ақ тауарлық газды Қазақстан Республикасының газ тасымалдау жүйесiне айдау үшiн сығымдау қосылатын болады.
7-сурет. Газдың бағыты
(қағаз мәтіннен қараңыз)
5.2.6. Көмiрсутектерiнiң тауарлық құрылымын өңдеу және жетiлдiру
Республиканың iшкi қажеттiлiктерiн мұнай өкiмдерiмен қамтамасыз ету КТҚС даму шеңберiнде ғана емес, тұтас алғанда ел экономикасын тұрақты дамыту тұрғысында да бiрiншi дәрежелi мiндет болып табылады.
Отандық мұнай өндiру зауыттарындағы (МӨЗ) мұнай өңдеудiң нақты көлемi 2000 жылы 6,4 млн. тонна, 2001 жылы - 7,6 млн. тонна болды және 2002 жылы - 7,8 млн. тонна күтілуде, ол ішкi рыноктың мұнайға қажеттiлiктерiн 70% қана қамтамасыз етедi. Мұнай өнiмдерiнiң iшкi өндiрiсiнiң кемшiлiктерi негiзiнен Ресейден келетiн импорт есебiнен жабылады.
Iшкi рынокты мұнай өнiмдерiмен қамтамасыз ету үшiн Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi Қазақстан МӨЗ-ын шикiзатпен қажеттi және болжамды жүктеу есебiн жүргiздi. Есеп негiзгi мұнай өнiмдерi - бензиндi, авиациялық керосиндi және дизельдiк отынды 2000-2002 жылдар iшiнде iшкi тұтынуды талдау негiзiнде, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгiнiң республикадағы ЖIӨ-нiң болжамды өсуi туралы деректерi негiзiнде орындалды.
Республиканың мұнай өнiмдерiн iшкi тұтынуды қамтамасыз етуге арналған болжамның деректерi бойынша мұнайды 2005 жылға қарай - 9,5 млн.т, 2010 жылға қарай - 14,8, млн. т, және 2015 жылға қарай - 18,6 млн. тоннаға дейiн (N 4 кестенi қарау) өндiру қажет етiледi.
4-кесте. ҚР МӨЗ-да 2015 жылға дейiн мұнай өндiру
мен мұнайды жеткізудің болжамы
------------------------------------------------------------------
Жылдар! Мұнай ! ТШО ! КТҚС !ТШО !ҚР МӨЗ !Соның !Соның
! өндіру,! және ! !және !жеткізу!ішінде !ішінде
! ҚР ! КИО ! !КИО-сыз! !НДК !НДК(КТҚС)
! бойынша! ! !құрлық ! !(құрлық)!ресурс.
! барлығы! ! ! ! !ресурс. !тарының
! ! ! ! ! !тарының !ішінен
! ! ! ! ! !ішінен !
------------------------------------------------------------------
2001 39,248 15,977 0 23,272 7,611 7,611 0
2002 45,298 17,079 0 28,219 7,850 7,850 0
2003 48,780 18,700 0 30,080 8,500 8,500 0
2004 56,000 22,270 0 33,730 8,900 8,900 0
2005 61,159 21,800 0,500 38,859 9,580 9,080 0,5
2006 80,286 26,400 8,000 45,886 11,400 10,192 1,208
2007 83,469 34,800 11,000 37,669 12,000 9,188 2,812
2008 86,869 35,900 14,000 36,969 12,940 9,017 3,923
2009 92,320 35,600 21,000 35,720 13,880 8,712 5,168
2010 118,600 45,100 40,000 33,500 14,820 8,171 6,649
2011 129,047 44,800 52,000 32,247 15,760 7,865 7,895
2012 139,920 44,900 64,000 31,020 16,700 7,566 9,134
2013 157,780 52,000 76,000 29,780 17,640 7,263 10,377
2014 168,857 52,300 88,000 28,557 18,580 6,965 11,615
2015 179,200 51,900 100,000 27,300 18,600 6,659 11,941
------------------------------------------------------------------
Қазiргi кезде ҚР МӨЗ құрлықтағы кен орындарында өндiрiлетiн мұнайды 30% шамасында өңдейдi (Теңiз және Қарашығанақ кен орындарындағы өндiрудi есепке алмағанда). Перспективада 2006 жылға дейiн офшорлық кен орындарында мұнай өндiру елеусiз өседi.
"Теңiзшевройл" ЖШС БК (бұдан әрi - БК) мен Қарашығанақ интеграциялық ұйымын (бұдан әрi - ҚИҰ) есепке алмағанда 2006 жылғы 45 млн. тоннадан 2015 жылға қарай 27 млн. тоннаға дейiн құрлықта мұнай өндiрудiң азаюы және сонымен бiрге ҚР МӨЗ-да мұнай өндiрудiң қажеттіліктерiнiң 2005 жылғы 9,5 млн. тоннадан 2015 жылға қарай 18,6 млн. тоннаға дейін өсуі КТҚС-те өндiрiлетiн ресурстардан мұнайды 2006 жылдан бастап 2015 жылға қарай 12 млн. тоннаға дейiнгi көлемде жеткiзудi қажет етедi.
Бұдан әрі шығарылатын қорлардың сарқылуына байланысты құрлықтағы кен орындарында өндiрудiң табиғи құлдырауы күтiледi. Осыған байланысты 2007 жылдан бастап мұнай өңдеуге өсiп келе жатқан iшкi қажеттiлiктi КТҚС кен орындарында өндiрілетiн мұнай жеткiзудi тартуды тартпай-ақ құрлықта өндiрiлетiн ресурстар есебiнен ғана қамтамасыз ету мүмкін болмайды (8-сурет).
8-сурет. КТҚС-тан ҚР МӨЗ-iне мұнай жеткiзу
(қағаз мәтіннен қараңыз)
КТҚС кен орындарынан мұнай жеткiзудi бiрiншi кезекте Атырау МӨЗ-да (АМӨЗ) жүзеге асыру қажет, онда жаңғыртуды 2006 жылға қарай, ал кейіннен Шымкент (ШНОС) және Павлодар (ПМӨЗ) қалаларында МӨЗ-да аяқтау көзделеді.
ҚР МӨЗ-на жыл сайын мұнай жеткiзу iшкi рыноктың мүддесi ескерiліп, көлiк жүйелерi мен транзиттік квоталардың техникалық мүмкiндiктерiне сүйене отырып, Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi жыл сайын бекiтетiн кестелерге сәйкес жүргiзiледi.
Павлодар мұнай-химия зауытына (ПМХЗ) шикiзат жеткiзу Ресейде Атырау-Самара мұнай құбыры бойынша мұнайлы өзара айырбас/сатып алу сату схемасы бойынша және Ресей Федерациясынан Омбы-Шымкент мұнай құбыры бойынша балама көлемде алу арқылы жүзеге асырылады.
Шымкент МӨЗ үшiн негiзгi шикiзат жеткiзушi, Құмкөл мұнай кен орнынан шығарылатын қорларды өңдеу 2002 жылы 70% болады. Осыған байланысты КТҚС кен орындарынан мұнайды Шымкент МӨЗ-на екі маршрутпен:
- Атырау-Самара мұнай құбыры бойынша, одан әрі Омбы-Шымкент мұнай құбыры бойынша Ресей Федерациясы арқылы өзара айырбас/сату/сатып алу;
- Өзен-Атырау, Атырау-Кеңқияқ (реверсия мүмкiндiктерiн ескере отырып), одан әрi жобаланған Кеңқияқ-Арал-Құмкөл мұнай құбыры бойынша жеткiзу көзделедi.
9-сурет. КТҚС-тен ҚР МӨЗ-ға жеткізу
(қағаз мәтіннен қараңыз)
5.2.7. Мұнай мен газ экспорты маршруттарын жетiлдіру
КТҚС кен орындарында өндiрiлетiн мұнай тасымалдау үшiн пайдаланылатын қазiргi тасымалдау әлеуетi мыналарды қамтиды:
- магистралды мұнай құбырлары мен газ құбырлары;
- көмiрсутектерiн сақтау мен жүк тиеу үшiн теңiз порттары мен порт құрылыстары;
- көмiрсутектерiн тасымалдауға арналған жалданатын шетел кемелерi (мұнай құятын танкерлер);
- көмекшi кемелер;
- темiр жол мұнай құятын және газ толтырғыш терминалдары;
- арнаулы жылжымалы темiр жол құрамы (цистерналар).
KTҚC кен орындарынан көмiрсутектерiн тасымалдау мынадай экспорттық маршруттар бойынша көзделедi:
- одан әрi Еуропа рыноктарына баратын Самара және Новоросийскiге мұнай құбырлары;
- Александров Гай мен Солтүстiк Кавказға - газ құбыры;
- Каспий теңiзi порттарына - теңiз жолы;
- өңдеу немесе жүк тиеу пункттерiне дейiн - темiржол маршруттары.
Магистралдық мұнай құбырларының бiрыңғай жүйесiне Батыс, Ақтөбе және Шығыс оқшау магистралдық мұнай құбырларын бiрiктiру үшiн Кеңқияқ - Атырау мұнай құбырларын салу 2002 жылы басталды. Осы мұнай құбырын аяқтаумен және перспективада жобаланған Кеңқияқ - Арал - Құмкөл маршрутын iске асырумен бiрге мұнайды Каспий маңынан Қазақстанның солтүстiк, орталық және оңтүстiк аудандарына, ал кейiннен Қытай Халық Республикасының (ҚХР) бағытына да тасымалдау мүмкiндiгi туындайды.
КТҚС мұнай кен орындарын игеру дәрежесiне орай көмiрсутектерiн әртүрлi бағыттарға жеткiзудi әртараптандыру қажеттiгi пайда болады.
10-сурет. Тасымал инфрақұрылымының жай-күйі
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Көмiрсутектерiн тасымалдаудың жаңа экспорттық маршруттарын таңдау үшiн алда мыналар тұр:
- перспективалық нұсқаларды белгiлеу және басым экспорттық маршрутты таңдау;
- экономикалық тартымды шарттар алу үшiн транзит елдерiмен келiссөздер жүргiзу;
- Қазақстан мұнай өндiрушi ұйымдарының құбыр салу жобалары бойынша үлестiк қатысуын қамтамасыз ету.
Шаруашылық қызметi әртүрлi объектiлерiнiң құбыр тасымалы объектiлерiн салуы мемлекеттердiң экономикалық мүдделерiн және қаражатты тиiмдi пайдалануды ескере отырып жүргiзiлуге тиiс, бұл орайда қосалқы маршруттар мен құрылыстарды салуға жол берiлмеуге тиiс.
Экспорт маршруттарды жетiлдiру көмiрсутектерiн мультимодальды тасымалдауды көздейдi, онда құбыр, темiр жол және теңiз көлiгiнiң қуаты ұтымды ұштастырылады.
Төменде КТҚС кен орындарынан көмiрсутектерiн тасымалдаудың жұмыс iстеп тұрған және перспективалық экспортты маршруттары аталған.
Атырау - Самара магистралды мұнай құбыры. Бұл маршрут Ресей Федерациясының аумағы арқылы Қазақстан мұнайы экспортының негiзгi транзиттiк бағыты болып табылады. 2002 жылғы 7 шiлдеде Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында қол қойылған Мұнай транзитi туралы ұзақ мерзiмдi келiсiмге сәйкес Ресей тарапы Қазақстан мұнайының "АК Транснефть" ААҚ мұнай құбыры жүйесi арқылы Ресей Федерациясының аумағы арқылы транзитiн жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi.
Батыс Қазақстанда мұнай өндiрудiң перспективалық өсуiн есепке ала отырып Атырау - Самара мұнай құбыры бойынша өткiзу қабылетiн мынадай кезең-кезеңiмен ұлғайту көзделедi:
- 2003 жылы жылына 16,5 млн. тоннаға дейiн;
- 2004 жылы жылына 19 млн. тоннаға дейiн;
- 2005 жылы жылына 25 млн. тоннаға дейiн.
Қазақстан мұнайы осы мұнай құбыры бойынша негiзiнен Қара теңiз порттары арқылы Новороссийск мен Одессаға дәстүрлi жеткiзiлетiн болады, бiрақ мұнымен қатар Қазақстан мұнайын Шығыс Еуропа мен Балтыққа жеткiзудi ұлғайту үшiн перспективалық маршрут Балтық құбыр жүйесi де болып табылады.
КТК мұнай құбыры. Бiрiншi кезекте бұл мұнай құбырының өткiзу қабiлетi 28 млн. т/жыл, олардың iшiнде Қазақстан Республикасының үлесi 21,6 млн. тонна болады. KTҚC мұнай кен орындарын игеру және осы аймақтағы мұнай өндiрудiң интенсивтiк өсуi КТК-ның қазiргi қуатының өткiзу қабiлетiн 2005 жылға қарай 38 млн. т/жылға дейін (ҚР үлесi - 28 млн. тонна), 2008 жылға қарай 58 млн. т/жылға дейiн (ҚР үлесi - 43 млн. тонна) және 2011 жылға қарай 67 млн.т/жылға дейiн (ҚР үлесi - 50,7 млн.тонна) қосымша кеңейту қажет етiледi.
Қазақстан мұнайының жоғары сапалы сорттары үшiн Жерорта теңiзi рыногының тартымдылығын ескере отырып, бұл маршрут экспорт үшiн негiзгi маршруттардың бiрi болып табылады.
Ақтау теңiз порты. 2002 жылы Ақтау порты арқылы 5 млн. тоннадан астам мұнай, олардың iшiнде Махачкала-Тихорец-Новоросийск мұнай құбыры бойынша Ресей аумағы арқылы - 2 млн. тоннаға дейiн тасымалданады. Қазақстан мұнайының қалған бөлiгi Баку (Азербайжан) портынан Қара теңiз порттары Батуми мен Супсаға (Грузия) дейiн темiр жол бойымен тасымалданады.
Кейбiр мұнай компаниялары үшiн бұл маршруттың тартымдылығы тиiстi порт инфрақұрылымдарын және/немесе Ақтау (Баутино және Құрық) порттарының филиалдарын салумен бiрге жүк тиеу жөнiнде 8 млн. т/жылға дейiн Ақтау портының қазiргi бар қуаттарын ұлғайтуды көздейдi.
2009 жылға дейiнгi кезеңде қазiргi тасымал жүйелерi Қазақстанда өндiрiлетiн мұнайдың бүкіл көлемiн экспорттау үшiн жеткiлiктi.
Алайда KTҚC кен орындарындағы мұнай өндiрудiң өсуiн болжау 2009 жылға қарай бұл экспорттық қуаттардың жеткіліксiз болатынын көрсетедi және экспорт жүйелерiнiң жаңа құбырларын салу қажет етiледi (11 сурет).
Қазақстанда 92 млн. т/жылдан астам, оның iшiнде KTҚC-те 2009 жылдан бастап 21 млн. т/жыл мұнай өндiру кезiнде жаңа 1-экспорт құбырын салу қажет етiледi.
Мұнай өндiрудi 140 млн. т/жылға дейiн, оның iшiнде 2012 жылға қарай КТҚС-те - 64 млн.т/жылға өcipуге қол жеткiзу жаңа 2-экспорт құбырын салуды қажет етедi.
Осыған байланысты, перспективада мынадай мұнай тасымалы бағыттары көзделедi.
Ақтау - Баку (Баку - Тбилиси - Джейхан (БТД) бағыты. 2002 жылғы қыркүйекте БТД мұнай құбырын салу басталды, оны 2005 жылы аяқтау жоспарланған. Мұнай құбырының жобалық қуаты жылына 50 миллион тонна мұнай болады. Бұл мұнай құбыры Азер Чираг - Гюнешли құрылымынан әзербайжан мұнайын тасымалдауға арналған. Алайда, осы жобаға солтүстiк-Каспий жобасы мердiгерлерiнiң - ENI (Аджип), TotalFinaElf және Inpex қатысуын ескере отырып, мұнай компаниялары үшiн оны пайдаланудың экономикалық тиiмдiлiгi болған жағдайда осы бағыт бойынша Қашаған кен орнынан Қазақстан мұнайын тасымалдау мүмкiндiгi болады.
Қазiргi жағдайда БТД мұнай құбырына Қазақстан мұнайын жеткiзудiң нақты нұсқасы Ақтау портынан (немесе Баутино) Бакуге дейiн танкермен тасымалдау болып табылады, осыған байланысты танкерлiк флотты және порт инфрақұрылымын дамыту қажет.
11-сурет. Мұнай экспорты тасымал маршруттарының дамуы
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Батыс Қазақстан - Қытай мұнай құбыры жобасы. Қазақстан мұнайының рыногына және одан әрi Азия-Тынық мұхит аймағы елдерiне шығуы да экспорттың перспективалық бағыты болып табылады. Осы бағыттағы елеулi фактор басқа мемлекеттердiң аумағы арқылы транзитке байланысты тәуекелдiң болмауы болып табылады, яғни Батыс Қазақстан-Қытай маршруты Қазақстан көмiрсутектерi экспортына мүдделi елдер - Қазақстан мен Қытай аумағы бойынша өтетiн болады.
Қазақстан мұнайын Қытайда өңдеу үшiн мұнайдың елеулi көлемiн өңдеу, сондай-ақ Қытайдың шығысына құбыр бойынша мұнай өнiмдерiн жеткiзу үшiн Синьзян-ұйғыр автономиялық ауданында (СУАР) iрi МӨЗ құрылысы жоспарлануда.
ҚХР-да орталық Қытайдан, Ланчжоу МӨЗ-нан ҚХР шығыс аудандарына мұнай өнiмдерiнiң құбырын салу және Yрiмшi - Ланчжоу құбырын жоспарлау аяқталып келедi. Осы жоспарлар iске асқан кезде ҚXP мұнайдың қосымша көлемдерiнiң Қазақстаннан жеткiзiлуiне қызығушылық тудыратын болады.
Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi мен Қытай Ұлттық Мұнайгаз Корпорациясы (ҚҰМК) арасындағы 1997 жылғы 24 қыркүйектегi Бас Келiсiмiмен Батыс Қазақстаннан Батыс Қытайға экспортты мұнай құбырын салу көзделген.
Келiсiмде мұнай құбыры трассасының маршруты мен ұзындығы - 2797 км, айдаудың жоспарланып отырған көлемi - 20 млн.т/жыл, қаржыландыруды ұйымдастыру және құрылыс мерзiмi - 4 жыл деп анық белгiленген. Мұнай құбырының бағасы - 2157,8 млн.долл. АҚШ, толық жүктелiм кезiндегi өзiн-өзi ақтау мерзiмi - 10 жыл.
Қазақстан - Түркiменстан - Иран мұнай құбырының жобасы. Осы маршрут алдын ала жасалған зерттеулер бойынша Қазақстан мұнайын Парсы шығанағы елдерiнiң рыногына экспорттау үшiн экономикалық тартымды нұсқаларының бiрi болып табылады. Мұнай құбырының маршруты жоба бойынша Батыс Қазақстанда басталып, батыс Түрiкменстан арқылы өтiп, одан әрi Иранның аумағы бойынша оның солтүстiк аймағына дейiн барады.
Алдын ала бағалау бойынша негiзгi техникалық көрсеткiштерi мынадай:
- диаметрi - 32-дюйм;
- өткiзу қабiлетi - жылына 25 млн. тонна;
- ұзындығы - 2137 км.
Газқұбырларын сыртқа шығару. Қазақстан мұнайын одан әрi Азия рыногына тасымалдауға Қазақстан - Түрiкменстан - Иран маршруты бойынша Парсы шығанағының терминалдарына шығуы үшiн ерекше техникалық шектеулер жоқ. Қазақстан мұнайының Парсы шығанағы рыногына шығуы үшiн ұсынылып отырған перспективтi маршрут кейбiр технологиялық факторларды есептемегенде бiршама қарапайым.
Экспортты газ құбырлары бойынша таяудағы жылдары Қазақстан газын iшкi және сыртқы рыноктарға жеткiзу көкейкестi мәселе болып қалады. Осы мәселелердi шешу үшiн Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002 жылғы 11 қаңтардағы N 25 қаулысымен мақұлданған "Қазақстан Республикасының газ саласын 2015 жылға дейiн дамыту Тұжырымдамасы" газ құбыры жүйесiнде, стратегиялық және экономикалық тұрғыдан да өзектi позицияға ие болып, 2005 жылы - жылына 40 млрд.м 3 және 2010 жылы 65 млрд.м 3 дейiн "Орта Азия -Центр" газ құбыры өнiмдiлiгiн арттыруды көздейдi.
Ресей, Шығыс және Батыс Еуропа, Азия-Тынық мұхит аймағы рыноктары Қазақстан табиғи газын жеткiзудiң неғұрлым болашағы бар және нақты рыноктары болып табылады. Қазiргi уақытта Қазақстан экспорттыне ұйымдастыру жөнiнде, атап айтқанда, мынадай бiрқатар мүмкiншiлiктер бар.
- "Газпром" AAҚ газ құбыры жүйесi - газдың ТМД, Шығыс және Батыс Еуропаға экспорты;
- газды Түркияға және Еуропаға экспорттау үшiн Қазақстан - Түрiкменстан - Әзiрбайжан - Грузия - Түркия экспортты Транскаспий газ құбыры құрылысын салу;
- газдың Қытайға, Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерiне экспорты үшiн Түрiкменстан - Қазақстан - Қытай экспорттық (транзиттiк) газ құбырын салу;
- газдың Пәкiстан мен Yндiстанға экспорты үшiн Қазақстан - Түркiменстан - Ауғанстан - Пәкiстан - Үндiстан экспорттық газ құбырын салу.
12-сурет. Құрғақ және сұйық газ экспортының бағыты
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Еуропалық газ рыногын ырықтандыруды жүргiзу жағдайында табиғи газды экспорттаушы елдердiң бiрлестiгi неғұрлым көкейкестi бола бастайды. "Газпром" және Орта Азия елдерi осы елдердегi рынокта табиғи газды негiзгi жеткiзушiлерiнiң бiрi болып табылады.
Тиімдi экспортты саясат жүргiзу жөнiндегi ТМД елдерiнiң табиғи газды негiзгi өндiрушiлерiнiң ортақ күшiн бiрiктiруге "Газ альянсын" құру жәрдемдеседi.
Осы бағыттағы маңызды қадам Қазақстан Республикасы Үкiметi мен Ресей Федерациясы Үкiметiнiң арасындағы газ саласындағы ынтымақтастық туралы Келiсiмге 2001 жылғы 28 қарашада қол қою болды. Осы келiсiм шеңберiнде 2002 жылғы 7 маусымда тепе-теңдiк негiзiнде "ҚазРосГаз" ЖАҚ Қазақстандық-Ресей бiрлескен кәсiпорны құрылды.
Бiрлескен кәсiпорын қызметiнiң негiзi мынадай бағыттарды қамтиды:
- газ саласындағы және оларды iске асыруды қамтамасыз етудегi өзара ынтымақтастық жөнiнде газ альянсына қатысушы республикалар үкiметтерiнiң, газ компанияларының арасында екі жақты және көп жақты тиiстi келiсiм жасасу;
- газ тасымалдау жүйесiн дамыту мәселелерiндегi саясатты келiсу;
- газды қатысушы мемлекеттердiң аумағына дейiн және олар арқылы тасымалдаудың бiрлескен жобасын әзiрлеу;
- жаңа экономикалық бәсекеге қабiлеттi газ тасымалдау қуаттары мен қажеттi инфрақұрылымдар жасау;
- газ тасымалына бiрыңғай тарифтер әзiрлеу;
- жеткiзу мен транзиттiң бiрлескен балансын әзiрлеу;
- газды өзара айырбастау жөнiндегi операцияларды жүзеге асырудың ортақ шарттарын, принциптерi мен тетiктерiн келiсу;
- өзара тиiмдi және экономикалық негiздi шарттардағы табиғи газдың маркетингі.
5.2.8. Мұнай-химия өнеркәсiбi
Мұнай-химия өнеркәсiбiн дамыту ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауында ("Қазақстан-2030" стратегиясы ), сондай-ақ Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi стратегиялық даму жоспарында және Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi химия және мұнай-химия өнеркәсiбiн дамытудың тұжырымдамасында тұжырымдалған Қазақстан энергетикалық ресурстарын пайдалану стратегиясында белгiленген.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002-2004 жылдарға арналған іс-қимылының бағдарламасына сәйкес Республиканың 2002-2010 жылдарға арналған химия және мұнай-химия өнеркәсiбiн дамыту бағдарламасын іске асыру жөнiнде шаралар белгiленген, олар кейiннен шикiзат ресурстарын импортты орналастыра отырып, бәсекеге қабiлеттi тауар мұнай-химия өнiмдерiн өндiру көлемiн кеңейтудi қамтамасыз етуге тиiс.
Қазiргi кезде мұнай-химия және олармен түйiндес тұтыну рыногында жұмыс iстейтiн химия өндiрiсiнiң үлесi 15%-ке төмен, ал экономикалық дамыған елдерде бұл көрсеткiш 50-60%-ке жетiп отыр. Мұнай-химия саласында капитал, қор және энергияны көп қажет ететiн өндiрiстiң басым болуы мұнай-химия өнеркәсiбiнде экономикалық процестердiң серпiнiне күштi тұрақсыздандыру әсерiн тигiзiп отыр.
Республиканы шикiзатпен қамтамасыз етуде елеулi жағдайдың орын алуына қарамастан, мұнай-химия өнеркәсiбiн жаңарту мен тауар өнiмдерiн шығару жөнiнде оңды алға басу бар. Қазiргi кезде мұнай-химия өнеркәсiбiнде жұмыс iстейтiндердiң жалпы саны 4,5 мың адам болып отыр.
Мұнай-химия өнеркәсiбi кәсiпорындарын қалпына келтiру және дамыту үшiн жағдай жасау мақсатында мынадай бағыттарды дамыту қажет:
- ғылымды көп қажет ететiн қосымша технологияларды пайдалануға енгiзе отырып, қазiргi ірі өндiрiстi қалпына келтiру арқылы көмiрсутегi шикізатын тереңдеп өңдеу жөнiндегi мұнай-химия өнеркәсiбiнiң толық мәндi инфрақұрылымын жасау;
- мұнай-химия өнімдерінің импортындағы шикiзат құрамын азайту және мұнай-химиясының жоғары технологиялық және импорт орналастыру үлесiн арттыру;
- отандық шикiзатты өңдеу үшiн модулдық типтегi мұнай-химия жабдықтарын жасау;
- мұнай-химия саласындағы ғылыми-техникалық прогресстi жеке ғылыми-техникалық әлеует және лицензияланған технологияларды жылдам игеру есебiнен интенсивтендiру;
- жалпы өнiмi 50-60%-ке дейiнгi жалпы көлемде тұтыну рыногында жұмыс iстейтiн мұнай-химия өндiрiстерiнiң үлесiн арттыру, мұның өзi экономикасы дамыған елдердiң деңгейiне сәйкес келедi;
- бәсекеге қабiлеттi экспортқа бағдарланған мұнай-химия өндiрiстерiн жасау және аса маңызды мұнай-химия өнiмдерiнiң iшкi рыногындағы қажеттiлiктi қанағаттандыру;
- мұнай-химия өнiмдерi өндiрiсi мен оны өткiзудiң жалпы дүниежүзілік жүйесiне интеграция және онда биiк нәтижеге қол жеткiзу;
- республика аймақтарының өндiрiстiк әлеуеттiгiн өрiстету, жұмыспен қамтылмаған халықты қоғамдық өндiрiске тарту, жаңа жұмыс орындарын құру.
Заңдық және нормативтiк құқықтық тұрғыдан алғанда мынадай мiндеттердi iске асыруды қамтамасыз ету алда тұр:
- жеткiзушілер мен жеткiзу көлемдерiн (шикiзат ресурстарын бөлу квоталарын) айқындай отырып, негiзгi шикiзат ресурстары бойынша импорт орналастыруды қамтамасыз ету;
- бастапқы кезеңдерде құрылатын мұнай-газ кешенiнде өңдеуге арналған iлеспе өнiмдердi (газды фракциялау және мұнайды өндiру кезiнде де) мұнай және газ өндiруші компаниялардың мiндеттi жеткiзу процессiн нормативтi реттеу.
Қазiргi кезде Қазақстанда мұнай және газ өңдеу отын беру схемасы бойынша жүзеге асырылуда. Осындай технология мұнай-химия өнеркәсiбi үшiн шикiзат өндiрудi көздемейдi. Негiзгi шикiзат компоненттерiнiң болмауына және бiрқатар басқа да себептерге байланысты мұнай-химия өнеркәсiбi кәсiпорындарының бiр бөлiгi 1992-1998 жылдар аралығындағы кезеңде өндiрiстi тоқтатты, қайта салаланды немесе өзiн-өзi таратты.
Қазiргi кезде республикада 5 мұнай-химия кәсiпорны жұмыс iстейдi немесе өндiрiстi қалпына келтiру сатысында тұр:
- "Пластикалық массалар" ЖШС, Ақтау қ.;
- "Сарань резеңке техникасы" ААҚ Сарань қ., Қарағанды облысы;
- "Қарағанды резеңке техникасы" ЖШС, Сарань қ., Қарағанды облысы;
- "ИнтерКомШина" AAҚ, Шымкент қ.;
- "Полипропилен зауыты" ЖШС, Атырау қ.
Оның iшiнде "Полипропилен зауыты" ЖШС өндiрiсiн қалпына келтiру сатысында, ал қалғандары толық қуатта жұмыс iстей алмай отыр. Республиканың барлық мұнай-химия кәсiпорындары импортталатын шикiзатпен жұмыс iстеуде. Өндiрiс көлемдерi мұнай-химия өнеркәсiбiнiң барлық кәсiпорындарының жобалық қуаттарына сәйкес отандық шикiзат ресурстарымен тұрақты қамтамасыз ету сияқты саланың негiзгi проблемаларының бiрiн шешкен кезде ұлғаюы немесе қалпына келтiрiлуi мүмкiн.
Сонымен, көмiрсутегi шикiзатының бiрегей ресурстарына ие болып отырған Қазақстан Республикасының оған дүние жүзiлік қоғамдастықта жоғары тауарлық дайындықтағы мұнай-химия өнiмдерiн өндiрудегi өзiнiң бәсекеге қабiлеттi әлеуетiн iске асыруға және ондағы республика экономикасының түрлi салаларына қажеттiгiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн мұнай-химия өндiрiсiне байланысты қазiргi технологиялары жоқ. Қазақстан кәсiпорындары әзiрге бұрын өндiрiлген негiзгi мұнай-химия өнiмдерiн: полипропилен, полистирол, химия талшықтарын, резеңкетехникалық бұйымдарын (соның iшiнде шиналар), лактар, сырлар, шайырлар, полимерлiк композициялық материалдар мен олардан жасалған бұйымдарды, сондай-ақ халықтық тұтыну тауарларының көптеген түрлерiн шығаруды жүзеге асырмайды.
Осыған байланысты, аймақпен және тұтас алғанда елде нәзiк органикалық синтез өнімін және осы негізде - ел мен экспорт мұқтажы үшiн жоғары тауарлық дайындықтағы өнiмдi шығаруға бағдарланған өңдеушi өнеркәсiптi дамыту мақсатында ҚР Энергетика және минералды pecуpcтap министрлiгi КТҚС кешендi бағдарламасы шегiнде инвестициялық жоба ретiнде КТҚС игеру жөнiндегi инфрақұрылымның өнеркәсiптiк аймағына таяу жерде табиғи газдың сұйық компоненттерiн терең фракциялау жөнiнде дүние жүзiнде бар неғұрлым жаңа және тиiмдi технологиялар мен экспорттық өнiм және содан соң пластикалық массалар өндiрудi кезең-кезеңiмен құру ретiнде бастапқы мұнай-химия өнiмдерiн (этилен, пропилен, ацетилен, бензол, ксилол және т.б.) алу жөнiндегi қондырғыларды енгiзе отырып, мұнай-химия кешенiн салуды жоспарлайды.
Табиғи газдың сұйық компоненттерiн терең фракциялау жөнiндегi мұнай-химия кешенiн, бастапқы мұнай-химия өнiмдерiн алу жөнiндегi қондырғыларды және одан әрi мұнай-химия кәсiпорындарын салу сыртқы және iшкi рынокты мұнай-химия шикiзатымен және бәсекеге қабылеттi мұнай-химия өнiмiмен молықтыруға мүмкiндiк бередi.
Құрылыстың осы нұсқасы экономикалық жағынан тиiмдi, өйткенi шикiзат базасы тiкелей өндiрiстiң қатарында жатыр, энергияны көп қажет етудiң, шикiзат құнының, көлiк шығындарының азаюы есебiнен өнiмнiң өзiндiк құны азаяды, соның салдарынан өнiмнiң босатылған бағасы ТМД-дағы, алыс шетелдердегi мұнай-химия кешендерiнен едәуiр төмен болады.
ҚР ЭМРМ-де аталған жобаны iске асыру үшiн инвесторларды тарту жөнiндегi жұмыстар жүргiзуде, ал инвестициялық жобаға қатысу үлесiмен "Торговый Дом "Экстрапласт" ЖШҚ Ресей кәсiпорнымен бiрлесiп, инвестицияға үлестiк қатыса отырып, Қазақстан мен Ресейдiң мұнай-химия өнеркәсiбi саласында жұмыс iстейтiн кәсiпорындар тобын Қазақстан шикiзатымен қамтамасыз етiлетiн бiрыңғай технологиялық схемаға бiрiктiру жоспарланып отыр.
Мұнай-химия өнеркәсiбi өнiмдерiнiң сапасы мен бәсекеге қабiлетiн арттыру негiзгi мәселелердiң бiрi болып табылады, мұның өзiн көмiрсутегi шикiзатын өндiруден қосылған құны жоғары аяққы мұнай-химия өнiмдерiн шығарудан бастап, iлеспе мұнай газын немесе мұнайды терең өңдеуге дейiн қызметiн жүзеге асыратын вертикалды-интеграциялық құрылымды (мемлекеттiң немесе ұлттық компанияның қатысуы орынды) ұйымдастыру негiзiнде шешкен жөн.
Интеграция өндiрiстi құрамдастыру, тасқындарды оңтайландыру, инфрақұрылым объектiлерiн пайдалану арқасында оң нәтижелер бередi. Мұнай-химия қондырғылары шикiзаттарды төменгi баға бойынша алады және құрамдастыру, оның ауқымы және арзан шикiзат тиiмдiлiгінің есебiнен өнiм бәсекеге қабiлеттi болады және дүниежүзiлiк рынокта тез өтедi, мұның өзi өз кезегiнде компанияның табысын ұлғайтуға мүмкiндiк бередi.
Қазiргi уақытта жұмыс iстеп тұрған кәсiпорындарда тiкелей инвестицияларды тарту кезiнде мұнай-химия өндiрiсiн кеңейтуге және бiрқатар ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстi реттеуге нақты мүмкiндiктер бар.
Күкiрттi кәдеге жарату. Күкiрттi дүниежүзiлiк өндiру соңғы жылдары 62 млн. т/жылға жуық болды, олардың iшiнде 41 млн. тонна мұнай және газ өңдеу кезiнде алынды. Дүние жүзiнде күкiрт өндiру кемiнде 10 жыл бойы оны тұтынудан асып түсетiн болады деген болжам бар.
Қашаған кен орнының көмiрсутектерi мен KTҚC-тағы басқа да тұз асты құрылымдарының негiзгi ерекшелiктерi күкiрттi сутегiнiң жоғары құрамы (19%-ке дейiн) болып табылады.
Қашаған кен орындарында күкiрт өндiру "тұңғыш мұнай" және iлеспе газ өндiру кезiнде 2005 жылы басталады. Бұл орайда, Қашаған кен орнынан өндiрiлетiн көмiрсутектерi газынан қарапайым күкiрттi ең аз өндiру 2500 т/күн болады деп күтілуде.
Қашаған кен орнындағы күкiрттi кәдеге жарату бағдарламасын Теңiз кен орнындағы "Теңiзшевройл" "ТШO" ЖШС БК күкiрттi кәдеге жарату жөнiндегi жобаларды ескере отырып, Солтүстiк-Каспий жобасының операторы - Аджип ККО компаниясы әзiрлейдi. 2002 жылға қарай Теңiз кен орнында күн сайын 4,4 мың тоннаға жуық қарапайым күкiрт өндiрiлуде.
"ТШО" БК өндiретiн жоғары сапалы газдан тазартылған күкiрт кеңiнен тұтынылатын өнiм болып табылады және iрi капитал қаржысына негiзделген. Алайда тұтыну рыноктары болмауына байланысты Теңiзде шамамен 6,5 млн. тонна күкiрт жинақталған, ол халықаралық практикаға сәйкес қатты күйiнде сақталады.
Қоршаған ортаға ықпал етуiн азайту үшiн "ТШО" БК 2000 жылдан бастап ұнтақталған күкiрттi өндiрудi және тасымалдауды тоқтатты. Сұйық күкiрттi өндiру 2002 жылға қарай 500 т/ тәулiкке дейiн аз мөлшерде жүзеге асырылуда. Күнделiктi өндiрiлетiн күкiрттi толық кәдеге жаратуға қол жеткiзу және қойма аумақтарында сақтаулы қатты күкiрт көлемiн ұлғайтуға жол бермеу мақсатында "ТШО" БК 2003 жылдың алғашқы тоқсанының аяғында қуаты тәулiгiне 600 тонна қабыршақты күкiрт өндiру жөнiндегi өндiрiс құрылысын аяқтайды.
Сондай-ақ ТШО БК қуаты 2,2 мың т/тәулiк түйіршiк күкiрт өндiрiсiнiң құрылысы бойынша жобаны 2003 жылдың аяғында аяқтауды iске асырады. Жоспарланбаған жағдайлар кезiнде пайдалану икемдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн күкiрттi компания аумағындағы қоймаларда сақтау көзделген.
Kүкіртті пайдаланудың белгiлi түрлерiнен басқа, оның жаңа нысандары күкiрттi бетон, күкiрттi цемент, күкiрттi асфальт және күкiрттi битум өндiру болып табылады.
Күкiрттi бетонды портландцементтегi дәстүрлi бетон толық ауыстыра алады. Күкiрттi бетонның артықшылығы оны кез келген климат жағдайларында пайдалану мүмкiндiгi мен агрессиялық ортаның ықпалына ұшырамауы болып табылады. Күкiрттi бетоннан жол және тротуар плиталары, қашыртқы құбырлар, iргетастар және т.б. түрiндегi аяққы өнiмдер алуға болады.
Осыған байланысты, күкiрттi кәдеге жаратудың мүмкiн болатын нұсқаларының бiрi күкiрттi бетонды автомобиль жолдарын төсеуге пайдалану болып табылады, мұның өзi өндiрiлетiн күкiрттi таяу жылдары өндiрiске енгiзудi көздейдi.
Күкiрттiң үлкен массивiнiң ұзақ мерзiмдi экологиялық әсерiн зерттеу жөнiндегi жұмыстар кешенiн жүргiзiп, оларды Қазақстан Республикасында ұзақ мерзiмдi сақтаудың технологиясын әзiрлеу қажет.
Қашаған кен орнында Солтүстiк-Каспий жобасы бойынша күкiрттi кәдеге жарату бағдарламасы. Қоршаған ортаны күкiрт өндiрiсiнiң әсерiнен қорғау мақсатында "Аджип KKO-сы" оны сатудан түскен табыс алуға негiзделген осы өнiмдi кәдеге жарату жөнiндегi түбегейлi жаңа стратегияны әзiрлейдi. Қашаған кен орындарының көмiрсутектерiнен өндiрiлетiн күкiрттi кәдеге жарату кезiнде компания күкiрттi өндiру мен сатуға қатысты "ТШО" КБ-ның сыналған стратегиясын пайдалануды көздейдi.
Бұл стратегия:
- еңбектi және қоршаған ортаны қорғаудың барлық талаптарына жауап беретiн күкiрт әзiрлеу технологиясын пайдалануды;
- өнiмге және оның адам мен экологияға әсер етуiне қойылатын халықаралық стандарттар талаптарын сақтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн газдан тазарту технологияларының соңғы жетiстiктерiн енгiзудi;
- Канада, АҚШ, Франция және басқа да елдерде пайдаланылатын дүние жүзілiк өнеркәсiптiк практикаға сәйкес блоктарда сақтауды қамтамасыз етудi;
- өткiзу рыногы үшiн жарамды жоғары сапалы өнiмдер қалыптастыруды;
- қоршаған ортаға әсер ету қатерiн азайту және қауiпсiздiктi арттыру мақсатында қайта балқыту процестерiн пайдалануды;
- күкiрттi бетонды, синтетикалық асфальттi, күкiрт қышқылын және минералды тыңайтқыштарды өндіру үшін күкірт өнімдерін пайдалануды;
- қоршаған ортаға зиян келтiрместен күкiрттi сақтауды және болашақта оны пайдалану үшiн ресурстарды сақтауды ұйымдастыруды қамтиды.
Бiрiншi кезектегi Жерорта теңiзi мен Қытай - өткiзу рыногында Қазақстан күкiртiнiң бәсекелестiкке қол жеткiзуiн көздейтiн стратегиясы:
- қабыршақты және түйiршiктi күкiрттердi қапқа қаттау жөнiндегi технологияларды пайдалануды;
- Қытаймен шекараға дейiн темiр жол көлiгi терминалын жаңғыртуды қамтиды.
"Көмiрсутегi шикiзатын барлау және өндiру кезiндегi күкiрттi кәдеге жарату" жобасына жалпы инвестициялар 3 жыл iшiнде 15 млн. АҚШ доллары болды.
5.2.9. Инфрақұрылымдарды дамыту
Теңiз-мұнай операцияларын қолдау үшін инфрақұрылымдар жасау проблемаларының тұңғыш зерттеулерiн Сауда және даму жөнiндегі агенттiк (АҚШ) пен Сауда және индустрия департаментi (Ұлыбритания) тараптарының қаржылық көмегi арқылы бес британ фирмасының қатысуымен 1995-1997 жылдары "МакДермот" (АҚШ) компаниясы жүргізді.
1998-2000 жылдары мұнай-газ инфрақұрылымдарын дамыту және қоршаған ортаны қорғау перспективтерiн зерделеу, Баутинода теңiз мұнай операцияларын қолдау базасын құруды ТЭО-ның әзiрлеу жөнiндегi кейiнгi жұмыстар орындалды, рынокты зерттеу өткiзiлдi.
КТҚС-тағы мұнай операцияларын қолдау инфрақұрылымының объектілерi Ақтауда, Атырауда, Форт-Шевченкода және Баутинода орналасқан:
- Атырауда - өзен порты, "Қазақстанкаспийшельф" АҚ базасы және офистерi, "Атыраумұнайгазгеология" АҚ базасы, өнеркәсiптiк ұйымдар мен цехтар, техникалық университет, әуежай;
- Ақтауда - теңiз порты, өнеркәсiптiк ұйымдар мен цехтар, техникалық университет, әуежай;
- Баутинода - мұнай операцияларын 1-кезекте қолдау теңiз базасы;
- Форт-Шевченкода - су тазарту жөнiндегi қондырғы (тұщытқыш).
13-сурет. Жағалаулық инфрақұрылым
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Инфрақұрылымның барлық объектілерiнiң қайта құру мен кадрларды қайта даярлауға тиiстi капитал қаражаты болған жағдайда одан әрi пайдалану үшiн iс жүзiнде әлеуетi бар.
Каспий аймағының инфрақұрылымын дамыту КТҚС-тағы мұнай операциялары үшiн инфрақұрылымдарды дамытудың кешенді жоспарын әзірлеу мен бекiтудi көздейдi, атап айтқанда:
- мұнай және газ кен орындарын жайғастыру, платформалар мен аралдарды салу және мұнай-газ скважиналарын бұрғылау;
- жағалаулық қолдау базасын кезең-кезеңiмен жасау;
- тасымалдау экспортты маршруттарының жаңаларын таңдау және жетiлдiру;
- жер үстiндегi коммуникацияларды дамыту;
- техникалық флотты дамыту;
- iрi тонналық жүктердi тасымалдау үшiн Ақтау, Баутино және Құрық порттарын дамыту;
- шағын тонналық жүктердi тасымалдау үшiн Атырау қаласындағы өзен портын дамыту;
- Жайық өзенінiң сағасын тереңдету (cу экскаваторын пайдалана отырып);
- отандық машина жасау зауыттарында жүзу құралдарын жөндеу және шығару жөнiндегі өндiрiстер құру.
КТҚС-тiң ерекшелігі теңiз тереңiнiң (солтүстiк бөлiкте 1-2 метрден оңтүстiк бөлiкте 300-400 метрге дейiн) аумақты диапозоны болып табылады, мұның өзi барлау мен игеру жұмыстарын жүргiзу кезiнде әртүрлi әдiстердi қолдануды талап етедi.
KTҚC мұнай-газ құрылымдарын игеру бағдарламасы платформалар және жасанды аралдар құрылысының 2003-2005 жылдардағы кезеңде - 2 ғимараты, 2006-2010 жылдары - 16 ғимаратын және 2011-2015 жылдары - 38 ғимаратын салуды көздейдi. 2015 жылға дейiн барлығы 56 платформа және жасанды аралдар салу көзделедi.
14-сурет. Платформалар мен жасанды аралдарды салу
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Теңiз ғимараттарының құрылысын салу кезiнде Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасына аз әсер етудi қамтамасыз ететiн конструкцияларға артықшылық берiледi.
Мұнайдың 2015 жылға дейiнгi болжанған өнiмiн қамтамасыз eту үшiн платформалардан және жасанды аралдардан 1100-ден астам мұнай-газ скважиналарын бұрғылау көзделедi, оның iшiнде, 2003-2005 жылдары 20 скважина, 2006 жылдан бастап 2010 жылға дейiн - 345 скважина және 2011 жылдан 2015 жылға дейiн - 759 скважина салу көзделiп отыр.
15-сурет. Мұнайгаз скважиналарын салу
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Әрбiр платформадан және/немесе жасанды аралдан 16-дан 20-ға дейiн пайдалану және айдау скважиналарын бұрғылау көзделуде.
Мұнай-газ скважиналарының осыншама мөлшерiн салу халықаралық стандарттарға сай келетiн ең жаңа бұрғылау қондырғыларын пайдалана отырып, бұрғылау мердiгерлерiнiң көп мөлшерiн тартуды қажет етедi.
Болжанып отырған мұнай-газ кен орындары мен КТҚС-тiн кешендi және жеткiлiктi өткiзу қабiлетi бар жағалау инфрақұрылымын құру құрылымдарын интенсивтi жайғастыруды ескере отырып, КТҚС игеру сыни факторы болып табылады.
Теңiз мұнай операциялары үшiн инфрақұрылымның ұтымды және қазiргi заманғы дамуын қамтамасыз ету үшiн жұмыстар мен қызметтердiң жекелеген түрлерiне мамандану есебiнен өзара толықтырып тұратын жағалаулық қолдау базасының жүйесiн кезең-кезеңмен құру қажет.
Жағалаулық қолдау базасы үшiн жағалау учаскелерiне қойылатын негiзгi талаптар мыналарды қамтиды:
- жер қойнауын пайдалану учаскесiне жақындық;
- қыста қатпайтын акватория;
- жақын маңда автомобиль жолының болуы;
- тұщы ауыз және технологиялық сумен қамтамасыз ету мүмкiндiгi;
- жағажай суларының тереңдiгi пайдаланатын кемелер түрлерiне сәйкестiгi;
- жағалау топырақтарының ғимарат құрылысына сәйкестiгi;
- жақын маңда жұмыс поселкасына орын болуы;
- қоршаған ортаға түзелмес зиян келтiрудi болдырмау.
КТҚС солтүстiк және орталық бөлiктерi үшiн - Түпқараған шығанағы ауданы және КТҚС оңтүстiк бөлiгi үшiн - Құрық порты ауданы жағалау қолдауындағы базаларды орналастырудың неғұрлым ыңғайлы пунктары болып табылады. Сонымен бiрге, теңiз труба құбырларын құрлыққа шығару аймақтарының, қалдықтарды және жер қойнауын пайдаланушыға қажеттi басқа да объектiлердi қауiпсiз сақтау аймақтарының өңдеушi кәсiпорындарын жағалау қолдауындағы базалар үшiн ұсынылып отырған пункттердi айқындай отырып, Каспий теңiзiнiң қазақстандық бөлiгiндегi жағалау жолақтарын дамытудың кешендi жоспарын әзiрлеу және жүзеге асыру керек.
Қажеттiлiгi теңiз мұнай операцияларының жандана өсуiмен айқындалатын инфрақұрылым объектiлерi екi санатқа бөлiнуi мүмкiн:
- өзiнiң операцияларын (теңiз қолдау базасы, қамтамасыз етудiң өнеркәсiптiк базасы, теңiз танкер терминалы, экспортты құбыр және т.б.) мұнай компаниялары артықшылықпен пайдаланатын объектiлерi мен қызметтерi бар тiкелей инфрақұрылым;
- мұнайгаз объектiлерiнiң қызметiн қамтамасыз етiп қана қоймай, сондай-ақ өнеркәсiп пен қоғамның (энергиямен қамтамасыз ету жүйесi, жолдар, темiр жол қызметi, сумен қамсыздандыру, тұрғын үй қоры және басқалар) басқа да салаларын қолдау және өмiршеңдiгi үшiн пайдаланылатын iлеспе инфрақұрылым.
16-сурет. Баутино ауданының даму жоспары
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Инфрақұрылым объектілерi мен қызметтерiнiң даму үрдiсi осы объектiлер мен қызметтегi қажеттiлiктiң тұрақты ауыспалы жағдайын бiлдiредi. Бiр кезеңнен екiншi кезеңге көшу процесiнде қызмет көрсетудiң неғұрлым ауқымды көлемiн бiлдiруге әсер ететiн инфрақұрылымның қосымша қасиеттерi мен объектiлерiне қажеттілiк туындайды.
Тiкелей инфрақұрылым объектiлерiнiң кешенi жер қойнауын пайдаланушылардың негiзгi қажеттiлiктерiн қамтамасыз етуi тиiс:
- құрылыс-монтаж жұмыстары;
- материалдық-техникалық қамтамасыз ету;
- энергетикалық объектiлер - газды кәдеге жаратушылар;
- қалдықтарды жинау, өңдеу және сақтау жөнiндегi кәсiпорын желiсi;
- тұщыту қондырғылары мен технологиялық және ауызсуын өткiзу жүйесi;
- теңiз жүк тасымалы;
- авиация тасымалы;
- телекоммуникациялық қызмет көрсетулер және т.б.
Жағалау қолдауындағы база жобаларын әзiрлеу табиғи жағдайларды (Каспий теңiзi деңгейiнiң ауытқуы, басым желдер, жағалау және түпкi жер қабатының сапасы) және Қазақстан Республикасындағы құрылыс материалдары мен технологиялары негiзiнде iске асыру мүмкiншілiгiн ескере отырып, Түпқараған шығанағын дамытудың тәжiрибесiне сүйенетiн болады. Жағалау қолдауындағы базалар жүйесi теңiз операциясы инфрақұрылымдарының негiзi ретiнде арнаулы теңiз флотына тиiмдi қызмет көрсету, жүктердi тасымалдауды ұйымдастыру және теңiз конструкцияларын монтаждауға дейiн әзiрлеудi қамтамасыз етедi.
Басқа елдердегi мұнайгаз инфрақұрылымдарын құру тәжiрибесiн зерттеу, бұрын жүргiзген зерттеулер мен жобалық әзiрлемелер бойынша, құрылыс материалдары мен рудалық емес шикiзаттар, құрылыс ұйымдары, жұмыс iстеп жатқан инфрақұрылымдық объектiлер мен оқу орталықтарының минералды-шикiзаттық базалары бойынша деректердi жинақтау және жүйелендiру инфрақұрылымдардың қызметiнде және даму кезеңдерiнде мынадай негiзгi бағыттарды бөлуге мүмкiндiк бередi:
- инфрақұрылымдарды қалыптастыру мен дамытудың түрлi техникалық, экономикалық, экологиялық, сейсмологиялық, бiлiм беру және басқа да проблемалары бойынша зерттеулер ұйымдастыру және өткiзу;
- инфрақұрылым құруға қатысатын тараптардың мүдделерiне келiсiм бiлдiру және iс-әрекеттерiн үйлестiру, жалпы (ұжымдық) пайдаланудың инфрақұрылымдық басымдықтары мен объектiлерiн белгiлеу, оларды құрудың кезектiлiгiн негiздеу;
- жұмыс iстеп тұрған инфрақұрылым объектiлерiн жетiлдiру, қайта жабдықтау және қайта құру;
- инфрақұрылымдық объектiлерде жұмыс iстеу үшiн мамандар оқыту (инфрақұрылым бiрiншi кезекте);
- теңiзде барлау қызметiн одан әрi дамыту мен тұңғыш мұнайды өндiрудi қамтамасыз етуге әсер ететiн өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымдардың жаңа объектiлерiн жобалау және құрылысын салу;
- қолданыстағы және жаңадан құрылатын құрлықта және теңiзде көмiрсутегiн өндiрудiң ең көп деңгейiне жетудi, олардың тиiмдi өңделуiн және тасымалдануын, соның iшiнде экспортқа тасымалдануын қамтамасыз ететiн өндiрiстiк, әлеуметтiк инфрақұрылымның және экологиялық мониторингтiң инфрақұрылымдық объектiлерiнiң үйлесiмi.
Инфрақұрылым объектiлерi олардың тиiстi мұнай операцияларын орындау басталарда дайындыққа қажеттi жер қойнауын өңдеудiң сатыларын ескере отырып, анықталған сұрауға сәйкес салынады және дамиды. Бiрiншi кезең инфрақұрылымдарының негiзгi жобалары болашақтағы қажеттiлiктердi қанағаттандыруға арналған база қызметiн атқаратын болады, соның салдарынан осы жобалардың жоспарлары кеңейтудiң әлеуеттiк мүмкiндiгiн қосуы керек.
Pеспубликалық және жергiлiктi басқару органдарының, сондай-ақ ұлттық компаниялардың назарын инфрақұрылымдарды дамыту проблемаларына шоғырландыру:
- KTҚC даму кешенi мен жылдам игеру бағытын;
- олардың талап етілу шаралары бойынша объектiлердi алдын ала тұрғызуды;
- тiкелей және iлеспе инфрақұрылым объектiлерiн қатар құруды;
- жұмыстарды, еңбектi және қоршаған ортаны қорғауды қауiпсiз жүргiзудiң қазақстандық және халықаралық стандарттарын сақтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Жалпы пайдаланудың жер бетiндегi коммуникацияларын дамыту үздiксiз жүк тасымалын жағалау қолдауындағы базалар арқылы қамтамасыз етуге бағытталатын болады. Бұл үшiн магистралдық жолдарды жағалау қолдауындағы базаларды жалғастыратын автомобиль жолдар мен темiр жол арналарының құрылысы көзделуде.
Ақтау, Баутино және Құрық порттарын мен отандық теңiз сауда, техникалық және флотқа қызмет көрсететiн порттарды дамыту және құру ерекше назар аударатын аймақтар болады. Сауда операцияларының, теңiз мұнай-газ операцияларының және теңiз кемелерiне порттық қызмет көрсету масштабтарына сәйкес флотты кезең-кезеңмен құру көзделуде.
Техникалық флот барлау жұмыстарын жүргiзу үшiн даяр болуы керек. Кемелердiң бiр бөлiгi жалға алынуы немесе Каспий теңiзiнiң бассейнiнде салынуы мүмкiн. Жетiспейтiн кемелер су жолдарымен, соның iшiнде, жинауға арналған блок түрiнде келуi мүмкiн. Барлауға арналған техникалық флоттың құрамына:
- баржаларды тасымалдауға арналған жетектер, кессондар мен зәкiр заводкалары;
- қамтамасыз eту кемелерi;
- көлiктiк баржалар (свайға, тiреуге, бетон блоктарына арналған тегiс қорапты);
- құрылыс баржалары (кранмен жарақталған);
- ұсақ тастар мен құм тасуға арналған баржалар;
- жердi сүзгiлеу снаряды;
- челнок-баржалар (қалдықтар мен жабдықтарды тасымалдауға арналған);
- зерттеу кемелерi (баптиметрикалық);
- отынға арналған баржа;
- азаматтық авиация әуе кемелерi талап етiледi.
Жер қойнауын пайдалануға әзiрлеген кезде құрылыс және монтаж жұмыстары үшiн қосымша кемелер, сондай-ақ:
- танкерлер;
- вахталық катерлер;
- құбыр қалаушы кемелер (c.i. аз қайранды);
- құбырлар тасымалдауға арналған баржалар;
- ауа қысымындағы кемелер талап етiледi.
Мұнай операцияларын қолдау үшiн қажеттi кемелердiң саны тұтас алғанда 2005 жылға 15 бiрлiк, 2010 жылға - 50 бiрлiк және 2015 жылға - 89 бiрлiк талап етiледi.
17-сурет. Кемелердің талап етілу болжамы
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Теңiз операцияларын жүргiзу кезiнде үнемдеу мақсатында шағын кен орындарын игеру және қызмет көрсету кезiнде жалға алынған және тасымалдауға алынатын кемелердi пайдалану көзделедi. Игерудiң созылмалы циклi бар iрi кен орындары үшiн кеменiң толық құрамын жеткiзуге арналған лизингтік келiсiм болуы мүмкiн.
Өз қызметiн Қазақстан Республикасында жүзеге асыратын және/немесе жүзеге асырғысы келетiн кеме иеленушiлер ұйымдарының қызметiн нормаға келтiру үшiн кемелердi тiркеу және сыныптандыру мәселелерiнiң, олардың мемлекеттiк ту астында жүзу шарттарын айқындаудың шешiмi көзделедi.
Порттардың дамуы порт қызметiн басқарудың схемасын жетiлдiрудi, порттық ғимараттардың құрылысын салу мен қайта жаңғыртуды, кемелерге мен қызмет көрсетудiң индустриясын дамытуды және оларды жөндеудi, навигацияларды жетiлдiрудi және флотты қамтамасыз етудi құруды қамтиды. Флотты қамтамасыз ететiн кемелерде бiрiншi кезектегi қажеттiліктер мыналарды қамтиды:
- порт тұрақтарындағы жұмыстарға арналған жетектер;
- отын құюға және жаман суларды айдауға арналған бункерлiк кеме;
- акватория бақылауының катерi;
- өрт сөндiргiш кемелер;
- табиғат қорғау шараларын өткiзуге арналған кеме;
- Каспий теңiзi акваториясындағы өрттердi сөндiруге арналған азаматтық авиация әуе кемелерi.
Кеме жөндеу базасының құрамына қалқымалы док, шағын кемелердi көтеруге арналған жасанды алаң және кеме жөндеу мен кеме корпусының жұмыстарына арналған шеберханалар кiредi. Доктау және халықаралық стандарттар деңгейiнде түрлi жөндеу жұмыстарын жүргiзу жөнiндегi қызметтер отандық кемелерге ғана емес, сонымен бiрге каспий жағалауы мемлекеттерiнiң кеме жүзу компанияларына, геологиялық барлау және Каспий теңiзiндегi тiркеу портындағы басқа да кемелерге көрсетiледi.
5.2.10. Жұмыспен қамту және кадрлар даярлау
Жұмыспен қамту. KTҚC игеру экономика саласы бөлiгiндегi каспий жағалауы аймағында жұмыс орындарын құруға себепкер болады:
Кезең бойынша жаңа жұмыс орындарын құру болжамы:
- 1-шi кезең 2003-2005 жылдары - 2620 бiрлiк;
- 2-шi кезең 2006-2010 жылдары - 16530 бiрлiк;
- 3-шi кезең 2011-2015 жылдары - 25390 бiрлiк.
КТҚС игеру, сондай-ақ каспий жағалауы аймағына жұмыс күшiнiң едәуiр ағымын тартуды талап етедi.
18-сурет. КТҚС игерумен айналысатындар санының болжамы
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Жұмыс күшiмен қамтамасыз ету теңiз мұнай-газ кешенiн дамытудың маңызды құрамдас бөлiгiн білдiредi. КТҚС игерудiң нәтижелiлiгi, еңбек тәртiбi мен өнiмдiлiгi бойынша озат деңгейге жету тартылған адамның iскерлiк, кәсiби сапаларына тiкелей байланысты.
Кен орнының даму қарқыны қазақстандық жұмыс күшiн негізгi оқытылған контингенттi еңбекпен көп қамтылған аудандардың жаңа жобасына ауыстыру жолымен пайдалану мүмкiндiгiне қарай болады.
Кадрмен қамтамасыз ету жөнiндегi қызметтi жүзеге асырған кезде бiр жағынан КТҚС дамуына саны барабар еңбек ресурстарының ағымын қамтамасыз ету қажет, екiншi жағынан мұнай-газ кешенiнiң аумағына және саласына еңбек ресурстарын тартудың шектен тыс қарқындарын болдырмау керек. Аймақта тұру қиындықтары, Қазақстанның еңбек рыногы үшiн жаңа мамандықтардың пайда болуы, шетелдiк әзiрлiгi бар мамандарды талап ететiн жалдаушылардың талаптарына қазақстандық жұмысшылардың сәйкес келмеуi, Қазақстанда теңiз мамандықтарының көпшiлiгi бойынша оқу базасының және көптеген тағы басқалары еңбек және жұмыспен қамту мәселелерiн едәуiр ұзақ мерзiмде реттеуді талап етедi.
Еңбек ресурстарының саны мен сапасының тепе-теңдiгi КТҚС игерудiң кезеңдерi бойынша мәндi өзгеруi керек.
Мысалы, iздестiру-барлау жұмыстарын жүргiзу үшiн теңiз геологиясы, экологиясы және бұрғылауы мамандары ғана емес, жағалаулық қолдау базаларының белгiлi персоналы, теңiз құрылысшылары, сондай-ақ арнаулы және жүк теңiз кемелерiне экипаж керек. Екiншi кезеңнен бастап игеруiнен кен орындарын пайдалануға арналған персоналдардың саны арта бастайды.
Теңiз мұнай-газ операцияларында жұмыспен қамтылған жұмысшылардың жалпы санының ерекше жылдам артуы теңiз өнiмiндегi инфрақұрылым кешенiнiң барлығын дамытудың алдына түсетiн 2005-2015 жылдардағы кезеңде болады.
Алғашқы кезең:
- шетелдiк жұмыс күшiн тартумен (жоғары бiлiктi қазақстандық мамандарды ауыстыра отырып);
- негiзгi оқытылған контингенттi басқа аймақтардан ауыстырумен (Батыс Қазақстан облысы, Оңтүстiк Қазақстан облысы және т.б.);
- еңбекпен қамту мәселелерi бойынша аймақтық уәкілеттi органдарға жүгiнген азаматтарды жұмысқа тұрғызумен;
- теңiз және мұнай операцияларын жүргiзу жөнiндегi мамандықтар бойынша үш айдан бiр жылға дейiнгi мерзiмде бiлiктiлiгiн арттыру курстарында және жоғары оқу орындарында Қазақстан азаматтарының iшiнен кадрларды жылдам әзiрлеумен сипатталатын болады.
Жұмыс iстеп жүрген бiр шетел маманына Қазақстан Республикасының он азаматы схемасы бойынша мұнай мамандығы кәсiбiне оқыту өткiзу жоспарланып отыр.
Екiншi кезең:
- шетелдiк мамандардың орнын қазақстандық мамандармен ауыстыру (мiндеттi шарт - кадрлар даярлау);
- ағымдағы қажеттiлiктердi ескере отырып, қазақстандық мамандарды қайта даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру.
Үшiншi кезеңге кадр қажеттiлiктерiн халықаралық үлгiдегi сертификаттар бере отырып, республиканың жоғары және орта оқу орындарын бiтiрушi қазақстандық мамандармен қамтамасыз ету жоспарланып отыр.
Аталған мiндеттердi iске асыру орталық және жергiлiктi атқарушы органдары, ұлттық компаниялар және iрi инвесторлар қызметiн үйлестiрудi талап етедi. Мынадай iс-шараларды жүзеге асыру қажет:
- КТҚС үшiн талап етілетiн мамандықтар қимасында жұмыс күшiне сұраныстар мен ұсыныстардың мониторингiн талдау, болжау және жүзеге асыру және еңбек рыногының бiртұтас ақпаратты базасын құру мақсатында еңбекпен қамту мәселелерi жөнiндегi органдарға тиiстi ақпарат беру;
- теңiз мұнай-газ операциялары бойынша мамандарды даярлауды және ауыстыруды жоспарлау;
- аймақтарға еншiлес ұйымдардан кәсiпорындардан жұмыс күшiн тарту;
- мамандықтар және салалар бойынша қажеттiлiктердi жоспарлау;
- кадрларды даярлау және қайта даярлау;
- ұйымдар арасындағы жұмыс күшiн бөлу және қайта бөлу тетiгiн әзiрлеу;
- әлеуметтiк-тұрмыс және сервис блогын ұйымдастыру;
- жаңа тұрғын үй құрылысын салу;
- жұмыс күшiн тиiмдi пайдалану мониторингi;
- жұмыс күшiнiң сұранысы мен ұсынысын анықтау мақсатында жұмыспен қамту мәселелерi бойынша республикалық дерекқорды пайдалану.
Мемлекеттiк органдар КТҚС-ын жұмыс күшiмен қамтамасыз ету жөнiндегi мынадай шаралар өткiзетiн болады, атап айтқанда:
орталық атқарушы органдар деңгейiнде:
- қазақстандық мамандарды тарту және оқыту жөнiндегi келiсiм-шарттық мiндеттемелерге сәйкес мұнай және сервистiк компаниялардың Қазақстан Республикасының заңдарын орындауын бақылау;
- халықаралық стандарттар деңгейiнде талап етiлетiн мамандықтарға оқыту бағдарламаларын әзiрлеу және iске асыру;
- мемлекеттiк тапсырыс пен жұмыс берушiлердiң тапсырыстары негiзiнде ұйымдардың мамандарға бiлiм беруiн әзiрлеудi ұштастыру;
- мамандарды оқытуға, кадрларға халықаралық стандарттардағы сертификаттарды бере отырып даярлауға, қайта даярлауға арналған теңiз оқу-жаттығу орталықтарын құру;
- жiберушi және қабылдаушы тараптардың құқықтары, мiндеттерi және жауапкершiлiгi айқындалатын мемлекеттің мүдделi ұйымдарының арасында тiкелей жасасу жолымен балама негiзде оқытушыларды, студенттердi және оқушыларды халықаралық ауыстырып отыру;
- мұнай-газ кәсiбiндегi колледж бiтiрушiлердi жоғары оқу орындарының жылдамдатылған бағдарламалар бойынша оқытатын аралас мамандарына қабылдау жүйесiн енгiзу жөнiндегi нормативтiк база әзiрлеу;
- еңбек, еңбектi қорғау туралы және жер қойнауын қорғау және пайдалану жөнiндегi заңдардың сақталуына мемлекеттiк бақылауды күшейту;
жергiлiктi атқарушы органдар деңгейiнде:
- халыққа сұраныс (бос жұмыс орны) туралы, ал жұмыс берушiлерге осы аймақтағы жұмыс күші ұсынысы туралы ақпараттар беру;
- КТҚС үшiн талап етiлетiн мамандықтар қимасындағы еңбек рыногының бiртұтас ақпаратты базасы шегiнде жұмыс күшiне сұраныстар мен ұсыныстарды талдау, болжау және мониторингi;
- iшкi еңбек көшi-қонын дамыту;
- теңiз және мұнай-газ операцияларына арналған жұмыстарға қазақстандық мамандарды кәсiби даярлау және қайта даярлау үшiн каспий жағалауы аймағында оқу орталығын құру;
- бiлiм беру ұйымдарында жылдамдатылған бiлiм беру кәсiптiк бағдарламалар теңiз операцияларына арналған жұмысшы мамандықтарына қайта даярлау жүйесiн дамыту;
- шетелдiк компаниялардың қазақстандық жұмысшылар мен мамандарға жаңа немесе аралас мамандық алғандығын растайтын құжаттар беру жүйесiн одан әрi дамыту.
Кадрлар даярлау. Кадрларды кәсiби даярлауды КТҚС игеруге тiкелей қатысушы ұйым (ең бастысы, жер қойнауын пайдаланушылар) және бiлiм беру ұйымдары жүргiзетiн болады. Кәсiби бағдар жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi органдар, жеке жұмыспен қамту агенттiктерi арқылы, сондай-ақ мұнай-газ саласындағы және қабысқан сала жұмысшыларының кәсiби және әлеуметтiк болашақтары туралы мәлiметтердi бұқаралық ақпарат құралдарында жариялау жолымен жүзеге асырылатын болады.
Мұнай-газ кешенiнiң жаңа ұйымын құру кезiнде кәсiби бағдардың негiзгi құралдары:
- кадрлардың салалық және аумақтық құрылымын құру;
- халықтың мақсатты топтарына жұмыс орындарын берудiң басымдық құқығы;
- неғұрлым қабiлеттi жас жұмысшыларға уақытында жұмыс орнын берумен ынталандыру;
- кадрлардың көлденең және тiгiнен айналып тұруын қамтамасыз ету;
- теңiз мамандарының жеткiлiктi маман санын уақытылы әзiрлеу, сондай-ақ тиiстi салалық бағдарлама әзiрлеу және жүзеге асыру жолымен жағалау объектiлерiн кадрмен қамтамасыз ету.
Экономиканың мұнай-газ секторына арналған мамандарды даярлау, сондай-ақ бiлiм беру ұйымдарында да көзделген.
2005-2015 жылдары теңiз мұнай-газ операцияларында еңбекпен қамтылатын мамандардың қажеттiлiгiне байланысты:
- жылдамдатылған кәсiптiк даярлықты;
- бастауыш кәсiптiк бiлiм берудi;
- кәсiптiк орта бiлiм берудi;
- жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi кәсiптiк бiлiм берудi жетiлдiру талап етіледi.
Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстарының бастаушы кәсiптiк бiлiм беру оқу орындарында мұнай-газ саласындағы бiлiктi қызметкерлердi даярлау 9 мамандық бойынша жүргiзiледi.
Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстарының колледж базасындағы орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесiнде мұнай-газ саласының 10 мамандығы бойынша оқыту жүргiзiледi.
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi кәсiптiк бiлiмi бар мамандарды даярлау мемлекеттiк және бiрқатар жеке жоғары оқу орындарында жүргiзiледi.
Атырау мұнай және газ институтында жиырма төрт мамандық бойынша, Қ. Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетте бес мамандық бойынша, Батыс Қазақстан мемлекеттiк университетiнде және Тараз мемлекеттiк университетiнде екі мамандық бойынша және Оңтүстiк Қазақстан мемлекеттiк университетiнде бiр мамандық бойынша дайындау жүргiзiлiп жатыр.
Теңiз көлiгi мамандарын даярлау Ш.Есенов атындағы Ақтау мемлекеттiк университетiнде, Атырау мұнай және газ институтында, сондай-ақ М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлiк және коммуникациялар академиясында жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы жекелеген мамандарының азаматтығы көзделетiн "Сауда мақсатында теңiзде жүзу туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 17 қаңтардағы Заңын ескере отырып, халықаралық стандарттар бойынша мiндеттi сертификаттай отырып, кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесi құрылатын болады.
Қаржының жетіспеуі бiлiм беру саласындағы негiзгi проблема болып табылады. Бiлiм беру ұйымдарының қаржылық құралдардағы талаптары тұтас алғанда, тоқсаннан аз бюджет көздерiнен қамтамасыз етiледi.
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi кәсiптiк бiлiмi бар мамандарды даярлауға мемлекеттiк бiлiм беру тапсырысы республиканың мұнай-газ саласы үшiн "Мұнай-газ iсi" - 200000 мамандығы бойынша және 2002/2003 оқу жылдарына 2001/2002 оқу жылдарына қарағанда 65 және 20-ға артық 195 грант 305 кредит көздеп отыр.
Персоналдың бiлiктiлiгiн арттыру Қазақстандағы және шетелдердегi оқу орталықтарында, оқыту-курс комбинаттарында ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi бағдарламалар бойынша оқыту жолымен тұрақты негiзде жүргiзiледi.
Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгiнiң қарамағында мұнай-газ саласы үшiн кадрларды үздiксiз оқыту мен даярлау мақсатында 1996 жылы құрылған "Мұнай-газ өнеркәсiбiнiң оқу орталығы" мемлекеттiк мекемесi (бұдан әрi - Орталық) бар. Орталық мұнай-газ саласы үшiн кадрларды оқыту мен даярлау жөнiндегi жобаларды үйлестiрудi жүзеге асырады, халықаралық ұйымдар мен мұнай компанияларының техникалық көмегiнiң түрлi жобаларын реттейдi, мұнай-газ компанияларына консалтингтiк қызметтер көрсетедi, бiлiм берудiң халықаралық стандарттары шегiнде менеджерлердi оқытудың бағдарламасын iске асырады.
Мысалы, Орталық 1999 жылдан бастап "Аджип KKO" компаниясының көмегiмен қазақстандық мұнай-газ компанияларының жетекшi менеджерлерiне бағытталған, лауазымның жоғары деңгейлерiне арналған талаптарға жауап беретiн және олардың жақын болашақта мансапты өсуiнiң дамуы үшiн таңдалған бағдарламаны жүзеге асырады.
Қазақстандық кадрларды даярлауды жер қойнауын пайдалануға жасалған келiсiм-шарттарының талаптарына сәйкес шетел компаниялары жүзеге асырады.
Қазақстандық мамандарды оқыту туралы шарт жер қойнауын пайдаланудың барлық лицензиялары мен келiсiм-шарттарында қаланған және практикада бұл мақсаттарға кен орны жөнiндегi инвестицияның шамамен бiр процентi бағытталады.
Қазiргi уақытта, компанияның жеке мамандарын оқыту талаптарынан асып түсетiн оқыту жөнiндегi мiндеттемелерi бар жағдай туындады. Осындай ереженi болдырмау мақсатында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 31 шілдедегі N 1015 қаулысымен Мердiгер оқытуға тартқан персоналдарының нақты талабы қазақстандық кадрларды оқыту мiндеттемесi жөнiндегi қаражат сомасынан артқан жағдайда қалған қаражат сомасын Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгi мен Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгiнiң өзара iс-әрекетi туралы келiсiмге сәйкес орта бiлiм беру жүйесiнiң басымдық мiндеттерiн қаржыландыруға пайдаланатынына сәйкес Қазақстан Республикасындағы жер қойнауын пайдалану жөнiндегi операцияларды жүргiзуге арналған үлгi келiсiм-шарт бекiтiлдi.
Осылайша, Қазақстан Республикасының Үкiметi мұнай-газ саласы үшiн кадрлар даярлау жөнiндегi мақсатты бағытталған саясат жүргiзедi, дегенмен, өкiнiшке орай, базалық бiлiмi бар қазақстандық мамандардың негiзгi көпшiлiгiнiң дайындық деңгейi осы салада жұмыс iстейтiн компанияларды көбiне, мысалы, ресейлiк жоғары оқу орындарының қызмет көрсетуiне жетелейтiн халықаралық стандарттарға жауап бермейдi.
Мұнай-газ өнеркәсiбiнiң республикадағы жетекшi ережелерiне байланысты даму болашағы осы саладағы кадрларды даярлау мәселелерiне жаңа көзқарас талап етедi.
Мұнай-газ саласы үшiн және оқытуға бюджет шығындарын жоспарлай отырып оларды оқыту талабы жыл сайын кадр тапшылығын айқындау кадрларды даярлау процессiндегi мiндеттi алдын ала кезең болып табылуы тиiс.
Осы мақсаттарда жоғары кәсiптiк бiлiмi бар мамандардың еңбек рыногындағы сұранысқа орта және ұзақ мерзiмдi әдістеме әзiрлеу және енгізу және оны енгiзудiң келiсiлген кезеңдi әдiстемесiн пысықтау қажет болады.
Экономиканың мұнай-газ кәсiбiндегi мамандарын (мағынасы нақтылансын) даярлауды жүзеге асыратын орта кәсiптiк бiлiмi бар беру оқу орындары үшiн мамандарға қажеттiлiгiнен туындай отырып, мұнай-газ саласындағы мамандарды даярлауға арналған мемлекеттiк тапсырысты арттыруды көздеу қажет.
Iрi компаниялар мақсатты бiлiм беру гранттары мекемелерiнiң практикасын мамандарды даярлауға арналған қаржыландыру көздерi ретiнде кеңейтуi қажет.
Бiлiм беру ұйымдарының қазiргi елдерiнде батыстың озық бiлiм беру технологияларын тарта отырып, жоғары бiлiктi кадрлар даярлау жөнiндегi компаниялардың тәжiрибесiн енгiзудiң маңызы бар.
Саланың ең жақсы шетелдiк бiлiм беру оқу орындарындағы оқыту тәжiрибесi елдердiң заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағындағы оқу орындарында пайдаланылуы мүмкiн.
Осылайша, "Қазақстан-британ техникалық университетiн құру туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 3 тамыздағы N 1027 қаулысына сәйкес Алматы қаласында мұнай iсi жөнiндегi жоғары бiлiмi бар мамандарды британ тарапымен бiрiге отырып даярлау ұйымдастырылған Қазақстан-Британ техникалық университетi (ҚБТУ) құрылды.
ҚБТУ-дың басты мiндетi батыстың озат бiлiм беру технологияларын тарта отырып, еліміздің экономикасындағы үрдісті дамып келе жатқан мұнай-газ және энергетика секторы үшiн жоғары бiлiктi кадрлар даярлау болып табылады. Осы мiндеттiң шешiмi дамыған елдер алған "зерттеу университетi" үлгiсiн отандық практикада пысықтауға мүмкiндiк бередi.
2002 жылы Франция Үкiметi мен Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгiнiң бастамасымен халықаралық стандарттарға сәйкес мұнайхимия және мұнай өңдеу саласындағы мамандарды оқыту, жаңа технологиялар саласындағы тәжiрибе мен бiлiмдi беру мақсатында Қазақстан-Франция "ҚазФраМұнай" мұнай орталығы құрылды. Халықаралық стандарттарға жауап беретiн оқу бағдарламаларының дамуы үшiн технологиялардың жалпы қорына берілетiн Қазақстанның жетекшi университеттерi ҚазФраМұнайдың серiктестерi болып табылады.
2003 жылғы қаңтарда Атырау мұнай және газ институты базасында "ҚазФраМұнай" ҚФМО франция және қазақстан оқытушыларымен бiрiгіп жүзеге асырылатын "магистратура" типi бойынша жобалау және мұнай операциялары бойынша оқыту циклiн жiбередi. "ҚазФраМұнай" ҚФМО Қазақ Ұлттық Техникалық Университетiмен бiрiге отырып, геологиялық ғылым саласындағы қолданбалы зерттеу бағдарламасын жүзеге асыра бастады. Ұлттық өнеркәсiп секторын iрi мұнай-газ жобасына, атап айтқанда, технология және салалық ақпарат саласына ақпараттармен қамтамасыз ету жолымен тарту "ҚазФраМұнай" ҚФМО мақсаттарының бiрi болып табылады. Осы мақсатта Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетiнде құжаттамалық және ақпарат орталығы құрылды.
Мұнай-газ операцияларының тиiмділігiн арттыру мақсатында мемлекеттiң жарғылық капиталға жүз процент қатысуымен "Қазақ мұнай және газ институт" ЖАҚ құрылды.
Мұнай және газ ресурстарын ұдайы өндiру мен одан әрi кеңейту қарқынын стратегиялық пайдалануды ғылыми қамтамасыз ету, мұнай және газ өнеркәсiбiн кешендi дамыту, технологиялар мен техникалық құралдар саласындағы ғылыми зерттеулер, теңiз ғылыми зерттеулер мен пысықтаулар өткiзу институт қызметiнiң негізгі бағыттары болып табылады.
Жоғары бiлiктi кадрларды әзiрлеудiң тұрақты жүйесiн құру, мұнайгаз саласына арналған ғылыми зерттеулердi жүзеге асыру ғылыми зерттеу дайындықтарысыз мүмкiн емес. Осы мақсатта аймақта жоғары оқу орнынан кейiнгi кәсiби даярлықты дамыту қажет.
Еуропада жетекшi позиция ұстап отырған мұнай-газ саласына арналған кадрларды даярлаудың британ жүйесiнiң тәжiрибесi зерттеуге тұрады. Сонымен, көптеген ағылшын колледждерi мен университеттерi күндiзгi бакалавр және магистр бағдарламаларымен қатар бiлiктiлiгiн арттырудың дистанциялық курсын ұсынып отыр.
Мұнай-газ компанияларының ресурстарын, соның iшiнде Қазақстанда оның жылдам дамуы мамандардың көп санын талап етсе де, газ саласына бағытталған оқыту құрылымы болмағандықтан, Орал қаласындағы немесе Ақсай қаласындағы газ өнеркәсiбiне арналған оқу орталығын тарта отырып, инженерлiк-техникалық персоналдарды және жұмысшыларды даярлауға арналған аймақтық оқу орталықтарын құру және нығайту маңызды мiндет болып табылады.
Оқытудың құрлықтағы және теңiздегi мұнай-газ операцияларының халықаралық практикада қабылданған түрлi стандарттары бар. Егер Қазақстанда құрлықтағы жұмыстар бойынша әлi де бытыраңқы стандарттары болса, теңiз операциялары халықаралық практикада жаңа, мақұлданған стандарттарды пысықтауды және енгізудi талап етедi. Теңiз операциялары адам өмiрiнiң, қоршаған орта мен теңiз объектiлерi қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету керек екендiгiн ескерсек, кеме экипаждарын қоса алғанда мамандарды оқытуды халықаралық конвенциялар мен стандарттардың талаптарына сәйкес өткiзу қажет.
Сондай-ақ маңызды мiндеттердiң бiрi мұнайгаз өнеркәсiбi мамандығы бойынша бiлiм беру сапасын дүниежүзілік стандарттар деңгейiне дейiн көтеру болып табылады.
Бiлiм беру бағдарламалары жетiлдiрiлуi, олардың практикалық бағыты күшейтiлуi керек, жұмыс берушiлердiң талаптарын ескеретiн мұнайгаз кәсiби мамандығы мемлекеттiк бiлiктiлiгiн жетiлдiрудi ескеретiн кәсiби бiлiм берудiң барлық деңгейiн мемлекеттiк жалпы бiлiм беру стандарттарын одан әрi дамыту қажет.
Осы мiндеттердi iске асыру үшiн оқудан өткендiгi туралы тиiстi куәлiк пен халықаралық үлгiдегi теңiз жұмысшылары дипломдарын бере отырып, кадрларды даярлауға және қайта даярлауға арналған теңiз оқу-жаттығу орталығын құру қажет.
Мұнай-газ өнеркәсiбi үшiн (ОРIТО) Ұлыбритания Ұлттық оқу ұйымдарындағы оқу стандарттарын пысықтау және енгiзу тәжiрибесiн барынша пайдалану керек. Дүниежүзi бойынша мұнай-газ саласы үшiн осы ұйымның оқыту стандарттары танылды.
Тренинг-провайдерлердi аккредиттей, ОРIТО тарапынан осы орталықтар кейiн инспекциялана және аудиттеле отырып, ОРIТО стандарттарына сәйкес болуы тиiс тренингтiк орталықтар, оқыту процесстерiн құрудағы осы ұйымның әлемнiң түрлi аймақтарында пысықтаған практикасын пайдалану мүмкiншiлiгi туды. Бұл ретте, қолданылатын стандарттар Қазақстан жағдайына бейiмделуi және олардың өзгешелiгiн көрсетуi керек екендiгiн атап өткен жөн.
Сонымен, аталған iс-шараларды жүзеге асыру КТҚС барлық мамандарды қоса алғанда, республиканың мұнайгаз саласына арналған мамандарды кәсiптiк даярлауды әлемде танылған стандарттарға сәйкес сапалы деңгейге көтеруге, инженерлiк-техникалық бiлiмнiң беделiн қалпына келтiруге және саланың жетекшi мамандарынан алынған бiлiммен қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
5.2.11. Әлеуметтік және қосалқы инфрақұрылым
Теңiз операцияларын кеңейту мен еңбек ресурстарын талап ету шегi бойынша каспий жағалауы аймағы еңбекке қабiлеттi халықтың мәндi көшi-қонын бiлдiретiн және оның iшiнде:
- келушiлердi уақытша орналастыруға үйлердiң жетiспеушілігi;
- ауыз су және азық-түлiкпен қамтамасыз етудiң тұрақсыздығы (қол жеткiзетiн баға бойынша);
- жоғары бiліктi мамандардың тұрақты жетiспеушілігi;
- келушiлердiң жұмыс және жүрiп-тұру шарттарымен жеткiлiксiз хабарлануы;
- отбасы мүшелерiн жұмыспен қамту проблемалары әлеуметтiк даму проблемаларын, жұмыс ресурстарының ағымын шақыратын қиындықтар туғызатын болады.
Жалпы алғанда, әлеуметтiк инфрақұрылымның дамуы үш негiзгi бөлiмдi қамтиды:
- KTҚC-дегі мұнай операциялары мен көмекшi жұмыстарды жүзеге асыратын жұмысшыларға әлеуметтiк жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында қажеттi инфрақұрылым құруды;
- аймақтардың темiр жол, автомобиль, авиация және басқа да инфрақұрылымдарын дамытуды (автомобиль жолдарының темiр жолдың, әуе жолының белгiлi маршруттарын күшейту);
- аймақтардың құрылыс саласын дамытуды (әкiмшiлiк ғимараттар, тұрғын үйлер, мектептер, бала бақшалар және т.б.), медициналық объектiлер (емханалар, ауруханалар және т.б.).
Барлық қоныс аударушылар едәуiр тұрғын үй және тұрмыстық проблемалармен бетпе-бет келуде.
Әлеуметтiк инфрақұрылымның дамуы үшiн әлеуеттігі бар Ақтау қаласында орналаспау дәрежесi аз көрiнедi. Форт-Шевченко, Баутино және Құрық елдi мекендерiн дамыту орналастыруды және әлеуметтiк инфрақұрылымды қайта құруды жоспарлауда едәуiр инвестициялар талап етедi.
Әлеуметтiк инфрақұрылым аймақта өмiр сүрiп жатқан халықтың өмiр сүру сапасын, бiрiншi кезекте:
- тұрғын үй беру;
- медициналық көмек көрсетудiң және санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығының жоғары деңгейiмен қамтамасыз ету;
- сауықтыру, медициналық, мәдениет және қоғамдық объектiлер құрылысы есебiнен арттыру мiндеттерiн шешуге шақырылды.
Қызмет көрсету саласының дамуы әрбiр елдi мекенде халықаралық стандарттарға жауап беретiн iскерлiк орталығын құру жолымен айқындалатын болады. Кеңейтiлген коммуникациялық мүмкiншілiктiң қолайлылығын және қауiпсiздігiн қолдау ілеспе қызмет көрсетулердiң дамуына әкеледi. Медициналық, бiлiм беру, ағарту және дiни объектілер отбасылық және көпшiлiк баруды қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн қол жетерлiк және қауiпсiз жерлерде орналасуы керек.
Объектілердi қайта құру мен кеңейту және энергиямен қамту, сумен қамту, құбыр қызмет көрсетулері және қалдықтарды өңдеу жөнiндегі жұмыстар коммуналды шаруашылықты дамытудың негiзгi мiндеттерi болады. Климаттық ерекшелiктердi ескеру, сондай-ақ сауда және шаруашылық тұрғын-үй ұйымдарына санитариялық бақылау қызметiн нығайту керек.
Отбасыларының өмiр сүруiне арналған жағдайларды жақсарту өндiрiстiк емес қызмет көрсету салалары үшiн еңбек ресурстарының негiзiн құрайтын отбасы мүшелерiн жұмыспен қамту мәселесiн қояды.
Теңiздегi басымды сипаттағы жұмыстарға, сондай-ақ қысқы кезеңде теңiз операцияларының маусымдық қысқаруына байланысты аймақта қалпына келтiру демалысын мен уақытша айналысу үшiн жағдай жасау талап етіледi.
Каспий жағалауындағы халықтың өмiр сүру сапасын жақсарту, әлеуметтiк дамудың жан-жақты және үйлесімдi жағдайын қамтамасыз ету үшiн:
- тұрақты өмiр сүрiп жатқан халықтың еңбекпен өніммен қамтылуын қамтамасыз етiлуiн және жаңа жұмыс орындарын құру жолымен жеке кiрiстерiнiң өсуiн;
- еңбектiң әртүрлi дәлелдемелерiн қалыптастыру негiзiнде каспий жағалауы аймағындағы жұмысшылардың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етуді (дұрыс еңбекақы мен персоналдың өзін-өзі дамыту мүмкіншілігі);
- қауiпсiздiк және гигиенаға жауап беретiн еңбек шарттарының сақталуын қамтамасыз етуді;
- қамтамасыз ету нормасына сай қажеттi мөлшерде тұрғын үй құрылысын;
- Каспий жағалауы аймақтарын өз ресурстары есебiнен газдандыруды;
- халықты тұрақты су және энергиямен қамтамасыз етудi;
- санитарлық-курорттық, спорттық-жаттығу және туристiк мекемелер құрылысын салу мен қайта жаңғыртуды;
- жер қойнауын пайдаланушылардың қызметiн денсаулық сақтау, бiлiм беру, қызмет көрсету, көлiк, байланыс және коммуникация саласындағы мекемелердi дамыту жөнiндегi билiктiң жергiлiктi органдарымен үйлестiрудi;
- тұтыну тауарларын өндiру мен қызмет көрсетудi дамытуды;
- автомобиль жолдарының желiсi мен елдi мекендерде қоғамдық көлiк жұмыстарын жақсартуды;
- автомобиль жолдарын оңалту мен темiр жол көлiгiн дамыту жобаларында қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруды қосатын шаралар кешенiн жүзеге асыру қажет.
Автомобиль жолдары
Батыс Қазақстан автомобиль жолдары желiсiн оңалту
1995 жылғы наурызда Жапон халықаралық ынтымақтастық агенттiгi (JICA) мен Қазақстан Үкiметi арасында Батыс Қазақстан жол желiсiн зерттеу жөнiндегi жұмыс көлемi келiсiлген болатын. Зерттелетiн аймақтардың құрамына төрт облыс қосылды: Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстары. Жүргiзiлген зерттеулер туралы соңғы есеп 1997 жылғы ақпанда әзiр болды.
Зерттеу нәтижелерi бойынша Көлiк және коммуникация министрлiгiнiң Автомобиль жолдары департаментi Атырау-Орал - 492 км, Ақтөбе-Қарабұтақ - 213 км және Қарабұтақ - Қостанай облысының шекарасы - 249 км учаскелерiндегi оңалту жұмыстары үшiн басым учаскелер белгiленген салалық қорытынды бердi. Кейiн осы зерттеулерге Мемлекеттiк сараптама комиссиясының оң баға берген қорытындысы берiлдi.
JIСА-мен заем туралы Келiсiмге 2000 жылғы 21 желтоқсанда қол қойылды және ҚР 52,02 млн. AҚШ дол. қоса қаржыландыруы үлесi кезiнде Қазақстан Үкiметiне 16539 млн. йен (156,07 млн. АҚШ дол.) бөлу көзделдi.
2001 жылы басталған жоба, жоба мен тендер құжаттамаларын егжей-тегжейлi пысықтау, пайдалану қуаттары құрылысын және дамуын қадағалау бойынша консультациялық қызмет көрсетудi көздейдi. Жергiлiктi "Консалт Лтд." ЖШС және "Қазжолжоба" ААҚ (Алматы) консультациялық қызмет көрсету тендерiнде келiсiм-шартын Niрроn Коеi Со., Ltd. (Жапония), PADECO Со., Ltd. (Жапония) компаниясының қауымдастығына бердi. Келiсiм-шарт 2001 жылғы 24 қазанда жасалды, консультациялық қызмет көрсету жұмыстың сапасыз орындалғаны үшiн жауаптылық кезеңiндегi 12 айды қоса алғанда 5 жыл iшiнде берiледi.
Атырау-Ақтау автомобиль жолдарын оңалту жобасы
2002 жылы Еуразия қайта құру және Даму Банкiнiң, "Кампсакс" консультативтiк компаниясының тапсырмасы бойынша Атырау-Ақтау автомобиль жолдарын оңалтудың техникалық-экономикалық негiздемесi жүргiзiлуде.
Атырау-Ақтау автомобиль жолының жалпы ұзындығы 894 км құрайды. Жер төсемiнiң енi шамамен 12 метр, жүру бөлiгiнiң енi 7-8 метр III техникалық категориядағы автомобиль жолына сәйкес келедi. Жобалау кезiнде Нөкiс-Бейнеу автомобиль жолының құрылысын Өзбекстан Республикасының шекарасына дейiн Ресей Федерациясының шекарасындағы Қиғаш өзенi арқылы көпiрмен Каспий теңiзi бойынша асу базасы және жүктердi тасымалдау ретiнде Ақтаудың қатпайтын портын пайдалану болашақта қозғалыстың интенсивтiгiн арттыратын болғандықтан енi 7 метрлiк асфальт-бетон төселiмiнiң қолданыстағы параметрлерiн сақтау қажет. Атырау-Ақтау жолы Теңiзшевройл кен орнын қамтамасыз етедi, сондықтан, аймаққа түсетiн инвестицияларды одан әрi қамтамасыз ететiн өмiрлiк қажеттi жол ретiнде қаралады. Жол төсемiн оңалту өзiне функционалдық және құрылымдық сипатты, қолайлылық пен қауiпсiздiктi және қызметiнiң мерзiмiне сәйкес келуiн ескере отырып, жүру бөлiгiн пайдаланудың деңгейiн қалпына келтiрудi қосады. Аталған автомобиль жолы Еуропадан Индияға қатынайтын транзиттiк маршруттың бөлiгi болып табылады.
"Бейнеу-Ақжігiт-Қоңырат-Нөкiс" учаскесiн оңалту жобасы
Қазақстан және Өзбекстан делегацияларының бұрын өткiзілген кездесулерiндегi және "Қоңырат-Бейнеу-Атырау-Астрахань" және "Қоңырат-Бейнеу-Ақтау" бағыттарындағы автомобиль жолдары құрылысы мен қалпына келтiру мәселелерi бойынша мемлекет басшыларының соңғы кездесуiндегi қол жеткiзген келiсiмдерге сәйкес Қазақстанда "Ақжiгiт-Өзбекстан шекарасы" учаскесiнiң "Бейнеу-Ақжiгiт-Өзбекстан шекарасы" автомобиль жолының құрылысы бойынша жұмыстар басталып кеттi.
"Бейнеу-Ақжiгiт-Өзбекстан шекарасы" автомобиль жолының Қазақстан аумағындағы ұзындығы 86 км, соның iшiнде табиғи тас жол 26 км құрайды. Жолды қайта жаңғырту екi кезеңде жүргiзiледi. Бiрiншi кезең өзiне жамылғының көшпелi типi құрылымымен "Бейнеу-Ақжiгiт-Өзбекстан шекарасы" учаскесiнiң құрылысын және екiншi кезең жамылғының күрделi типтi құрылымымен толық қайта құруды қосады. Құрылыстың бiрiншi кезеңiн аяқтау 2004 жылы және екiншi кезеңiн аяқтау 2005 жылы жоспарланып отыр.
Темiр жол көлiгiн дамыту
Ақтөбе (1049,3 км), Атырау (749,7 км), Батыс Қазақстан (319,7 км), Маңғыстау (698,5 км) облыстары темiр жолдарының ұзындығы Қазақстан Республикасы темiр жол ұзындығының жалпы 20%-iн құрайтын, 2817,2 км құрайды.
Каспий жағалауы аймағындағы (Ақтөбе, Орал және Атырау) тасымалдау бөлiмшелерi бойынша нетто пайдалану жүк айналымы 2002 жылғы 12 ай iшiнде жүк вагондарын пайдаланудың жалпы көрсеткiшiнiң 17,9% құрайды. Тасымалдау бөлiмшелерiнiң деректерi бойынша жүктердi тиеу "Қазақстан темiр жолы ҰК" ЖАҚ бойынша тиеудiң жалпы көрсеткiштерiнiң 9,9% құрайтын 161980 абс. мың тонна құрайды.
Қазiргi уақытта Қазақстанның орталық және солтүстiк аймақтарынан Ақтау портының бағытына тiкелей шығуды қамтамасыз ету, осы бағыттағы жүктердi тасымалдаудың уақыты мен ара қашықтығын Ресей Федерациясының темiр жолына кiрместен және Қазақстан Республикасы темiр жолдарының жабық желiсiн құру мақсатында Алтынсарин-Хромтау жаңа темiр жол желiсiнiң құрылысы жүргiзiлiп жатыр.
Желiнiң ұзындығы - 402 км, құрылыс құны - 196 млн. АҚШ доллары, пайдалануға енгiзу 2004 жылы жоспарланды. Құрылысты қаржыландыру "Қазақстан темiр жолы ҰК" ЖАҚ қоса қаржыландыру кезiнде республикалық бюджет есебiнен жүргiзiледi.
19-сурет. Қазақстан Республикасының темір жол желісі
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Жүк тасымалдарының көлемi артылған жағдайда олар үшiн мынадай iс-шаралар жүргiзу талап етiлетiн қолданыстағы учаскелiк поездар қозғалыстарының жылдамдықтарын арттыру қажет:
- 50 км учаскедегi жолды күрделi жөндеу;
- 150 км учаскедегi жолды орташа жөндеу;
- ескi жарамды шпалдарды жаңамен ауыстыру (40 км);
- Маңғыстау-Бейнеу учаскесiндегi 230 және 283 км көпiрлерге күрделi жөндеу;
- 2003-2005 жылдары "Теңiзшевройл" БК қаражаттарының есебiнен ауыр салмақты жүктердi өткiзу үшiн Маңғыстау-Құлсары учаскесiн қайта жаңғырту жоспарланып отыр, ол үшiн перегондарда өту бағдаршамысыз тоналды рельс шынжырларымен автоблокировка жүйесiн енгiзу, әуеден өтетiн электр беру желiсiн қайта құру, Сай-Өтес пен Шетпе станцияларындағы айналма жолдарды қалау, Маңғыстау-Бейнеу учаскесiндегi 339 км көпiрдегi айналма жолды қалпына келтiру қажет.
Қазiргi уақытта "Қазақстан темiр жолы ҰК" ЖАҚ вагондар-цистерналар паркi ұсынылып отырған мұнай көлемiн 35%-ке тасымалдауды жүзеге асыруға қабiлеттi, осыған байланысты цистерна паркiн 5-7 мың бiрлiкке арттыру қажет. 2002 жылға жеке кәсiпорындардың мұнай өнiмдерiн тасымалдауға арналған цистерна паркiнiң үлесi 70%-тен астамын құрайды, iрi жүк жiберушiлердiң жеке немесе шектес елдерден жалға алынған цистерна парктерi болады. Бұл ретте, парктегi цистерналар мұнай тасымалының өсiп жатқан көлемiн қамтамасыз ету үшiн жеткiлiксiз. Цистерналардың қызмет ету мерзiмiн ұзартуға және жаңа цистерналар сатып алуға капитал салу шамамен 44,5 млн. АҚШ долларын құрайды.
Перспективада әлеуметтiк сала мәселелерiн шешу мақсатында Ақтау станциясында темiр жол вокзалының жаңа ғимараты құрылысын салу, Мақат, Шұбарқұдық, Ембi, Алға, Ақтөбе, Сағыз, Қазақстан станцияларының вокзалдарын жөндеу жоспарланып отыр.
Жүктердi төккеннен кейiн цистерналардағы қатты қалдықтардың құрылуын болдырмау мақсатында терминалдар мен станциялардағы (Шағыр, Қызылорда, Белкөл, Жусалы, Терең-Өзек, Бестамақ, Мақат) цистерналарды әзiрлеу пункттерiнiң (ЦӘП) құрылысын, құяр алдында мұнайды қоспалардан алдын ала тазалау құрылымын қоса алғанда, жiберушілер мен алушылардың (атап айтқанда, Ақтау портының терминалына кiрер ауызда жүйелi түрде 3000 вагонға дейiн тұрады) қолданыстағы мұнай құю терминалдарының құрылысын салу және дамыту.
Баутино портының жүк аймағын дамытуға және жүктердi тасымалдау көлемiн арттыруға байланысты Маңғышлақ станциясынан баутино портына дейiн темiр жол сағасы құрылысын салу қажет.
Су көлігі
Мұнай тасымалдау жөнiндегi жобалардың көпшiлiгi негiзiнен Каспий жағалауы аймағында шоғырланған шикiзат ресурстарына базаланады.
Теңiз мұнай операцияларын қолдауға арналған Каспий жағалауы аймағы инфрақұрылымдарының қолданыстағы объектiлерiне шолу жасау оны қайта құру және әзiрлеу жөнiнде үлкен жұмыстар өткiзу қажеттiгiн көрсеттi. КТҚС-ғы мұнай ресурстарын игеру бәрiнен бұрын аймақта су көлiгiн дамытумен сүйемелденедi. "Казмортрансфлот" ҰTBK" ЖАҚ 12000 тонна дедвейтiмен үш мұнай құю кемесiн жоспарлау және/немесе жасау жөнiндегi жұмыстарды жүргiзуде. Кеме жасау жөнiндегi мердiгер AHSEL (AHSEL HOLDING Go. Inc.) компаниясы кемелердi жасауды және жеткiзудi 2004 жылдың соңына аяқтауға ниет етедi. Жоба заем қаражаты есебiнен жүзеге асырылады.
2004-2006 жылдары жүк көтерiмдiлiгi 5000-5500 тоннадан кем емес 2 құрғақ жүк кемесiн жасау жоспарланып отыр. Кемелер көпшiлiк, бас жүктердi және халықаралық стандарттардағы 20 және 40 фунттық контейнерлердi тасымалдауға жарамды, әмбебап болады. Жаңа кемелер Каспий теңiзiнде пайдаланылатын болады және жүгiмен Ресейдiң iшкi су жолдарына шығу мүмкiндiктерi де бар.
Теңiз тасымалы қарқындылығын ескере отырып, Қазақстанда өрт сөндiрушi кемелердiң функцияларын орындаушы, сондай-ақ қоршаған ортаны ластаудың алдын алуға арналған "құтқарушы", экологиялық мамандандырылған кемелер талап етiледi.
Инвестициялық жобалар
Портты қайта жаңғырту Ақтау портын дамытудың бас жоспарына сәйкес үш кезеңде жүргiзiлетiн болады. Қайта жаңғыртудың екiншi кезеңi волнолом мен келу дамбасын қайта жаңғыртуды қосады. Жобаның бағдарлы құны - 20 млн. АҚШ долл. Жобаны ЕБРР және Қазақстан Республикасының кредитi есебiнен iске асыру болжанып отыр. Қайта жаңғыртудың үшiншi кезеңi қазiргi акваториядан және тиеу, құю және бас жүктердi өңдеуге арналған 10-нан астам мамандандырылған айлақ құрылысынан солтүстiк шығысқа болашақта жаңа айлақ салуды көздейдi.
2002 жылы Ақтау порты аймағының алаңы 40 гa құрады. Өндiрiстiк алаңдардың жетiспеушілігi одан әрi дамуға кедергi жасап отыр. Осыған байланысты, "Морпорт Ақтау" арнайы экономикалық аймағы (АЭА) құрған шекте жапсарлас жатқан аумақты 45-50 гектарға арттыру жоспарланып отыр.
Осы АЭА аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуы үшiн инвестициялар тарту, жаңа жұмыс орындарын құру, кәсiпкерлiк қызметтi ынталандыру мақсатында құрылды. "Морпорт Ақтау" АЭА құрудың негiзгi бағыты жоғары технологиялық өндiрiстердi, көлiктiк және басқа да инфрақұрылымдарды салу болады.
Жоғары толқынды трансмиссия мен дамба бойындағы труба құбырының астындағы кейбiр бетон негiздерiнiң шөгуiнен туындаған N 4 және 5 мұнай причалдарын қайта құру көзделiп отыр. Мұнай құю причалдарын ұзақ мерзiмін жалға беру шарттарына сәйкес қайта құру мен жаңғырту "Қазтеңiзтрансфлот" ҰТБК" ЖАҚ күшiмен жүзеге асыру болжанып отыр.
Осы инвестициялық жобаның мақсаты мұнай құю айлақтарының өткiзу қабiлетiн жылына 8 млн. тонна мұнайға дейiн арттыру болып табылады. Қайта құру және жаңғырту құны шамамен 5 млн. АҚШ долларын құрайды, аяқталуы 2003 жылы жоспарланып отыр.
20-сурет. Ақтау портын дамытудың бас жоспары
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Түпқараған шығанағын игеру
Каспий теңiзiндегi қазақстан секторының әлеуеттiгiн оңтайлы пайдалану мүмкiндiктерiн iске асыру мақсатында Түпқараған шығанағында 2003-2005 жылдары бiрқатар жұмыстар жүргiзу жоспарланып отыр.
Шығанақтың шығыс жағына 25000 тонна сыйымдылықты ЖЖМ сақтау базасының құрылысы жоспарланып отыр. Кемелердi бункерлеу үшiн арнайы құбыры бар ұзындығы 120 метрден астам пирс құрылысы жоспарланып отыр. Құбыр MARPOL (теңiздiң мұнаймен ластануын болдырмау) конвенциясының талаптарына сәйкес жабдықталатын болады.
Түпқараған шығанағын игерудiң инвестициялық жобасының жалпы құны 74 млн. АҚШ долларын құрайды.
"Ақтау теңiз сауда порты" РМК филиалы болып табылатын және гидротехникалық ғимарат құрылысын салуды едәуiр оңайлататын және арзандататын, теңiздiң толқуынан жан-жақты қорғалған Баутин қойнауындағы Түпқараған шығанағында орналасқан Баутино портының жүк ауданы дамытуды талап етедi.
Баутино портының айлағы мен аумағы кемелердiң тұрағы, қысқы кезеңде техникалық қызмет көрсету жүргiзу және навигация кезеңінде кемемен қамтамасыз ету жүктерiн өңдеу үшiн пайдаланылады. Қазақстан Республикасының Көлiк және коммуникация министрлiгi Баутино портының ыңғайлы орналасқанын ескере отырып, қазiргi уақытта портты дамытудың инвестициялық бағдарламасын әзiрлеуде.
Бұл бағдарлама порттың коммерциялық, ұйымдастырушылық және қаржылық дамуын қамтамасыз етуге, қатаң бәсекелес жағдайда жүктi түрлi бағыттарға тасымалдауға тиiмдi қабiлетпен қатысуға бағытталған.
Сонымен, оны түрлi жүктердi тиеу, сондай-ақ сервистiк және жөндеу қызметiн көрсету жөнiндегi барлық мүмкiндiктегi қызметтер көрсететiн порт есебiнде пайдалану үшiн бүкiл алғы шарттары бар Қазақстандағы екiншi теңiз портын құру жоспарланып отыр.
Кеме жөндеу базасының құрылысын салу
Қазақстан порттарында кеме жөндеу базалары жоқ. Теңiз тiркелiмiне сәйкес кемелерге мiндеттi техникалық қадағалау талап етiледi. Кеме жөндеу базалары моральды ескiрген технологиялары бар Астрахань, Махачкала, Баку порттарында орналасқан. Жүк көтерiмдiлiгi 4,5-5,5 тонна болатын "Волгонефть" типтi кеменi жөндеу құны 100 мыңнан 500 мыңға дейiнгi AҚШ долларына бағаланады.
Кеме жөндеу базасының құрылысын салу қажеттiгi Түпқараған шығанағына түрлi типтегi 75 кеменiң тiрек етуiмен, сондай-ақ КТҚС игеру кезiнде мұнай операцияларын жүргiзу үшiн қызмет көрсететiн флот кемелерi санының артуы жөнiндегi болжамдармен келiсiлдi.
Кеме жөндеу базасының құрамына қалқымалы док, шағын кемелер мен кеме жөндеу және кеме корпусының жұмыстары үшiн шеберханаларды көтеруге арналған көлбеу алаң кiретiн болады. Доктау және жөндеу жұмыстарын жүргiзу жөнiндегi қызмет көрсетулер отандық және Каспий теңiзiне тiркелген басқа да порттардың кемелерiне көрсетiледi.
Кеме жөндейтiн база орналасатын орын Түпқараған және А.Бекович-Черкасск шығанақтарындағы жобалау-iздестiру жұмыстарынан кейiн айқындалатын болады.
Кеме жөндеу базасы құрылысының жалпы құны 30 млн. АҚШ долларын құрайды, құрылыс кезеңi - 2003-2005 жылдар.
Құрық портына экспорттық терминалдар құрылысын салу
Ақтау теңiз сауда портының мұнай құю айлақтарының қуаты орта мерзiмдi болашақта 8 млн. тоннаға жеттi. Қазақстанда көмiрсутегi шикiзатын өндiрудiң көлемiн жыл сайын өсiру кезiнде порттың ұзақ мерзiмдi болашақтағы экспорттық қуаты жеткiлiксiз болады.
Қазақстанның экспорттық мүмкiншiлiгiн теңiз жолымен шектеудi болдырмау мақсатында Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторына экспорттық терминалдар құрылысын салу жоспарланып отыр. А.Бекович-Черкасск шығанағы табиғи қатпайтын теңiз айлағын бiлдiредi. Рейдте де, айлақ қабырғасында да кемелердiң қауiпсiз тұрағы толқын және жел әсерiнен үш жақтан қоршалған қойнаудың ыңғайлы орналасқан орны есебiнен қамтамасыз етiледi.
"Өзен-Ақтау порты" магистралдық мұнай құбырына дейiнгi азғантай ара қашықтықты (25-30 км.) ескере отырып, Қазақстанның кен орындарында өндiрiлетiн мұнай тасымалы үшiн ауыстыру бекетi ретiнде Құрық портын пайдалану көзделiп отыр.
Құрық порты Қазақстандағы мұнай және мұнай өнiмдерiн тиеу порты мен жеткiзу орны арасындағы ара қашықтықты Каспий теңiзi бойынша - Әзiрбайжан және Иран порттарын шамамен 50-60 милге қысқартуға мүмкiндiк бередi.
Мұнай құю терминалдары құрылысының жалпы құны шамамен 25 млн. АҚШ долларына бағаланады, құрылыстың басталуы - 5 млн. доллар игерумен 2005 жыл.
Кеме қозғалыстарын басқару жүйесi. Қазiргi уақытта KTҚC-да теңiз көлiгiнiң қозғалысын реттеу жоқ. Солтүстiк Каспийде "тұңғыш мұнайды" барлау бұрғылау кезiнде пайдаланылатын 90-нан астам кеме орналасқан. Мұнай өндiрушi компаниялардың бағалауы бойынша кемелердiң саны 2005 жылы 2-2,5 есеге өседi. Кемелердiң қозғалысына бақылаудың, қадағалаудың және басқарудың жоқтығы кемелердiң соқтығысу қаупiне әсер етедi және тұтас алғанда теңiзде жүзу мен кеме жүрiсiнiң қауiпсiздiгiне терiс әсерiн тигiзедi.
Қорықты жерлердегi, сондай-ақ КТҚС-дағы тұңғыш мұнайды барлау бұрғылау жөнiндегi жұмыстар қоршаған ортаның ластануын болдырмау жөнiндегi халықаралық конвенциялардың талаптарын орындауға ерекше көзқарас болуын болжайды. Осыған байланысты, кеме жүрiсiнiң қауiпсiздiгiне жетудi және кемелердi қауiпсiз пайдалануды басқару және ластануды болдырмау жөнiндегi Халықаралық кодекстiң (ҚБХК) орындауды қамтамасыз ететiн Халықаралық теңiз ұйымдарының (IМО) талаптарына сәйкес кеме қозғалысын басқару жүйесін құру қажет.
Қазақстандағы Каспий жағалауы аймағын дамытуға байланысты және Атырау портына кемелердiң кедергiсiз өтуi үшiн Орал-Каспий арнасын қайта құру жөнiнде жұмыстар өткiзу қажет.
Қазiргi уақытта Жайық-Каспий арнасы кеме жүрiсiнiң қауiпсiздiк талаптарына кеме жүрiсi габариттерiнiң сәйкес келмеуiнен кемелер қабылдауға дайын емес. Арнаны кеме жүрiсiнiң жағдайында ұстап отыру үшiн көлемi 800 мың м 3 кем емес жыл сайынға түбiн тереңдету және жердi сүзу жұмыстарын өткiзiп отыру қажет.
Жоғарыда аталған жұмыстарды өткiзу үшiн тиiстi түбiн тереңдету техникасын (жер караваны) сатып алу қажет.
Әуе көлiгi
Адамдардың жылдам қозғалып-тұруы мен жүктердi жылдам жеткiзуге талаптар өскен кезде, темiр жол желiсi дамуының жеткiлiксiздiгiнен және автомобиль жолдарының төмен техникалық жай-күйiнен азаматтық авиацияның жүктер мен жолаушыларды тасымалдаумен қамтамасыз ету мүмкiндiгi бар. Азаматтық авиация комитетi осы бағдарламаны iске асыруды қамтамасыз ету үшiн әуе көлiгi ұсынатын қызмет көрсету көлемiнiң мониторингiн өткiзедi.
Қазақстанның әуе кеңiстiгi арқылы өтетiн транзиттi тасқындардың негiзгi бағыттарынан туындай отырып, бүгiнгi күнi Еуропа мен Азия арасындағы халықаралық трасса жолында орналасқан Ақтау және Атырау қалаларындағы әуежайларды қайта құру және жаңғырту қажет. Аталған әуежайлардың негiзгi өндiрiстiк қорларын қайта құру және жаңалау авиакомпанияларға Еуропадан Азияға және керi қарай ұшуға, ұшақтарға жанар май құю үшiн техникалық қону жүргiзуге және республиканың әуе кеңiстiгi арқылы өтетiн транзиттi тасқында едәуір арттыратын оларды қосалқы алаң ретiнде пайдалануға мүмкiндiк бередi. 2003-2005 жылдарға арналған азаматтық авиация саласын дамыту бағдарламасының жобасымен Ақтау және Атырау қалалары әуежайларының ұшу-қону жолақтарын қайта құру 2004 жылы көзделiп отыр.
Қазiргi уақытта "Атырау қаласы әуежайының ұшу-қону жолақтарын қайта құру" жобасын iске асыру үшiн инвестициялар тарту жөнiнде жүргiзiлген жұмыстар нәтижесiнде "Мемлекеттiк кепiлдiң кейбiр мәселелерi туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 11 желтоқсандағы N 1614 қаулысына қол қойылды. Осы қаулы оның негiзiнде 2001 жылғы 15 желтоқсанда 25 млн. АҚШ доллары сомасына "Қарыз туралы" ЕБРР арасында және "Атырау халықаралық әуежайы" ААҚ арасында кредиттiк келiсiмге қол қойылған жоғарыда аталған жобаны iске асыру үшiн "Атырау халықаралық әуежайы" ААҚ мiндеттемелерiн қамтамасыз ету ретiнде мемлекеттiк кепiлдiк беру көзделiп отыр.
Ағымдағы жылы қажеттi сметалық құжаттарды әзiрлеу, құрылыс жұмыстарының мердiгерлерiн iздестiру бойынша тендер өткiзу және қажеттi құрылыс материалдарын сатып алу жөнiнде жоспарлар белгiленiп отыр.
5.2.12. Импорт алмастыру
Теңiз мұнай операцияларын тауарлар мен және қызмет көрсетулермен қамтамасыз ету жөнiндегi отандық өндiрушілердiң мүмкiндiктерi мынадай негiзгi факторлармен шектелген:
- тиiстi өндiрiстерiнiң болмауы;
- тауар позицияның қатары бойынша баға бәсекелестiгiне қабiлетсiздiгi;
- тауар позицияның қатары бойынша тасымалдаудың үлкен ара қашықтығы мен ұзақтығы;
- жалпы танылған стандарттарға (ISO, АРI және басқасы) сәйкес келмеуі;
- сертификаттау жүйесiнiң жетiлмеуi;
- отандық тауар өндiрушiлердiң әлсiз қаржылық жағдайы;
- негiзгi қорларының ескiруi;
- технологиялық қалыс қалуы.
Солтүстiк Каспий жобасы жөнiндегi қол қойылған мәндi келiсiм-шарттардың (келiсiм-шарт құны 3 млн. доллардан астам) жалпы сомасынан жалпы сомасы 159 млн. АҚШ долларына жергiлiктi тауарлар мен қызмет көрсетулер сатып алынды. Қазақстандық компаниялар мердiгер ретiнде де қосалқы мердiгер ретiнде де болады, сондай-ақ шетелдiк компаниялармен консорциум құра отырып жобаға қатысады. Сонымен бiрге, көмекшi жұмыстарды (құрылыс-монтаж, көлiк, шаруашылық-тұрмыстық және т.б.) орындау мен өмiршеңдiкке арналған жабдықтар мен тауарларды - барлығы 5,2% жеткiзу келiсiм-шарттарындағы қазақстандық компаниялардың үлесi төмен болып қалады.
Осыған байланысты, мұнай операцияларын жүргiзуге арналған қазақстандық тауарларды жеткiзу бөлiгiнде келiсiм-шарт стратегиясын әзiрлеу, сондай-ақ жер қойнауын пайдалану келiсiм-шарттарында табиғи монополисттерден басқа қазақстандық тауар өндiрушiлердiң тауарларын, жұмыстарын, қызмет көрсетулерiн қорғау қажет.
Теңiз мұнай операцияларының қажеттiлiгiне арналған жабдықтар мен қызмет көрсетулер материалдарының отандық өндiрiсiн дамыту одан әрi отандық өндiрушiлер өндiретiн өнiмдердiң сапасын халықаралық стандарттар деңгейiне дейiн көтеру, ассортименттi отандық жеткiзушiлердiң жоба операторларымен өзара әрекетi негiзiнде кеңейту теңiз мұнай келiсiм-шарттарын iске асыруға қазақстандық жеткiзушiлердiң тауарлар мен қызмет көрсетулерiн тарту, тауарлардың, жабдықтардың және қызмет көрсетулердiң жоғары технологиялық дамуына арналған салық режимдерi жөнiндегi артықшылықтарды қоса алғанда, қажеттi экономикалық жағдай құру, сондай-ақ импортерлерге және отандық өндiрушiлерге арналған тауарларды, жабдықтарды және қызмет көрсетулердi өндiру және жеткiзу жөнiндегi салық салудың тең жағдайын ұсыну қамтамасыз етiлуi керек.
Құрлықтағы мұнай жобалары бойынша импорт орналастыруды дамытудың қазақстандық тәжiрибесi отандық өндiрушілердiң үлесi пайдалану шығындарында 80-90%-ке дейiн, капиталдық шығындарда 50-60%-ке дейiн жеткiзiлуi керек. Машина жасау және сервистiң көптеген отандық ұйымдары бәсекелестiк тауарлар мен қызмет көрсетулер шығаруға кiрiсiп кеттi.
Теңiз мұнай-газ операцияларын iске асыруда қазақстандық кәсiпорындар мен ұйымдардың тиiмдi және жоспарлы өсiп отыратын қатысуы жағдайын құру үшiн мынадай iс-әрекеттер қабылданды:
- тендерлiк ресiмдерде адал бәсекелестiктi қамтамасыз ететiн әлеуметтiк мердiгерлердiң барлығына тең жағдай жасалды;
- қазақстандық өндiрушілердi, ҚР заңдарына сәйкес әкелiнетiн тауарларын мiндеттi сертификаттауды енгiзе отырып, олардың өнiмдерi мен қызмет көрсетулерiнiң бәсекелестiгiн арттыруды қорғау қамтамасыз етiлдi;
- тендерлiк ресiмдердiң тегiс қамтитын мониторингi ұйымдастырылды;
- жабдықтар мен қызмет көрсетулердi жеткiзудiң жасанды монополиясын болдырмау жағдайлары қамтамасыз етiлдi;
- теңіз мұнай операцияларына қазақстандықтардың қатысуын дамытуды перспективалық бағыттары бойынша зерттеу жүйелерi ұйымдастырылды;
- мұнай өнеркәсiбiнiң қажеттілігiне арналған өндiрiстi құруға қатысу үшiн жоғары техникалы және жоғары санаткерлi шетелдiк мердiгерлердi тарту шарттары құрылды;
- қазақстандық өнiмдер мен қызмет көрсетулерге тендерлiк ресiмдер ұйымдастырушылардың кемсiтушiлiк режимдерiне барабар мән беру көзделдi;
- тендерлiк ресiмдердi реттейтiн тұрақты және ашық нормативтiк-құқықтық база дамытылды және қалыптастырылды;
- тұтынатын өнiмдердiң халықаралық стандарттар сапасы мен экологиялық қауiпсiздiгiн реттейтiн функциялар құқықтық жоспарда бекiтiлдi;
- ISO халықаралық стандарттардың сапасы мен талаптарына сәйкестiгiн қамтамасыз ету саласындағы әлеуеттiк мердiгерлерге көмек көрсетiлдi.
Жер қойнауын пайдаланушылар барлау жұмыстарын жүргiзу кезiнде материалдық-техникалық қамтамасыз етудiң тексерiлген көздерiнiң артықшылықтарын сақтайтынын ескере отырып, жер қойнауын пайдаланушылардың логистикалық құрылымдарымен бiрiге отырып, қазақстандық өндiрушілердiң тауарлары мен қызмет көрсетулерiн жеткiзудiң неғұрлым оңтайлы варианттарын тұрақты пысықтау керек. Сонымен қатар, тауарлар мен қызмет көрсетулердiң бiр қатары:
- теңiз және жердегi өнеркәсiп құбырларына арналған тегiстелген құбырлар шығару;
- құрылысқа, коммуналдық шаруашылыққа және халыққа арналған пластмассалық құбырлар мен бұйымдар шығару (соның iшiнде жоғары қысымдағы полистирол мен полиэтиленнен);
- құбырларға қорғаныш жамылғыларын жағу және бетондау;
- түрлi бағыттағы свай өндiру;
- төменгі кластардағы және шөгуi төмен жүк және көмекшi кемелер өндiру;
- кессондар шығару;
- метал конструкцияларын жинау және жөндеу;
- тасымалдау ыдыстары мен жылжымалы құрамды жөндеу;
- бетон конструкциялары мен детальдарын өндiру;
- сусымалы құрылыс материалдарын өндiру және өңдеу;
- сәндiк кiрпiштер, ұлутастар, iшкi өңдеу материалдарын өндiру;
- лак, сыр өнiмдерiнiң кең ассортиментiн шығару;
- теңiз жағалауы мен алшақ инфрақұрылымдар объектiлерi бойынша инженерлiк және жобалық қызмет көрсетулер;
- қаржылық қызмет көрсетулер (банктiк және сақтандырушылық);
- жергiлiктi авиациялық қызмет көрсетулер (тасымалдаудың аз жүк көтерiмдiлiгi мен радиусы);
- қонақ үй шаруашылығы өндірiсiн ұйымдастыруға арналған аздаған шығындарға қатысына байланысты жақын болашақта ұсынылуы мүмкiн.
Уақыт өте келе Қазақстанда бұрғылау ерiтiндiлерiне арналған реагенттер өндiрiсi, катализаторлар, ерiткiштер, присадоктар және теңiз операцияларына арналған азық-түліктер кейiн жер қойнауын пайдаланушылардың шығыстарын едәуiр қысқартатын, республика мен институционалдық инвесторлардың кiрiстерiн арттыруға әкелетiн өндiрiс ұйымдастырылады.
КТҚС-ғы барлау, құрылыс және пайдалану операцияларын өндiру үшiн түрлi жер қойнауын пайдаланушылар қолданып жүрген технологиялардың әртүрлi болуы, инфрақұрылымды қолдаушы ұйымдардың тарапынан сұраныс және сервис каспий жағалауы аймағында бәсекелестiгi ең алдымен алыстатылған аудандарда өнiмдермен және қызмет көрсетулермен қамтамасыз ету қиындықтарымен келiсiлген шағын және орта кәсiпорындардың пайда болу алғышартын құрады.
Теңiз мұнай келiсiм-шарттарын iске асыруға қазақстандық жеткiзушiлердiң тауарлары мен қызмет көрсетулерiн тарту үшiн:
- теңiз операцияларына арналған тауарлар мен қызмет көрсетулерге қажеттiлiгi туралы ақпараттандыру жүйесiн жақсарту;
- отандық жеткiзушілердiң жоба операторларымен өзара әрекетi негiзiнде өнiмдер мен қызмет көрсетудiң түр-түрiн кеңейту;
- тауарлар мен қызмет көрсетулердiң жергілiктi жеткiзушілерiн қолдау саясатын жүйелi өткізу;
- отандық және импорттық тауарлар мен қызмет көрсетулердiң сапасына салыстырмалы бақылау орнату;
- әлемдiк үлгiлер деңгейiндегi теңiз операцияларына арналған отандық тауарлар мен қызмет көрсетулердiң барлығының сертификатталуына қол жеткiзу талап етiледi.
Өнеркәсiптiк ұйымдарды қайта бағдарлау кезiнде жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететiн, соның iшiнде - қорғаныс және конверсиялық әлеует ескерiледi.
Теңiз мұнай операцияларын технологиялық қолдаудың негiзгi мiндеттерi:
- машина жасау және металл өңдеудiң жекелеген ұйымдарын мамандандыру үшiн инвестициялар тарту (негiзгi қорды жаңа технологияларды пайдалана отырып жаңғырту, айналым капиталын толықтыра түсу);
- қызмет көрсету саласында бiрiккен өндiрiс құруды ынталандыру (бұрғылау және скважиналарды жөндеу жөнiндегi операциялар, сейсмобарлау және геофизикалық ақпараттарды пысықтау, инфрақұрылым және т.б. объектiлердiң қызмет көрсетулерi);
- инвесторлардың қазiргi технологияларды, лицензияларды, "ноу-хауларды" беруiн қамтамасыз ету;
- тауарлар мен қызмет көрсетулердi стандарттау мен сертификаттау жүйелерiн жетiлдiру;
- рыноктық бәсекелестiк ролiн арттыру есебiнен ұсынылып отырған тауарлар мен қызмет көрсетулердiң сапасын арттыру;
- мұнай-газ теңiз операцияларын жүргiзу аудандарында жаңа бәсекелестiк қабiлетi бар өндiрiстер орналастыру;
- мұнай келiсiм-шарттарын iске асыруға жергiлiктi мердiгерлiк компаниялардың барынша қатысуын қамтамасыз ету.
Теңiз операцияларына арналған импорт тауарларына сұраныс, сондай-ақ үш жақты және көп жақты келiсiм жасасу жолымен қазақстандық өндiрiстiң шикiзаттары мен шала фабрикаттарын экспорттауды арттыруға пайдаланылуы мүмкiн. Жеткiзудiң осы тәртiбi Қазақстан Республикасында белгiлi өндiрiс болмаған жағдайда ұсынылады. Атап айтқанда бұрғылау жабдықтарын, құбырлар, теңiз кемелерiн және КТҚС-ғы теңiз операцияларына арналған платформалар әзiрленген кезде Қазақстаннан шығатын метал өнiмдерi жақын шетелдерде кең көлемде пайдаланылуы мүмкiн.
Отандық мұнай-газ жабдықтары мен материалдары өндiрiсiн ұйымдастыру, теңiз мұнай операцияларына арналған сервистiк қызмет көрсетулердi көрсету мен мұнай операцияларын өткiзу кезiнде импорт орналастыру саясатын iске асыруды үйлестiру мақсатында "Қазақстандық келiсiм-шарт агенттiгi" ЖАҚ құратын акциялардың 50%-iн Ұлттық компанияның жарғылық капиталына беру қажет.
Қазiргi уақытта машина жасау саласында мұнай-газ кешенi үшiн өнiмдер шығаруға бағытталған және КТҚС игеруге белсендi қатыса алатын 20-дан астам кәсiпорын бар. "Алматы ауыр машина жасау зауыты" АҚ және "ЗИКСТО" АҚ тербелме-станоктар, насостар, цемент араластырғыш, құбыр тасушылар, автоцистерналар және т.б.; "Белкамит" БК АҚ - буферлiк сыйымдылықтар, сұйытылған газдарға арналған танктер, газ сепараторларын, тұндырғыштар; "Павлодар машина жасау зауыты" AAҚ - түрлi үлгiдегi крандар шығарады.
Машина жасау кешенi кәсiпорындары "С.М.Киров атындағы машина жасау зауыты" ААҚ (Алматы қ.) бұрғылау сайманын, "Белкамит" БК AAҚ (Алматы қ.) су бөлушi колонналарын, "Омега" ААҚ, "Зенит" Орал зауыты" AAҚ, "Гидроприбор" ҒЗИ" ААҚ арнайы кемелерiн, баржаларын өндiрудi игере алады. Қазақстанның машина жасау кәсiпорындары тұтас алғанда, мұнай-газ кешенi үшiн жылына 10 млрд. теңге көлемiндегi өнiмдер шығаруға мүмкiндiгi бар.
Қазақстанда осы жобада пайдаланылуы мүмкiн барлық типтегi кемелердi жасау үшiн қуаттылық жеткiлiктi. Дегенмен, үлкен су ауқымын қажет ететiн кемелердi өндiру кезiнде оларды шығару орнынан Каспий теңiзi айдынына дейiн тасымалдауда проблемалар туындайды. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Индустрия және сауда министрлiгi бiр уақытта кеме жасау верфiн шешуге мүмкiндiк беретiн, Ақтау қаласында жаңа кеме жасау зауытының құрылысын бастау мақсатты деп есептейдi. Қазiргi уақытта, арал құрылысын салу кезiнде тастарды тасымалдау үшiн "Зенит" АҚ және "Металист" ААҚ (Орал қ.) өндiрiстерiнiң жайпақ палубалы баржалары пайдаланылуы мүмкiн.
Республикада диаметрi 530-1420 мм болатын мұнай сортаментiнiң электрмен дәнекерлеушi құбырлар өндiру жөнiндегi зауыт құрылысы жүзеге асырылатын "Морпорт Ақтау" ЕЭА (Маңғыстау облысы, Ақтау қ.) аумағында түрлi диаметрлi құбырлардың өндiрiсi жоспарланып отыр. Осы зауыттың құрылысын "Испат Кармет" ААҚ жүзеге асыратын болады. Ақтау қаласының әкiмияты құбыр зауытының құрылысына еркiн экономикалық аймақтан аумақ бөлiп бердi және бөлiнген алаңның топографиялық суретiн қоса алғанда, жер бөлу туралы құжаттар пакетiн "Испат Кармет" AAҚ бердi. Сондай-ақ "Казгипронефтетранс" Инжиниргтiк компаниясы" ЖАҚ "АВВ" норвегтiк компаниясымен бiрiге отырып, "Морпорт Ақтау" ЕЭА аумағынан жер учаскесiн бөлу шарты кезiнде тұрақты құрғақ докты қоса алғанда, металл конструкторлары (платформалар, баржалар) зауытын салуға ниет бiлдiрiп отыр.
Отандық барит және цемент жеткiзу мүмкiндіктерi бар. Қазақстанда шамамен 152 млн. тонна барланған немесе дүниежүзiнде расталған барит қорының 40% болатын iрi барит қоры бар. Барит концентратын және ұнтақ үлгiдегi барит ауырлатқыштарымен барит шикiзатын өндiрумен және өңдеумен мұнай өндiрушi зауыттарды барит ауырлатқыштарымен толық қамтамасыз ететiн "Южполиметалл" ЖАҚ, "Жайрам ТБК" ААҚ, "Қарағайлы РУ" АҚ және "КАТЭП" ААҚ айналысады.
Цемент өндiру жөнiндегi барлық отандық зауыттар Каспий теңiзiнен едәуiр алшақ орналасқанын және аумақтың тұтынуы Ресей жеткiзiлiмдерi есебiнен қамтамасыз етiлетiндiгiн назарға ала отырып, жаңа цемент зауытының құрылысын тұтынушыға тiкелей жақын салу мәселесiн қарастыру мақсатты. Қазiргi уақытта, "Восток-цемент" ААҚ-да жоба бойынша айқындалған көлемде "G" маркалы цементтi өндiру және жеткiзу бойынша қуаты бар.
Теңiз мұнай операцияларын қамтамасыз ету үшiн мына жобаларды iске асыру белгiленiп отыр:
- "Аташ" және "Форт Шевченко" карьерлерi - жасанды аралдар құрылысын салуға арналған тастарды жеткiзу мақсатында. Бұл орайда, тас блоктарын породаларды тiлу жолымен өндiру технологиясын қолдану қажет. Қопару әдiсiн пайдаланған кезде тастың денесiнде материалдың көтеру қабылетiн және коррозиялық төзiмділігiн төмендететiн сызат пайда болады;
- "Испат Кармет" ААҚ және "Имстальком" ААҚ - бұрғылау қондырғыларында пайдалануға арналған, түрлi материалдарды жағалауға тасымалдауға арналған металл конструкцияларын әзiрлеу және монтаждау. Бұл орайда, Каспий теңiзiнiң жағалауында металл конструкцияларын жинақтау жөнiндегі зауыт орналастыру үшiн жер бөлу мәселесiн шешу қажет. Аталған кәсiпорындардың өндiрiстiк қуаттылығы тапсырыстарды орындау жөнiндегi жұмыстардың жоспарлы және қалыпты кезiнде КТҚС арналған металл конструкцияларының талаптарын толық көлемде қанағаттандыруға мүмкiндiк бередi;
- "Модуль" АҚ ПО" ЖАҚ - тұрмыстық-өмiр сүру және әкiмшiлiк мақсаттағы жедел жиналатын үй-жайларды толық кешенiн жеткiзу жолымен вахталық поселкаларды орналастыру үшiн. Бұдан басқа, қойма мақсатындағы жиналмалы модулдарды жеткiзуге болады. Осы кәсiпорын қалыпты жұмыс iстеуi кезiнде тұрғын-үй, әкiмшіліктiк және қойма алаңдарын толық жабатын, тәулігіне 60 текше метрден астам алаң шығыры алады;
- Маңғыстау облысының қиыршық тас карьерлерiн тарту және шельфтiк инфрақұрылымдарды қамтамасыз ететiн автомобиль жолдарының құрылысы үшiн АМӨЗ арналған жол битумын өндiрудi қолға алу.
Скважиналарды бұрғылауға арналған саймандар мен материалдардың шығысын шамамен есептеуге сәйкес каустикалық және кальциленген содаға мұқтаждық қуаттылығы жылына 200 мың тонна кальциленген сода өндiретiн "Сарытас" ААҚ (Қаратау қ.) және қуаттылығы жылына 15 мың тонна каустикалық сода өндiретiн Павлодар химиялық зауытының қолдағы жобаларын қаржыландыру шарты кезiнде толық қанағаттандырылуы мүмкiн.
5.2.13. Экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық қауiпсіздіктi қамтамасыз ету
Экологиялық ахуалды талдау
Басқа iшкi теңiздермен және көлдермен салыстырғанда Каспий теңiзi тұйық және ағынсыз су қойнауы болып табылады. Каспийдiң экологиялық жүйесi жоғары эндемикалық флора мен фаунаны қамтиды. Каспий - планетамыздағы бекiре балығының дүниежүзiлiк тектiк қорының концентрациясы солтүстiк бөлiгi мен оған құятын өзендердiң экологиялық жүйесiнiң бiрегей қасиеттерiмен айқындалатын неғұрлым өнiмдi балық шаруашылығы су қойнауларының бiрi болып табылады. Каспий теңiзiнiң бiрегейлiгi оның географиялық және биохимиялық параметрлерiмен айқындалады.
Каспийдiң солтүстiк және солтүстiк-шығысындағы суы таяз шельф аймағы бентостық организмдердiң жүздеген түрiн және планктондар мен түптегi балдырлардың ондаған түрлерiн қамтитын азықтық қорының негiзiн, балықтар мен құстардың табиғи өсiп-өнуiнiң бай ареалын бiлдiредi. Сондықтан Каспий теңiзi балықтарының барлық түрлерi, соның iшiнде бекiрелер Каспийдiң қазақстандық суларында және Едiл мен Жайық өзендерiнiң атырауларында мекендейдi.
Каспийдiң солтүстiк-шығыс бөлiгiндегi аралдарда каспий тюленiнiң мекендейтiн орындары бар. Сулы-сазды алқабында көшi-қоны кезiнде миллиондаған суда жүзетiн құстар уақытша мекендейдi, олардың үштен бiрi қыстауға қалады.
Алайда, қазiргi уақытта аймақ теңiз деңгейi тасуының, өткен жылдардағы қоршаған ортаны ластаудың шешiлмеген проблемаларын және экожүйе азуының және биологиялық алуан түрлiлiктiң қысқаруынан жалғасып келе жатқан ағымдағы ластанудың салдарын қоса алғанда, экологиялық проблемаларға терiс әсер етуге байланысты бiрқатар қиындықтарды бастан кешiрiп отыр.
Солтүстiк Каспий бiрегей экожүйесiнiң биоресурстарын, әсiресе, бекiре балықтарының түрлерiн сақтау мақсатында Едiл және Жайық өзендерi атырауларын қоса алғанда, Солтүстiк Каспийдiң шығыс бөлiгiнiң акваториясы ҚР Yкiметінiң қаулысымен 1974 жылы ерекше мәртебесi мен қорғау режимi бар қорық аймағы болып жарияланды. Ресей тарапымен қиылысатын қорық аймақтарын ескере отырып, Солтүстiк Каспийдiң барлық акваториясы қорық аймағы болып табылады.
Қазiргi уақытта шетелдiк сарапшылардың бағалауы бойынша Каспий теңiзi биологиялық өнiмдiлiктi айқындайтын параметрлердiң бiрқатары бойынша сыни жағдайда тұр. Қалыптасқан экологиялық проблемалардың бiрқатары трансшекаралық сипатта болып отыр.
Экологиялық проблемаларды шешу мақсатында бүкiл каспий жағалауы елдерi және Қазақстан Республикасы халықаралық ұйымдарының бiрлескен күштерiмен соңғы бiрнеше жылдар iшiнде аймақтық Каспий Экологиялық Бағдарламасын (КЭБ) iске асыруға қатысып отыр. КЭБ мақсаты экологиялық ахуалды тұрақтандыру және Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасын, сондай-ақ халықтың тұрақты өмiр сүруi және теңіз экожүйесiн сақтау үшiн жағалаудағы аймақты сауықтыру болып табылады.
КЭБ бiрiншi фазасын iске асыру шеңберiнде Каспий теңiзi мен оның жағалауындағы аймақтың проблемасын трансшекаралық диагностикалық талдау жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлдi. КЭБ халықаралық және ұлттық сарапшыларының қатысуымен трансшекаралық диагностикалық талдауға әзiрлiк процесiнде өңiрдiң мынадай экологиялық проблемалары анықталды:
- жағалау аймағы мен теңiз суының ластануы, қоршаған орта жай-күйiнiң жалпы нашарлауы;
- жағалау ландшафтарының шөлейттенуi және азып-тозуы, жағалау ареалдары мен инфрақұрылымдарының қирауы;
- биоресурс, соның iшiнде бекiрелердi қоса алғанда, балықтардың кәсiптiк түрлерi қорларының төмендеуi;
- халық денсаулығының нашарлауы;
- техногендiк апаттар, мұнай-газ өндiрушi өнеркәсiп қызметiнiң нәтижесiнде жағалау аймағы мен теңiз суы ластануы ықпалының артуы.
Каспий теңiзi экологиялық жүйесiнiң жай-күйi көбiне құрлық пен жағалау сулары акваториясын қамтитын жағалау аймағындағы экологиялық жағдайға, сондай-ақ теңiзге құятын өзен ағыстарының экологиялық жағдайына байланысты.
КТҚС жағалау аймағында, қазiргi уақытта болған экологиялық жағдай тұрақсыздандыру факторларының, соның iшiнде табиғи және антропогендiк бiрiгуден туындаған табиғи ортаның прогрестi азып-тозуымен сипатталады.
Каспий жағалауы өңiрiнiң табиғи жағдайлары жаздағы құрғақ ыстық, суық қысы мен күштi желдерiне негiзделген шұғыл континенттiк климатымен сипатталады. 75%-ға дейiнгi белсендi жел қызметiнiң әсерiнен Каспий теңiзi жағалауының аумағы дауыл эрозиясына және бос қалуға ұшырады. Бос қалу процесiнiң дамуы теңiз деңгейiнiң 2,5 м көтерiлу нәтижесiнде шамамен 1,3 млн. га алаңы бар жағалаудың орасан аумағын су басуына мәндi әсер етедi.
Су басу және су астында қалу салдарынан, әртүрлi тасымал және желілік құрылыстарды, өнеркәсiп объектiлерiн, мұнай кәсiпшіліктерiн, елдi мекендерді, геологиялық ресурстар мекендеу ортасын, рекреациялық және басқа да объектiлердi қоса алғанда, жағалаулық инфрақұрылым бүлiндi немесе пайдаланудан шықты.
Сондай-ақ жағалау аймағының экожүйесiнiң бұзылуы, грунт сулары деңгейiнiң көтерiлуi, жағалаулық аймақ топырағының сортаңдануы, жануарлар мен балықтардың мекендеу ортасының нашарлауы, ортаның өзгеруi, азықтық қордың қысқаруы байқалды. Арналар мен өзендер түбiнiң лайлануы кәсiпшiлiк балықтарының табиғи өсу мекенiне өтуiне кедергi туғызды.
Каспийдiң солтүстiк шығыс бөлiгiне тән болып отырған апатты алай-түлей құбылыстарының салдарынан орасан зор жағалаулық аумақтардың оқтын-оқтын су астында қалуы болады, олар құрлықтың тереңiне ондаған километрдi алып жатыр. Бұл құбылыстармен балықтардың, бинтос және су өсiмдiктерiнiң құрлыққа шығып қалуы, биоресурстардың қырылуы қоса жүруде, ал су қайтқанда (шегінген) кезде теңiзге мұнай өнiмдерiнiң қалдықтарын және басқа да ластаушы қалдықтарды алып кетедi.
Каспий маңы облыстарының аумағы кеуiп жатқан Арал теңiзi тарапынан шаңдатқан желдің әсерiне де ұшырап жатыр.
Экологиялық ахуал нашарлауының антропогендiк факторлары
Жағалау аумақтарының шөлейттену процесi топырақтың, оның iшiнде мұнай өнiмдерiнен химиялық ластануға байланысты әсерлерге, бұрғылау, әртүрлi желілік құрылыстарды салу, карьерлердi ұйымдастыру, сондай-ақ геологиялық барлау жұмыстарын жүргiзу кезiнде жүйесiз жолдарды салу және жолсыз жерлерде ауыр бұрғылау техникасын тасымалдау кезiндегi техногендiк әсерлерге байланысты едәуiр шапшаңдап отыр.
Табиғат қорғау заңдарының талаптарын бұзу, өндiрiстiң артта қалған технологиясын қолдану нәтижесiнде және көмiрсутегi шикiзатын өндiру мен тасымалдаудың ұзаққа созылған кезiндегi өнеркәсiптiк авариялар салдарынан Батыс Қазақстандағы мазутталған жердiң жалпы ауданы 194 мың га, құйылған мұнайдың көлемi, - 5 млн. тоннаға жуық болып отыр, оның негiзгi бөлiгi Каспий маңындағы облыстарда жатыр. Мұнай өндiру жөнiндегi операциямен қоршаған ортаның радиоактивтiк және өзге де ластануы қоса жүруде.
Мұнай-газ кешенi кәсiпорындары қызметi кезiнде факелдерде жүздеген миллиард текше метр газ жанып кеттi. Бұл орайда канцерогендiк көмiрсутектерi мен iлеспе газдар жануының басқа да қауiптi өнiмдерi атмосфералық ауаны ластай отырып, теңiз суларының беткейiне шөгiп, алыс қашықтықтарға кетедi, судың тұздануына әкеледi, сонымен бiрге, топыраққа, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiне, сондай-ақ халықтың денсаулығына терiс әсерiн тигiзедi.
Кейбiр мұнай өңдеу кәсiпорындары iлеспе газдың артығын факелдерге жағады және оны толық кәдеге жарату үшiн қажеттi шаралар қолданылмайды. Iлеспе газды, оны ұтымсыз пайдалану тұрғысынан да, атмосфералық ауаны ластау тұрғысынан да кәдеге жаратудың өткiр проблемасы тұр.
Каспий теңiзiнiң ластануы
Теңiз деңгейiнiң көтерiлуi нәтижесiнде су басу аймағында 40 мұнай ұңғымалары қалды, келiсiм-шарт аумағынан шығып жатқан олардың бiр бөлігі иесiз қалып отыр. Олардың iшiнде 35 ұңғыма оларды тарату немесе тоқтатып қою жөнiнде шұғыл шаралар қабылдауды қажет етедi. Олар теңiз флорасы мен фаунасына қауiп төндiрiп отыр. Ұңғымалардың маңайындағы түп шөгiндiлерiнiң топырағында көмiрсутектерiнiң шоғырлануы өте жоғары.
Су айдынының тұйықтығының және ағынсыздығының салдарынан теңiздiң өзін-өзi тазартуға табиғи қабiлетi шектеулi.
Каспий теңiзi биологиялық әралуандылығының жай-күйi
Каспий теңiзiнiң және оның жағалау аймағының бiрегей биологиялық әралуандығы экологиялық жүйенiң ажырамайтын байланысын құрайтын су бiрлестiгi мен жағалау бiрлестiгiн бiрiктiрiп тұр. Каспийдiң ихтиофаунасының кәсiпшілік орасан зор маңызы бар және әртүрлi бағалаулар бойынша балықтар мен дөңгелек ауыздылардың 76-дан 126-ғa дейiн түрлерi және кiшi түрлерi бар.
Өткен жүзжылдықтың 20-40 жылдарында әдеттегi кәсiпшілік түрлерi Каспий миногасы, Едiл ұсақ майшабағы, Каспий алабұғасы, ақбалық, оларды аулаудың жалпы көлемi 80 мың тоннаға жуық болды. Алайда өткен жүзжылдықтың екiншi жартысында олар Қазақстан Республикасының және басқа да Каспий маңы мемлекеттерiнiң Қызыл кiтабына енгiзiлдi.
Қазiргi кезде кәсiпшілiктiң түрлерiне дәстүрлi түрде бекiре, частик және теңiз балықтары жатады. Дүниежүзiлiк рыноктарда бекiре балықтары барынша тұтыну құндылығына ие.
Соңғы жылдары балық аулау, оның iшiнде бекiре балықтарын аулау көлемi бiрнеше есе қысқарды. Бекiре балықтарының шұғыл қысқаруы табиғи өрiс аудандарының қысқаруына, қоршаған ортаның ластануына, жеткiлiксiз қорғау мен браконьерлiкке байланысты. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына Орал сүйрiгi популяциясын да енгiзу ұсынылып отыр.
Өзендердiң гидрологиялық режимiнiң өзгеруiне және су деңгейлерінің ауысуына байланысты балықтың частик түрiн аулау өткен жүзжылдықтың 30-50 жылдарымен салыстырғанда 3-4 есе төмендеп кеттi.
Килька биомассасы жағынан балықтың қалған түрлерiнен 2 есе асып түседi. Алайда, кильканың азық базасы - планктонның нашарлауына және шұғыл қысқаруына байланысты өткен жүзжылдықтың орта шенiндегi аулау көлемiмен салыстырғанда (40-45 мың т.) 1995 жылдан бастап Қазақстанда килька аулау 10 мың тоннаға дейiн төмендедi. 2001 жылдың маусым-шiлдесiнде Каспийде кильканың жаппай қырылуы барлық жерде байқалды.
Мекендеу ортасының нашарлауы салдарынан балықтардың организмiнде патологиялық өзгерiстер болып жатады, мұның өзi бекiре тұқымдастардың ұрпақ өсiру мүмкiндiктерiнiң бұзылуына әкеп соғады. Организмге су, жер бетiндегi жануарлармен трофикалық байланыстар жүйесi арқылы уытты қосылыстар түседi. Бұл зиянды заттар балықтардың бұлшық ет ағзасында, бауыры мен уылдырығында, сондай-ақ тюлендер мен құстардың организмiнде өте шоғырланған күйiнде табылып отыр. Әртүрлi симптомдар мен жануарлар организмiндегi бұзылыстар байқалуда.
Орал - Каспий өңiрiнде табиғи ұрық шашатын жерлер балықтың әралуан түрлерiнiң қорларын табиғи толықтырудың негiзгi көздерiнiң бiрi болып табылады. 1970 жылдардың ортасында (16 мың га дейiн) Жайық өзенi жайылмасындағы бекiре тұқымдастардың табиғи ұрық шашу қоры 1500 километрден астам жердi алып жатты. Жайық өзенi атырауларының лайлануына байланысты ұрық шашатын жерлердiң ауданы 922,5 га дейiн қысқарды.
Қазiргi кезде табиғи көздермен қатар, бекiре тұқымдастардың қорларын толықтырулардың негiзгi көзi 1998 жылы пайдалануға енгiзiлген Орал-Атырау және бекiре балық өсiру зауыттары болып табылады. 1998-2001 жылдары iшiнде Жайық өзенiне 22,22 млн. бас жас бекiре жiберiлдi.
Каспий теңiзiнде мекендейтiн бiрден-бiр сүт қоректi Каспий тюленi болып табылады. Өткен ғасырдың басында тюленнiң популяциясы 1 млн. жуық болды. Қазiргi кезде әртүрлi бағалаулар бойынша 300 мың басқа жуық болып есептеледi. 2000 жылы Каспий теңiзiнде он бес мыңнан астам тюлень қырылды, олардың 10 мыңнан астамы Қазақстан суларында қырылды. "Ит обасы" вирусының жайылуына олардың организміне мекендеу ортасы ластануының көпжылдық әсерi қосымша себеп болып отыр. Зерттеушiлердiң бағалауы бойынша зиянды заттар мен ластанудың жоғары деңгейi тюлендердiң жаппай қырылуына әкелiп соққан. Тюлендердiң организмiнде физиологиялық функциясы мен олардың өнiмдiлiгiне әсер ететiн хлорлы органикалық пестицидтердің, көмiрсутектерi мен ауыр металдардың жоғары шоғырлануы анықталған.
Каспий теңiзiнiң ауданында құстар көшi-қонының аса маңызды жолдары өтiп жатады. Солтүстiк Каспийдің су батпақты жерлерi суда жүзетiн құстардың резерваты, ұя салатын, түлейтiн және жаппай көшi-қон орны болып табылады. Қазiргi кезде құстардың 278 түрi кездеседi, олардың iшiнде 110 түрi ұя салады, 76 түрi қыстайды және 92 түрi ұшып кететiн құстардың қатарына жатады.
Мұнай мен газ өндiру биологиялық түрлерге жағымсыз әсер етедi. Каспийдiң солтүстiк шығысындағы мұнай кен орындарының шекарасына жақын жерлерде құстар табиғат ландшафтарына қарағанда 10 есе дерлiк аз кездеседi, ал жер бетiндегi мұнайдың мұнай сақталатын қоймаларда жыл сайын жүздеген құстар қырылып жатады.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына Каспий теңiзiнде және оның жағалауында мекендейтін жануарлар мен өсiмдiктердiң 75 түрi енгiзiлген. Тұтастай алғанда, Каспий аймағының саунасы мен флорасы әлсiз зерттелген. Көптеген топтар (фитопланктон, зоопланктон және бентос фаунасы мен флорасы), сондай-ақ организмдердiң аз кездесетiн және құрып бара жатқан түрлерi туралы жеткiлiктi мәлiметтер жоқ.
Жағалау фаунасы. Каспий маңы өңiрiнiң фаунасы экожүйенiң азып тозған бұзылу жағдайында тұр, ол сүтқоректілер, құстар мен тозаңдатқыш жәндiктер санының елеулi түрде азаюынан байқалады. Шаруашылықтың пайдалы түрлерiнiң ауыл шаруашылығы зиянкестерiне айналу фактісі байқалуда. Ветеринариялық және медициналық тұрғыдан жағымсыз мәнi бар түрлер, оның iшiнде жәндiктер мен кемiргiштер арасында өсiп келедi.
Жыртқыш аңдар санының ұлғаю аясында тұяқты жануарлар санының азаюы байқалуда. Аймақтағы сүтқоректiлердiң маңызды кәсiпшілік түрi киiк болып табылады. Yстiрт және Едiл-Жайық популяциясы киiктер санының соңғы жиырма жылда 2 миллионнан 200 мың басқа дейiн қысқарды.
Өңiр халқының денсаулығы. Соңғы он жыл iшiнде халық денсаулығы нашарлай түсуде, медициналық-демографиялық ахуалдың шектен тыс қолайсыз өсуi байқалады ауру мен халықтың өлiм-жiтiмiнiң көрсеткiшi өсе түсуде. Рак аурулары мен қан, тыныс органдарының аурулары әртүрлi инфекциялық аурулар республикалық көрсеткіштен 24 есе асып түседi.
Өңiр елдегi және Каспий маңы елдерiнiң туберкулезбен ауруының жоғары деңгейiмен, нәрестелер шетiнеуiнiң жоғары көрсеткiштерiмен сипатталады. Ауытқу құбылыстары бар балалардың тууы кездеседi. Аналар өлiмi өңiрде республика мен ел бойынша алғанда едәуiр жоғары.
Жаңа экологиялық қауiп-қатерлер
Қазiргi кезге дейiн теңiз мұнай операцияларынан келген зиян ошақтық сипат алып, су массаларының араласуы салдарынан акватория бойынша да таралып отыр.
Тау-кен-геологиялық жағдайлардың ерекшелiктерiн ескере отырып, көмiрсутегi шикiзатының құрлықтағы көлемiнiң өсуi, КТҚС-тағы көмiрсутектерi ресурстарын өндiру мен оларды тасымалдау жөнiндегi жұмыстар өндiрісi күкiрттi сутегi қалдықтары мен мұнай құйылулары пайда болуының ықтималдығын, сондай-ақ аймақтағы өнеркәсiптiк авариялар мен төтенше жағдайларды жоғарылата түседi.
Экстремальдық қабаттар жағдайлары бар (1100 атмосфераға дейін, температура 125-150 градус) шельфтiң палеозой мұнайы (карбон, девон) аса iрi тұз асты мұнай кен орындарын пайдалану және агрессиялық қасиеттер (күкiртті сутегi 20-25 процент) өнеркәсiптiк авариялар мен төтенше жағдайлардың пайда болу қаупiмен қоса жүредi.
Мұнай өндiру объектілерiндегi өнеркәсiптiк авариялар мен төтенше жағдайлардың ықтималдық жағдайы теңiз экожүйесi мен оның жағалау аймағында қиратушы факторлар туындауының үлкен қатерiмен байланысты.
Алдын ала болжамдар бойынша Каспий маңы аймағындағы мұнай өндiрудiң көлемi 2015 жылға қарай 100 млн. тоннадан асып түседi. Бұл орайда өндiрудiң мүмкiн болатын шектi деңгейi белгiленбеген, ол теңiз экожүйесiне зиян келтiрмейдi.
Каспий теңiзi бассейнiндегi көмiрсутектерi ресурстарын кең ауқымда игеру, сондай-ақ мұнай мен газды өңдеу жұмыс істеп тұрған өндiрiстiң инфрақұрылымын дамытумен және жаңаларын құрумен тығыз байланысты. Бұл қоршаған ортаға техногендiк жүктемелер деңгейiн әлденеше рет өсудi туғызады.
Бұл орайда экологиялық жүйеге жағымсыз әсер едәуiр ұлғаяды, соның нәтижесiнде бiрқатар бүлдiрушiлiк факторлар, оның ішінде: балық миграциясы жолдарының бұзылуын, теңiздiң қайраң аймағындағы түбiнiң лайлануын және ластануын, теңiз суында зиянды заттар шоғырлануының артуын, акваторияның иесiзденуiн, сулы-сазды жерлердегi экожүйенiң бұзылуын, балықтар мен құстардың азықтық базасының қысқаруын және соның салдарынан - мекендеу ортасының нашарлауын, теңiз биоресурстарының қысқаруын күтуге болады.
Сонымен бiрге, құрлықтың жағалау аумақтарында жүктеменiң ұлғаюы жүредi. Бұл орайда ландшафтардың ластану мен нашарлау ықтималдығы әлденеше рет өседi, соның салдарынан аумақтың одан әрi шөлейттенуi, жердiң иесiзденуi, жер бетiндегi жануарлар санының шұғыл қысқаруы болып өтедi, сондай-ақ ауыл шаруашылығына елеулi зиян келтiрiлуi мүмкiн.
Қоршаған орта сапасының нашарлауы халықтың күнкөріс жағдайларына, сондай-ақ аймақтағы медициналық-демографиялық ахуалға да терiс әсерiн тигізеді.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қорықтық аймақтағы шаруашылық қызметiне қойылатын ерекше экологиялық талаптар бекiтiлген. Алайда, Каспий теңiзiнiң қорықтық аймағында кез келген шаруашылық қызметi биологиялық алуан түрлiлiкке түзеуге болмайтын зиян келтiруi мүмкiн учаскелер бар. Зоналау жөнiндегi картаның болмауы қорықтық аймақтың сезiмтал және осал учаскелерiндегi жұмыс режимiн анықтауға мүмкiндiк бермейді.
Өз-өзiнен құйылатын мұнай және гидрогеологиялық ұңғымаларды тарату немесе тоқтатып қою проблемасын шешу мақсатында Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi салалық бағдарламаны әзiрледi және оны iске асыру жөнiнде жұмыстар ұйымдастырылған. Каспий маңы облыстарындағы мұнай компаниялары мұнай кәсiпшілігінiң аумағын мазутталған топырақтан тазарту жөнiндегi жұмыстарды жүргiзуде.
Алайда, өңiрде экологиялық ахуалды жақсарту үшiн қабылданып отырған шаралар тым жеткiлiксiз.
Аймақтағы экологиялық ахуал күрделене түссе де, алайда, дегенмен де оны басқаруға болады. Сондықтан Каспий теңiзiнiң экологиялық жүйесiнiң сыни жағдайын тұрақтандыру және оны сауықтыру үшiн түбегейлi шараларды жүзеге асыру қажет.
Шельфтi игеру жөнiндегi жоспарланып отырған кең ауқымдағы операциялардың қоршаған ортаға техногендік әсерлерiнiң мүмкiн болатын апатты салдарларының алдын алу үшiн белгiленiп отырған қызметке техногендiк жүктемелердiң шектi деңгейi анықталатын және қоршаған ортаға әсердi бағалау (ҚОӘБ) жүргiзiлетiн болады.
Экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мақсатында мұнай операцияларының бастапқы кезеңiнде қоршаған ортаға қазiргi техногендік жүктемелерді елеулi түрде азайту жөнiнде стратегиялық мiндеттердi шешiп алу қажет.
Бұл шаралар биологиялық және ландшафтық алуан түрлiлiктi сақтау және теңгермелi пайдалану, сондай-ақ трансшекаралық жағалау аймағын кешендi және орнықты пайдалану үшiн негiздер туғызады. Осы арқылы экологиялық ахуалды едәуір тұрақтандыруға, Каспий теңізінің қоршаған ортасын сауықтыру үшiн негiздер жасауға және халықтың қауiпсiз өмiр сүруін қамтамасыз етуге қол жеткiзiлетiн болады.
Қойылған мiндеттердi шешу үшiн 2003-2015 жылдар iшiнде басым шараларды кезең-кезеңмен жүзеге асыру үшiн іс-қимылдардың мынадай бағыттары белгiленедi:
- Каспий теңiзi экожүйесiнiң ластану қатерiн азайту және сапасын жақсартуға негiздер қалау үшiн өнеркәсiп көздерiнен қоршаған ортаға келетін ластануды барынша азайту; өнеркәсiптiк авариялар және қоршаған ортаның ластануы мониторингi кезiнде төтенше жағдайлардың алдын алуды және оған жауап беру жүйесiн құру; зертханалық қызметтердi дамыту қамтамасыз етiлетiн болады;
- Каспий теңiзiнiң және оның жағалау аймағының биологиялық және ландшафтық алуан түрлiлiгiн сақтау және теңгермелі пайдалану үшiн негіздер қалау мақсатында азып-тозған сулар мен жағалау экожүйесi, балықтардың жайылуы мен ұрық шашатын жерi, сондай-ақ кәсiпшілік жануарлардың мекендеу ортасы қалпына келтiрiлетiн; Каспий теңiзiне және оның жағалау аймағының биологиялық ресурстарын сақтау және теңгермелі пайдалану үшiн тиiмдi тетiктер жасалатын болады;
- жағалау аймағы халқының Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасын басқаруға қатысуын қамтамасыз ету үшiн халықтың экологиялық ахуалдан хабардар болуы арттырылатын; жұртшылықтың шешiмдер қабылдауға қол жеткiзуi қамтамасыз етiлетiн (ҚОӘБ-ттi, қоғамдық тыңдауларды даярлауға қатысуы және т.б.) қамтамасыз етiлетiн болады.
Қойылған мiндеттердi шешу және мақсаттарға қол жеткiзу үшiн алдағы жылдар iшiнде басым шаралар кешенiн кезең-кезеңімен жүзеге асыру көзделедi. I кезеңде - таяудағы үш жылда бiрқатар басым шараларды жүзеге асыру көзделедi, қалған басымдық iс-қимылдарды келесi кезеңдерде (II кезең - 2006-2010 жылдары және IІІ кезең 2011-2015 жылдары) орындау үшiн жоспарлау көзделедi. Жекелеген кезеңдер бойынша шараларды орындау қорытындылары жөнiнде жыл сайын түзету енгiзiлетiн болады.
Iс-қимылдардың басым бағыттары аймақтағы негiзгi экологиялық проблемаларды жою үшiн әзiрленген және трансшекаралық жағалау аймағын кешендi (интеграциялық) және тұрақты пайдалануды, ластану деңгейiн азайтуды, биологиялық алуан түрлілiктi сақтауды қамтамасыз етудi көздейдi.
Шараларды қаржыландыру мүмкiн болатын барлық көздерден, оның iшiнде табиғат пайдаланушылардан табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшiн төлемдер және қоршаған ортаны ластағаны үшiн айыппұл санкциялары түрiнде қалыптасатын қаражат көбiне республикалық және жергіліктi бюджеттерден көзделедi.
Бағдарламаның экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық шаралар кешенiн iске асырудан күтілетiн нәтижелер көп жағдайда белгiленген шараларды дер кезiнде және сапалы жүзеге асыруға байланысты.
Тарихи ластануларды жою және ағымдағы ластанудың алдын алу жөнiндегi iс-шараларды дер кезiнде жүзеге асыру табиғи ортаға қазiргi техногендiк жүктемелердi елеулi түрде азайтуға, соған сәйкес, аймақтағы экологиялық ахуалды тұрақтандыруға әкеп соғады.
Едiл мен Жайық өзендерi атырауларының арналарындағы гидромелиорациялық тұрғыдан түптi тереңдету жөнiндегi жұмыстарды жүргiзу бекiре балықтарының уылдырық шашатын жерге өтуiне мүмкiндiк бередi, осы арқылы табиғи уылдырық шашатын жерлер қалпына келтiрiлетiн болады.
Өнеркәсiпте қазiргi заманғы бәсекеге қабiлеттi технологияны қолдану, сондай-ақ қоршаған орта сапасының халықаралық экологиялық және гигиеналық стандарттарына ауысу ағымдағы ластану деңгейiн едәуiр азайтуға мүмкiндiк бередi.
Осы шараларды жүзеге асыру нәтижесiнде қоршаған ортаны сауықтыру және су және жер бетiндегi биоресурстардың мекендеу ортасын қалпына келтiру үшiн негiздер жасалатын болады. Осы арқылы аймақтағы биологиялық алуан түрлiлiктi сақтау үшiн алғы-шарттар жасалады.
Нормативтiк құқықтық актiлердi және табиғат қорғау органдарын басқарудың құрылымын жетiлдiру аймақтағы трансшекаралық жағалау аймағын интеграциялық (кешендi) және орнықты пайдалануды қамтамасыз ету үшiн негiз туғызады.
Осының нәтижесiнде, экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық шаралар кешенiн iске асыру нәтижесiнде қоршаған ортаның жай-күйiне бақылау қою, Каспий теңiзi маңындағы экологиялық ахуалды басқару және ең бастысы халықтың қауiпсiз өмiр сүруiн қамтамасыз ету күтіледi.
КТҚС-тағы мұнай операцияларының зиянды әсерiн барынша азайту мақсатында қосымша шектеу шараларын қабылдау қажет:
- ОПЭ технологиясы, ұңғымаларды сынау мен авариялық жағдайлар себепшi болатын қысқа мерзiмдi және қатаң шектелген кезеңдердi қоспағанда, газды жандыруды жүргiзуге тыйым салу;
- теңiз акваториясының шегi мен шегiнен тыс жерлерде жер қойнауында сұйық қалдықтарды көмудi қойнау учаскесiне мемлекеттiк сараптаманы және мемлекеттiк экологиялық сараптаманы жүргiзгеннен кейiн ғана жүзеге асыру;
- оны барынша өнеркәсiптiк тұрғыдан пайдалану үшiн күкiрттi кәдеге жаратудың басқа әдiстерiн қарау. Өнеркәсiптiк пайдаланудың көлемiнен тыс артылып қалған күкiрт үшiн арнаулы полигондар - мысалы, өңделген кенiштердiң карьерлерiнде қойма жасау.
Оң нәтижелерге қол жеткiзу үшiн Каспий аймағы елдерi үкiметтерiнiң аймақтық ынтымақтастық жөнiндегi құжаттарды - Мұнайдың ғаламдық құйылымының алдын алу және оған қарсы күресті қамтамасыз ету үшiн iс-қимылдардың аймақтық жоспарын, iс-қимылдардың аймақтық Стратегиялық жоспарын, халықаралық конвенциялар мен келiсiмдердiң принциптерi мен талаптарын, сондай-ақ Каспий теңiзiнiң теңiздiк қоршаған ортасын қорғау және жұртшылықты тарту жөнiндегi шектi конвенциясының жобасын iске асырудың маңызды мәнi бар.
5.2.14. Төтенше жағдайлардың алдын алу және олардың салдарларын жоюға әзiрлiктi қамтамасыз ету
Мұнай операцияларының көлемiн арттыру және 2005 жылы Каспий шельфiнде мұнай өндiрудiң алда тұрған басталуы, Мемлекеттiк қор мұнай ұңғымаларының Каспий сулары басуының қанағаттанғысыз жай-күйi, жағалау аймағында трансшекаралық әсерлердiң қауiптi өндiрiстiк объектiлерiнiң жоспарланып отырған шоғырлануы, теңiзде көмiрсутегi шикiзатын тасымалдау көлемiнiң ұлғаюы қоршаған ортаға техногендiк жүктеменi және төтенше жағдайлар туындау қатерiн арттырады.
Континенттi құрлықтың ұқсас кен орындарында (Теңiз, Қарашығанақ) орын алып отырған апатты авариялар мен олардың экологиялық, геологиялық-техникалық, экономикалық және басқа да терiс салдарлары Қазақстан Республикасының теңiзi мен iшкi суларында мұнай операцияларын жүргiзудiң ерекшелiктерiн ecкepe отырып, арнаулы шараларды қабылдау қажет екенiн көрсеттi.
Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк кезеңiнiң iшiнде мұнайдың оны тасымалдау кезiндегi құйылулары байқалды. 2001-2002 жылдарда ғана мұнайдың танкерлерден құйылуының үш оқиғасы болды. Тасымалдау көлемiнiң ұлғаюымен бiрге мұнайдың құйылу ықтималдығы артып келедi.
Келесi проблема Каспий мұнай ұңғымаларын су басуының қанағаттанғысыз технологиялық жай-күйi, мұның өзi 2001 жылғы қаңтар-ақпанда "Оңтүстiк-Батыс Тәжiғали" кен орнынан мұнайдың теңiзге құйылуына себепшi болды.
Континенттiк құрлықтағы кен орындарын игеру мен пайдалану тәжiрибесi компаниялардың алыс шетелдерден өнеркәсiп қауiпсiздiгінiң техникалық және технологиялық нормаларына, кен орындарының тау-кен-геологиялық жағдайларына толық дәрежеде сай келмейтiн, сондай-ақ моральдық және физикалық жағынан ескiрген жабдықтарды алып келетiнiн көрсеттi.
"Сұңқар" - жасанды аралының бұрғылау қондырғысының базасында 2002 жылғы маусымда өткен республикалық-командалық штаб жаттығуының қорытындылары, тұтастан алғанда, мемлекеттiк органдар мен мұнай компанияларының мұнай құйылуына әзiрлiгiнiң жеткiлiктi деңгейiн көрсеттi. Сонымен бiрге мұнай құйылуының алдын алу және оны жою жөнiндегi шараларды жоспарлау мен орындау мүдделi мемлекеттiк органдар мен мұнай компанияларының өзара iс-қимылын жетiлдiрудi де қажет етедi.
Нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеуге қатысты, республикада "Техникалық және техникалық нормалар мен стандарттарда бар нормативтiк актiлердi әзiрлеу, беру, қабылдау, қолданысқа енгiзу, қолдану, жариялау, өзгерту, толықтыру және қолданысын тоқтату тәртiбiнiң" бiрыңғай ережесi жоқ екенiн атап өту қажет, өйткенi "Нормативтiк құқықтық актiлер туралы" Қазақстан Республикасының Заңында жоғарыда аталған тәртiп айқындалмаған.
Төтенше жағдайлардың алдын алу және азаматтардың өмiрiн қорғау мақсатында "Қазақстан Республикасының теңiзi мен iшкi су айдындарындағы мұнай құйылуының алдын алу және оларға жауап беру жөнiндегi ұлттық жоспарды" қайта қарап, толықтыру және теңiзде мұнай операцияларын жүргiзу және оларға қарсы әсер eту кезiндегі төтенше жағдайлардың алдын алу мәселелерiн реттейтiн нормативтік құқықтық актілерді әзiрлеу қажет.
Каспий теңiзiнiң Қазақстан секторындағы мұнай құйылуын, мүмкiн болатын өрттердi, мұнай-газ және мұнай тасымалы объектiлерiндегi техногендiк аварияларды жоюға, сондай-ақ күкiрттi сутегiнiң оқыс шығарылуы мен басқа да шұғыл жұмыстар кезiнде халықтың және зардап шеккендер лагерiн ұйымдастыруды жүзеге асыратын Қазақстанның бiрде-бiр теңiз кемесi, бiрде-бiр авариялық құтқару бөлiмшесi жоқ. Осыған байланысты су айдындарындағы зiлзалаларды, авариялар мен апаттарды жою үшiн арнаулы жүзу құралдарымен және авариялық-құтқару техникалық жабдықтарымен жабдықталған "Арнаулы теңiз авариялық-құтқару жасағын" құру, сондай-ақ республиканың Батыс өңiрiнде азаматтық қорғаныс полкiн жасақтау қажет.
"Қазақстан Республикасының теңiзi мен iшкi суларында мұнай операцияларын жүргiзудiң қауiпсiздiгiн қадағалау жөнiндегi мемлекеттiк инспекция" мемлекеттiк мекемесi инспекторларының штат санын теңiзде өндiру, тасымалдау технологиясы мен техникасы, мұнай мен газ геологиясы, минералдық шикiзатты өңдеу және ұңғымаларды бұрғылау жөнiндегi мамандармен ұлғайту жөнiнде ұсыныстар енгiзу.
Осы шаралардың нәтижесiнде мемлекеттiк деңгейде мұнай операцияларын теңiзде және iшкi суларда жүргiзудi бақылау күшейтiлiп, "Мұнай және өз-өзiнен құйылатын гидрогеологиялық ұңғымаларды тарату және тоқтатып қою" бағдарламасын iске асыру жөнiндегi жұмыс шапшаңдатылатын болады.
Қазақстан Республикасына әкелiнетiн өнiмдердi бақылауды күшейту және осыған сәйкес "Мiндеттi сертификатталуға жататын өнiмдер мен қызметтер тiзбесiн" бұрғылау, мұнай-газ кәсiпшілігi, химиялық, геологиялық барлау жабдықтарымен толықтыру қажет.
Қазақстан Республикасының теңiзiнде мұнай операцияларының ерекше сезiмтал экологиялық ауданда тұңғыш жүргiзілетiнiн және трансшекаралық әлеуетті қауiп туғызатынын назарға ала отырып, өнеркәсiп қауiпсiздiгi салаларындағы, тиiстi халықаралық орталықтар мен ұйымдардағы инспекторларды қоса алғанда, мемлекеттiк органдардың мамандарын жүйелi түрде оқытып отыру қажет.
Географиялық тұрғыдан алғанда Каспий теңiзi халықаралық көл болып табылады және өнеркәсiптiк авариялардың салдарлары Каспий маңы мемлекеттерiнiң аумағына жағымсыз ықпал етуi мүмкiн.
Сондықтан өнеркәсiптiк, көлiктiк авариялардың алдын алу мен олардың салдарларын жою саласындағы ғылыми зерттеулер, ғылыми-техникалық ақпарат және технологиялар алмасу мәселелерiндегi халықаралық ынтымақтастық ерекше маңызды болады.
Қазақстан Республикасы тиiстi заңдармен Өнеркәсiптiк авариялардың трансшекаралық ықпалы туралы конвенцияға, Трансшекаралық су ағындары мен халықаралық көлдердi қорғау және пайдалану жөнiндегi конвенцияға, Ауаны үлкен қашықтықтан трансшекаралық ластау туралы конвенцияға қосылды, онда мемлекеттiң аварияларға жол бермеуi жөнiндегi жауапкершiлiгi көзделген.
Теңiзде трансшекаралық ықпал ететiн өнеркәсіптiк, көлiктiк авариялар бола қалған жағдайда басқа адамдардың өмiрiне, денсаулығына немесе мүлкiне және қоршаған ортаға зиян келтiргенi үшiн азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi сақтандырудың нормативтiк базасын жасау жөнiнде шаралар қабылдау қажет.
Жоғарыда аталған шаралар кешенiн iске асыру нәтижесiнде Каспий теңiзi шельфiнiң Қазақстан бөлiгiн игеру кезiнде өнеркәсiптiк, тасымал авариялары мен өрттердiң пайда болу қатерiнiң азаюы күтiледi және олардың салдарларын жоюға әзiрлiктiң қажеттi деңгейi қамтамасыз етiлетiн болады.
5.2.15. Ғылыми-техникалық жағынан сүйемелдеу
Серпiндi дамушы мұнай-газ кешенi республикада соған сәйкес мұнай-газ саласындағы ғылыми зерттеулер, әзiрлеумелер мен технологиялар жүргiзуге мамандандырылған барлық шет елдiк және отандық ғылыми және жобалау-технологиялық ұйымдарын бiртұтас кешенге үйлестiру және шоғырландыруды құру қажеттiгiн бiлдiредi, бұл барлық мұнай-газ секторындағы келiсiлген ғылыми-технологиялық саясаттың жүргiзiлуiн қамтамасыз етедi.
Мұнай-газ саласының алдында тұрған мiндеттер деңгейiне сәйкес, ғылыми-техникалық мектептiң озық құрылымы, мұнай-газ операцияларының жалпы кешендерiн бiртұтас ғылыми және жобалау - терең зерделеу жүйесiмен қамтамасыз ету қажет. Аймақтың геологиялық құрылымы туралы базалық ақпараттың негiзгi көлемi, мұнай-газ бассейндерiнiң құрылысы мен орналастырылуы жөнiндегi бiлiм, мұнай-газдылық өлшемдерiнiң құны мен пайдаланылатын әдiстер кешенi және мұнай-газ операцияларының технологиясы қазақстандық ғылыми және жобалау-iздестiру ұйымдарында жинақталуға және өңделуге тиiс.
КТҚС-да жоспарланып отырған сейсмикалық зерттеулердiң көлемiн ұлғайту кезiнде теңiз жобаларын табысты орындау үшiн техникалық жаңарту қажет: қазiргi заманғы телеметрикалық сейсмостанция, гидрофондары мен геофондары бар сейсмикалық костың жинағын, сондай-ақ мамандандырылған аз қайраңдайтын кемелер сатып алу қажет. Ауыспалы аймақта жұмыс жүргiзу үшiн сейсмикалық дабылды тiркейтiн радиотелеметрикалық жүйе, қайраңдайтын немесе ауа толтырылған төсенiш үстiндегi кемеге қондырылған жарылысты ұңғымаларды бұрғылайтын арнаулы бұрғылау қондырғыларын сатып алу қажет. Оңтүстiк Каспийдiң терең аймақтарында жұмыс жүргiзу кезiнде сейсмикалық косқа (стример) тiркелген кемелер қажет болады.
Қазақстан геофизикалық компанияларды техникалық қайта жарақтандыру жобасын жүзеге асыру нәтижесiнде Каспий теңiзi шельфiнiң болашақ құрылымдарына 3D аудандық сейсмобарлауды сейсмикалық зерттеудi орындау көзделедi. Техникалық қайта жарақтандыру KTҚC-ның геологиялық құрылымын неғұрлым егжей-тегжейлi үйренуге мүмкiндiк беретiн сапалы қызмет көрсететiн отандық сервистiк қызмет көрсету ұйымдарының бәсекелестiк қабiлетiн жақсартады және перспективалы мұнай-газ құрылымы қорларын толықтырады.
Технологияларды беру мен "ноу-хауды" бiлiктiлiктi көтеруден бөлiп қарауға болмайды, себебi қазақстандық персоналдар жобадан ең жоғарғы пайда табу үшiн жаңа технологияларды тиiмдi пайдалану мақсатында оқытылуға тиiс.
Бұл бағыттағы мүмкiн болатын ынтымақтастық нысандарының бiрi мұнай компаниялары құрған "технологиялар клубы" болып табылады, оның мүшелерi ортақ мүдденi көздейтiн өзара зерттеу және әзiрлеу бағдарламалары бойынша ынтымақтасу мүмкiндiгiне ие болады (мысалы, ауыр мұнайдың дебитiн жоғарылату мәселесi жөнiндегi ынтымақтастық).
КТҚС-тың көмiрсутектi ресурстарын игеру кезiндегi ғылыми-техникалық бiртұтас саясатын жүргiзу үшiн мыналар көзделедi:
- республикада елiмiздiң мұнай-газ кешенiнiң озық дамуын қамтамасыз ететiн, әлемдiк деңгейдегi ғылыми-технологиялық мұнай-газ мектебiн құру;
- Қазақстан Республикасының мұнай-газ ресурстарын кешендi игеру жөнiндегi бiртұтас ұлттық жүйесiнiң бас сараптамалық және ғылыми-технологиялық элементi ретiнде ұлттық ғылыми-технологиялық орталықтың қалыптасуын қамтамасыз ету (Қазақ мұнай-газ институты);
- республика мұнай-газ кешенiне қазiргi заманғы ғылыми-технологиялық схемалар мен мұнай-газ саласының қалыпты дамуы жөнiндегi кешендi бағдарламалар, мұнай-газ өңдеушi өндiрiстер, көлiктер мен республика мұнай-газ кешенiнiң сервистiк инфрақұрылымын әзiрлеу мен енгiзу;
- Қазақстан Республикасының ұлттық мүддесiн қорғаумен қамтамасыз ету мақсатында кен орындарын кешендi игерудiң барлық сатысында ғылыми-технологиялық сүйемелдеу мен инвестициялық жобаларды сараптауды жүзеге асыру, бiрiншi кезекте - жоғары экологиялық және технологиялық стандарттарды сақтау.
Қазақстан Республикасының мүддесiн қорғау үшiн императивтiк тәртiппен көзделуге тиiс сараптамалық және iздестiру жұмыстарын жүргiзу кезiнде барлық жаңа жобаларда Қазақ мұнай-газ институты Қазақстанның мұнай-газ байлықтарын кешендi игеру жөнiндегi жұмыстарды сүйемелдеудiң бiртұтас жүйесiнiң маңызды сараптамалық және ғылыми-технологиялық буыны рөлiнде болуға тиiс.
КТҚС-на көмiрсутегiн барлау және өндiру үшiн учаскелер беру кезiнде жаңа технологияларды берудегi жер қойнауын пайдалану жөнiндегi келiсiм-шартты бекiту қажет.
ҚР Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi мұнай-газ деректерiнiң банкiн құру жөнiндегi жұмыстарды бастады (PetroBank). Осы мақсатта қуатты компьютерлiк кешен сатып алынды. Норвегия, АҚШ т.б. мемлекеттердiң мұнай-газ деректерi ұлттық банктерiнiң тәжiрибесi ескерiле отырып, бағдарламамен қамтамасыз ету және жұмысты ұйымдастыру бойынша халықаралық неғұрлым танымал компанияларды тарту жұмыстары жүргiзiлiп жатыр.
Мұнай-газ деректерi банкiнiң жоспарлаған мiндеттерi мыналар:
- басқару еңбегiнiң өнiмділігiн, объективтілiгiн көтеру арқылы ақпараттар көлемiн ұлғайту жолымен жер қойнауын басқарудың сапасын арттыру;
- ақпаратты сақтау деңгейiнiң артуы есебiнен жер қойнауын пайдаланудың мемлекеттiк мүддесiн сақтау. Ақпаратты пайдалануға бақылау жасау;
- геофизикалық деректерге шұғыл қол жеткiзе алу есебiнен интерпретацияның мүмкiндiгiн молайту;
- мұнай-газ деректерiнiң мониторингi үшiн база құру;
- мұнай-газ секторына инвестицияларды тарту үшiн негiз қалау;
- геологобарлау жұмыстарындағы шығынды азайту, рыноктық тауар ретiндегi ақпарат құндылығын көтеру, ақпарат өткiзу рыногын кеңейту.
5.2.16. Валюта мониторингiн ұйымдастыру
Бағдарлама шегiнде КТҚС мұнай-газ кен орындарын игеру 2003-2015 жылдары инвестицияның үлкен көлемiн талап етедi. Олардың көп бөлiгi, бәрiнен бұрын атап айтқанда, KTҚC жылдам игеру кезiнде шетелдiк инвестициялар түрiнде тартылады.
Бүгiнде Қазақстан Республикасы төлем теңгерiмiнiң күйi солтүстiк Каспий шегiндегi Аджип KKO жүзеге асыратын жұмыстарға едәуiр дәрежеде байланысты болып отыр. Республикадағы көмiрсутегiн өндiрудiң негiзгi аймағына айналатын KTҚC болашағын ескере отырып, елiмiздiң төлем теңгерiмiнiң күйi КТҚС мұнай-газ жобаларымен едәуiр дәрежеде айқындалатын болады. Бұдан басқа, ipi ауқымды шетел инвестицияларын тарту ең бастысы, қарыз нысанында болады, бұл Қазақстан Республикасының сыртқы берешектерiнiң одан әрi өсуiне әкеледi.
Төлем теңгерiмiнiң тұрақтылығын, сыртқы қарыздың экономикалық қол жетiмділігiн, валюталық-қаржылық қатердi, сондай-ақ экономикалық қауiпсiздiк қатерiнiң дәрежесiн бағалау төлем теңгерiмiн және сыртқы борыш статистикасын қалыптастыру үшiн пайдаланылатын ақпараттардың сапасын арттыруды талап етедi және бұл ақпараттың көлемi елiмiздiң экономикасына арналған KTҚC игеру жөнiндегi инвестициялық жобалардың мәндiлiгiне тура тепе-тең болуы керек. Бұл үшiн Бағдарлама шегiнде Ұлттық Банк валюта мониторингін ұйымдастыру мүмкiндiгiн қарастыруы керек.
Валюта мониторингi КТҚС мұнай келiсiм-шарттарын iске асыру шегiнде жүзеге асырылатын валюталық операциялар бойынша ақпарат жинауды бiлдiредi. Валюта мониторингiнiң мақсаты - төлем теңгерiмiнiң тұрақтылығын, сыртқы қарыздың экономикалық қол жетiмдiлiгiн, валюталық-қаржылық қатердi, сондай-ақ экономикалық қауiпсiздiк қатерiнiң дәрежесiн бағалау.
Валюта мониторингiнiң негiзгi мiндеттерi болып табылатындар:
- КТҚС кен орындарын игеру жөнiндегi келiсiм-шарттарды iске асыру шеңберiнде жүзеге асырылатын валюталық операциялар бойынша ақпараттық база құру;
- төлем теңгерiмiн, Қазақстан Республикасы сыртқы борышы статистикасы мен халықаралық инвестициялық позициялар үшiн Ұлттық Банк пайдаланатын ақпараттардың сапасы мен көлемiн арттыру;
- Қазақстан Республикасы төлем теңгерiмi мен сыртқы борышын талдауды және болжауды жетiлдiру.
6. Қаржыландыру көздері және салық салу
Қазақстан мұнай-газ кешенiнiң өсу қарқыны инвестициялардағы қажеттiлiктiң өлшемi мен құрылымын бередi, қаржыландырудың қандай да бiр көздерiнiң артықшылығын анықтайды, соның iшiнде отандық капиталды тарту мүмкiндiгiн қарайды:
- КТҚС-ын жеделдетiп игеру кезiнде мұнай экспортына назар aудapa отырып шет елдiк инвестициялар ағынын ынталандыру қажет болады;
- Каспийдi бiртiндеп игеру кезiнде ұлттық еңбек және қаржы көздерiнiң қатысуы, сатып алу мен шетел технологиясының лизингi үлкен маңызға ие болады.
6.1. Инвестицияларға қажеттiлiк және қаржылық стратегия
Бағдарлама бойынша инвестицияларға қажеттiлiк жер қойнауын пайдаланушылардың iздестiру-барлау жұмыстарының нәтижелілiгiне тiкелей тәуелдi. Кен орындарындағы көмiрсутегi қоры мен сапасы олардың әрқайсысының дамып келе жатқан энерготасушылар рыногы жағдайындағы табылған игеру тәртiбiн анықтайды. Негiзгi инвестициялар мыналар үшiн қажет:
- iздестiру және геофизикалық жұмыстар жүргiзу;
- табылған кен орындарын игеру мен өндiрудi ұйымдастыру;
- өндiрiстi, тасымалдауды және өткiзудi кеңейту;
- теңiз және жағалау инфрақұрылымын құру;
- еңбек ресурстарын және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамыту.
КТҚС-та мұнай операцияларын жүргiзу болжамы Қашаған кен орнынан 2005 жылы "алғашқы" мұнай алу, сондай-ақ мұнай өндiру деңгейiн 2010 жылы - жылына 40 млн. тоннаға және 2015 жылы - 100 млн. тоннаға жеткiзу жеткiлiктi күрделi қаржы мен инвестиция салуды талап етедi. КТҚС көмiрсутектерi ресурстарын игеру кезiндегi мұнай-газ секторының дамуына талап етiлетiн инвестицияларды талдау осындай шығын жобалары нормативтерiне және практикасына сәйкес жүргiзiледi. 2015 жылға дейiнгi күрделi және операциялық ең төменгi шығындарды бағалау көмiрсутектерiнiң 15% табу ықтималдығын негiзге ала отырып орындалды, шығындардың ең жоғарғы деңгейi Солтүстiк Каспий жобасы даму бюджетiнiң алдын ала деректерi бойынша және Дүниежүзілік Банктiң 2015 жылға дейiнгi кезеңдегi болжамдарының негiзiнде анықталды.
Каспий теңiзiндегi мұнай-газ ресурстарын игеру үшiн кең ауқымдағы күрделi құрылыстар салу, өңiрi қажеттi ғимараттар, жабдықтар мен материалдарды жеткiзу қиын болатын еуразиялық континенттiң ортасында тұрғанын ескерсек, КТҚС-ты игерудегi инвестициялар болжамының базалық деңгейi үшiн күрделi және операциялық шығындардың ең төменгi және ең жоғарғы деңгейлерiнiң орташа өлшемдi көрсеткiшi қабылданды.
Сонымен, КТҚС-ты игерудегi инвестициялар болжамы 2003-2005 жылдарда 966 млрд.теңге немесе - 6 млрд. АҚШ доллары шамасында, 2006-2010 жылдары 1658 млрд.теңге немесе - 10,3 млрд. АҚШ долларына жуық және 2011-2015 жылдарға шамамен 2511 млрд. теңге немесе - 15,6 млрд. АҚШ долларына жуық күтілуде (1 АҚШ долларының бағамы 161 теңгеге тең).
19-сурет. КТҚС-ты игерудегі инвестициялар болжамы
(млрд. АҚШ долларымен)
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Бағдарламаның қаржылық стратегиясы инвестициялық процеске қатысушылар арасында оңтайлы бөлу тәуекелi кезiнде көмiрсутектерi теңiз кен орындарын әзiрлеудiң тиiмдiлiгiн қолдауға бағытталған.
Қаржы стратегиясының негiзiне жер қойнауын пайдаланушылар мен инвесторлардың алғашқы игеру жоспарын бекiткенге дейiнгi барлық барлау тәуекелiн толық қабылдау шарты алынған. Коммерциялық қор табылған жағдайда жер қойнауын пайдалануға келiсiм-шарт ережелерiн және Қазақстан Республикасы заңдарының нормаларына сәйкес ескере отырып инвестицияларды пайдаланғаны үшiн есептелген проценттердi қоса алғанда, кен орындарын барлау мен бағалау барысында келтiрiлген жер қойнауын пайдаланушылар шығындарының тиiстi бөлiгiне өтем жүргiзiледi.
Инфрақұрылым объектiлерiн инвестор құрылысты қаржыландыратын келiсiм-шарттарында белгiленедi, жұмсалған инвестиция қайтару мен рентабельдiктiң әдiл нормасын алу үшiн жеткiлiктi уақыт кезеңi iшiнде өндiрiстiк объектiлерге техникалық қызмет көрсетудi пайдалануға беруге енгiзедi және қамтамасыз етедi. Содан кейiн өндiрiстiк объектiлер мемлекет меншiгiне өтедi.
Мұнай мен газ өндiрудi арттыруды қамтамасыз ету үшiн болашақта мұнай-газ операцияларынан түсетiн түсiмдермен қамтамасыз етiлетiн жер қойнауын пайдаланушылардың бағалы қағаздары шығарылуы және сату жолымен қазақстандық көздерден қосымша қаржы ресурстары тартылуы мүмкiн. Отандық жинақтаушы зейнетақы қорлары, екiншi деңгейдегi банктер, басқа қаржы ұйымдары, жеке тұлғалар бағалы қағаздардың сатып алушысы болады.
Өндiрiстiк инфрақұрылымның iрi және iшiнара орташа объектiлерiне мүдделi бiрнеше жер қойнауын пайдаланушылар мен Ұлттық компанияның үлестiк қатысуы негiзiнде қаржыландыру көзделедi.
Iлеспе инфрақұрылымдардың (автомобиль және темiр жол, әлеуметтiк инфрақұрылым объектiлерi және т.б) объектiлерi және қызметтерi халықтың да өнеркәсiптiң де қажеттілiктерiне қызмет ететініне қарамастан жеке инвесторларды тарту үшiн жеткіліксіз пайда генерациялауы мүмкiн. Мұндай объектiлер әдеттегi практикада проблеманың осындай түрiмен айналысатын қаржы мекемелерiнiң қарыздары және кредиттерi арқылы қаржыландырылуы керек.
Бағдарламаны iске асыруға арналған iшкi инвестициялық ресурстарды (Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры, зейнетақы және сақтандыру қорлары, даму және басқа да қаржы институттарының банкi) барынша тарту қаржы стратегиясының басымды компоненттерiнiң бiрi болуы керек.
6.2. Жер қойнауын пайдаланудың салықтық режимi
Салық заңдарының дамыту және КТҚС мұнай операцияларын жүргiзуден бюджетке түсетiн түсiм деңгейiнiң арттыру үшiн қолданыстағы салық режимiн жетiлдiру және жаңа үлгiсiн енгiзу мүмкiндiгiн зерттеу жөнiнде шаралар қабылдау керек.
Ағымдағы заңдарға сәйкес жер қойнауын пайдаланушыларға салық салудың екi үлгiсi қолданылады. Бiрiншiсi, жер қойнауын пайдаланушының қол қою бонусы мен коммерциялық табу бонусынан басқа, өндiрiлген көлемге байланысты жылжымалы шкала бойынша келiсiм-шарт және роялти жасалған күнi қолданыстағы барлық салықтарды төлеуiн көздейдi.
Екiншi үлгi, өнiмдердi бөлу туралы келiсiмге негiзделген. Республика мен мердiгерлiк компания арасындағы өнiмдердi бөлу тетiгiн жетiлдiру мақсатында үш триггерлiк СРП:
- көлемдiк коэффициентi бойынша (өнiмдердi жинау);
- R-факторы бойынша (кiрiстiң шығыстарға қатысы);
- рентабельділiктiң iшкi нормасы бойынша пайдалануды заңды түрде бекiту қажет.
Болжамды бағалау жағдайында инвестордың барлау және өндiру, тапқан пайдасының парасатты нормасын және бөлiнетiн кiрiстегi Республиканың ең көп үлесiнiң бағасын айқындау үшiн әрбiр триггерге арналған босағалық мән жер қойнауын пайдалануға арналған әрбiр нақты келiсiм-шарт бойынша келiссөз барысында айқындалатын болады.
Сонымен бiрге, KTҚC мұнай операцияларын жүргiзу кезiнде жер қойнауын пайдаланушылар үшiн қолданыстағыға қоса салық режимiнiң жаңа үлгiсiн (Үшiншi) енгiзу көзделiп отыр. Бұл үлгi шельфтегi мұнай өндiру жөнiндегi қызметтi жүзеге асырып жүрген басқа мемлекеттердiң (мысалы, Норвегия) тәжiрибесiн ескеретiн болады.
Салық режимiнiң осы үлгiсi жер қойнауын пайдаланушының:
- қол қою бонусын;
- мұнай өндiруге салынатын салықты;
- үстеме пайдаға салынатын салықты төлеуiмен негiзделедi,
сондай-ақ:
- коммерциялық табу бонусынан;
- роялтиден;
- өнiмдi бөлу бойынша мемлекет үлесiнен басқа, Салық кодексiмен белгiленген салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердiң барлық түрiн төлеумен негiзделедi.
Жер қойнауын пайдаланушы өндiрiп алған мұнай көлемi мұнай өндiруге салынатын салық объектiсi, Халықаралық (Лондондық) мұнай биржасындағы есеп беру салық кезеңiндегi мұнай сорттары эталондарының котировкасы ("Смесь КТК", "Брент", "Юралс" және мұнайдың басқа да сорттары) бағасы бойынша есептелген оның құны салықты есептеу базасы болып табылады.
Инвестицияның едәуiр көлемiн ескере отырып, алғашқы уақытта мұнай жобаларын, сондай-ақ мұнай өндiруге салынатын салық ставкасының рентабельдiлiктiң жеткiлiктi нормасын инвесторға бере отырып, iске асыру мұнайға биржа бағасының котировкасына байланысты сараланып белгiленедi.
Үстеме пайда туындаған кезде жер қойнауын пайдаланушының салық кезеңi iшiнде корпоративтiк табыс салығын төлегеннен кейiн алатын таза кiрiс сомасы үстеме пайдаға салынатын салық объектiсi болып табылады.
Салық төлеушiнiң инвестициялық қызметiн ынталандыру үшiн үстеме пайдаға салынатын салық тiркелген активтердiң өсуiн толық өтеген жағдайда келiсiм-шарт бойынша өтелмеген шығындардың жинақталған сомасының 10%-ынан асатын жер қойнауын пайдаланушының таза кiрiсi бөлiгiнен ғана алынады. Бұл ретте, жеңiлдетiлген соманы жер қойнауын пайдаланушы инвестициялық бағдарламаларды дамытуды толық өтеген жағдайда, өтелмей жинақталған күрделi қаржылық шығындарды азайтуға бағыттауы тиiс.
Үстеме пайдаға салынатын салық ставкасы салық кодексiнде белгiленедi.
ҚР Салық кодексiмен көзделген салық және басқа да мiндеттi төлемдердiң барлық түрлерi бойынша мiндеттi салықтарды есептеу, оларды төлеу жөнiнде мiндеттеме туындаған сәтте ҚР салық заңдарына сәйкес жүргiзiледi. Ұсынылып отырған жаңа үлгi салық режимiнiң тұрақтылығын көздемейдi.
КТҚС көмiрсутегi ресурстарын игеру кезiнде қолданыстағы заңдардағы салық салудың үшінші үлгiсiне қатысты тиiстi өзгерiстер енгiзу кезiнде салық салу режимiнiң барлық үш үлгiсiн де пайдалану қарастырылады. Бұл орайда, Келiсiм-шарт пен әрбiр жекелеген келiсiм-шартқа арналған тиiстi салық режимiнiң неғұрлым тиiмдi үлгiсiн таңдау құқығын Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеуi тиiс.
7. Бағдарламаны іске асырудан күтілетін нәтижелері
7.1. Өндiрiстiк индикаторлар
КТҚС игеру бағдарламасын iске асыру мұнай өндiрудiң көлемiн 2015 ж. 100 млн.т. дейiн, КТҚС-да 2003-2004 жылдардың алғашқы кезеңдерiнде мұнай өндiру көзделмеген. Ал, 2005 жылы шамамен 0,5 млн.т болмақ. Сонан кейiнгi жылдарда өндiрiлетiн мұнайдың болжамы мынадай болмақ: 2006 ж. - 8 млн.т, 2007 ж. - 11 млн.т., 2008 ж. - 14 млн.т., 2009 ж. - 21 млн.т., 2010 ж. - 40 млн. т., 2011 ж. - 52 млн.т., 2012 ж. - 64 млн.т., 2013 ж. - 76 млн., 2014 ж. - 88 млн т., дейiн және 2015 ж. 100 млн. тн. дейiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Газ өндiрудiң болжамды көлемi 2005 ж. - 0,3 млрд. м 3 . Кейiнгi жылдардың болжамы мынадай болмақ, 2006 ж. - 5 млрд.м 3 , 2007 ж. - 7 млрд.м 3 , 2008 ж. - 10 млрд.м 3 , 2009 ж. - 13 млрд.м 3 , 2010 ж. - 24 млрд.м 3 , 2011 ж. - 31 млрд.м 3 , 2012 ж. - 38 млрд.м 3 , 2013 ж. - 45 млрд.м 3 , 2014 ж. - 52 млрд.м 3 және 2015 ж. - 63 млрд.м 3 -ге дейiн жеткiзу көзделіп отыр.
Бұл орайда мұнай өнiмдерiне республиканың iшкi қажеттіліктерiн қамтамасыз ету үшiн ҚР МӨЗ 2005 ж., жылына 9,5 млн. т. дейiн, 2006 ж. - 11,4 млн.т., 2007 ж. - 12 млн.т., 2008 ж. - 13 млн.т., 2009 ж. - 13,8 млн.т., 2010 ж. - 14,8 млн.т., 2011 ж. - 15,7 млн.т., 2012 ж. - 16,7 млн.т., 2013 ж. - 17,6 млн.т., 2014 ж. - 18,5 млн.т. және 2015 ж. - 18,6 млн.т. мұнай өңдеу талап етiледi.
Батыс Қазақстанда өндiрудiң перспективтi өсуiн ескере отырып, Атырау-Самара мұнай құбырында Қазақстан мұнайы экспортын негiзгi транзиттi бағытының өткiзу қабiлетiн 2003 жылы 16,5 млн. т., 2004-2005 жылдары 19 млн. т., 2005-2006 жылдары 25 млн.т. дейiн арттыру болжанып отыр.
КТҚС игеру одан әрi 2005 жылы 2620 адам құраған және 2015 жылы шамамен 25390 адам құрайтын жоба iске асыруда жұмыспен қамтуды арттыруды талап етедi.
7.2. Қаржылық нәтижелер
КТҚС мұнай операцияларын жүргізу iздестiру және геофизикалық жұмыстарды өндiру, анықталған кен орындарын игеру және өндiрiп алуды ұйымдастыру, өндiрiстi, тасымалдауды және өткiзудi кеңейттi, теңiз және жағалау инфрақұрылымын қалыптастыру, 2003-2005 жылдары шамамен 900 млрд.теңге (6 млрд. долларын), 2006-2010 жылдары шамамен - 1545 млрд.теңге (10,3 млрд. АҚШ долларын) және 2011-2015 жылдары - 2340 млрд.теңге (15,6 млрд. АҚШ долларын) талап ететiн еңбек ресурстары мен әлеуметтiк инфрақұрылымдарды дамыту үшiн өз атынан үлкен инвестициялар көлемiн тартады.
Оң қаржылық нәтижелерге қол жеткiзудi жылдамдату мынадай болжамдар кезiнде күтіледi:
- мұнай пайдаланудың ең бiр перспективалы учаскелерi КТҚС-ты игерудiң бiрiншi кезеңiнде iске асырылатын болады;
- мұнайдың орташа бағасы азаймайды, ал тасымал және өткiзу тарифтерi - жоғарыламайтын болады;
- қол қою бонусының мөлшерi Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес және Каспий маңында жүзеге асырылған мұнай жобаларына ұқсас айқындалатын болады.
КТҚС игерудiң бiрiншi кезеңiнде теңiз мұнай-газ операцияларынан мемлекеттiк бюджетке тiкелей түсiмдер қол қою бонустарының төлемдерi, Қашаған кен орындарындағы коммерциялық табылу бонусы, кен орындарын барлау және инфрақұрылым объектiлерiн әзiрлеу жөнiндегi күрделi қаржыны игеру нәтижесiнде алынатын болады.
КТҚС игерудiң екiншi кезеңiнде теңiз операцияларынан мемлекеттiк бюджетке тiкелей түсiмдер бiржолғы төлемдердiң қысқару салдарынан азаяды. Сонымен бiрге, жүргiзiлген инвестициялар, импорт орналастыратын тауарлар мен қызметтердi өндiру теңiз операциясы инфрақұрылым қызметi салдарынан түсiмдер өсе бастайды.
Көмiрсутектерiн өткiзуден кiрiстердiң негiзгi бөлiгiнiң түсуi игерудiң бiрiншi және екiншi кезеңiн аяқтағаннан кейiн басталады. Үшiншi кезеңде мемлекеттiк бюджет теңiз операцияларынан барған сайын өсiп отыратын түсiмдер тасқынын алатын болады.
7.3. Теңiз операцияларын мемлекеттік реттеу жүйесiн жақсарту
КТҚС көмiртегi ресурстарын игерудi мемлекеттiк реттеу жүйесiн жақсарту Қазақстан Республикасын дамытудың заңды процесi болып табылады. Бұл орайда, қазiргi проблемаларды шешетiн мәселелер кешенi:
- жер қойнауын пайдалану;
- экология;
- әлеуметтiк даму;
- халықаралық қатынастар;
- тұрақты экономикалық өсу;
- экономикалық құрылымның кем-кетiктерiн түзеу және т.б қамтиды.
Отандық заңдар, мемлекеттiк басқарудың құрылымы әлеуметтiк-экономикалық дамудың мiндеттерiне сәйкес неғұрлым жоғары деңгейге шығады.
Бағдарлама теңiз операцияларын көлiктiк қамтамасыз етуге бағытталған, ол мұнай-газ кешенi ұйымдарының қызметiне бақылау жасау жөнiндегi мемлекеттiк мiндеттердi орындаудың қажеттi толық шарты ретiнде қызмет етедi.
7.4. Мұнай-газ кешенiн дамытудың тұрақтылығын қамтамасыз ету
Бағдарлама елдiң мұнай-газ кешенiнде салааралық және құрылымдық тепе-теңдiктi:
- технологиялық жалғасымда - iздеудi, барлауды, өндiрудi, тасымалдауды, ұқсатуды, өткiзудi;
- мұнай және газ технологиялары арасында;
- өндiрiстiк ұйымдардың iрi, орташа және шағын түрлерi арасында;
- игерудiң әр түрлi сатысындағы кен орындарының арасында;
- табиғат пайдалану қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды молайтуды қамтамасыз етедi.
Өзiмiздiң ғылыми-техникалық және өндiрiстiк инфрақұрылымды әлемдiк деңгейде қалыптастыру Қазақстан Республикасының мұнай-газ кешенiнiң бәсеке қабiлетiн, iшкi рыноктың қажеттiлiгiн кепiлдi түрде қанағаттандыруды және сыртқы рыноктың көптеген және түрлi жоспардағы талаптарына барабар жауап берудi қамтамасыз етедi.
7.5. Инвестициялық тартымдылығын арттыру
КТҚС теңiз операциялары, сондай-ақ оларды қамтамасыз ету және қызмет көрсету жөнiндегi қызмет қысқа мерзiмдi кезеңде де, сондай-ақ ұзақ мерзiмдi кезеңде де қосылған жоғары құны әкелетiн болады. Басқа да оңды шарттармен жиынтығында ол Қазақстанның инвестициялық тартымдылығын көтерудi айқындайтын болады.
KTҚC мұнай-газ кен орындары учаскелерiнде де жобалар игеру жөнiндегi табысты жұмыс инвесторлардың рыноктық капиталының өсуiне әсер ететiн болады. Iрi мұнай-газ компаниялары үшiн Каспийдегi жобаларға қатысу инвестициялық тәуекелдерiн нормаға түсiру жөнiндегi стратегияларының бiр бөлiгiне айналады.
Жоғары қосылған құн жасаудың басты бiр элементi инфрақұрылымды қолдануды тиiмдi пайдалану, операторлық функцияларды шоғырландыру, уәкiлеттi органдардың жобалау алдындағы және маркетинг алдындағы жер қойнауын пайдалану учаскелерiн дайындау есебiнен трансакциондық шығындардан алатын үнемдеу болады.
Мультипликаторлық тиiмдiлiк мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң көбеюiне және мемлекет меншiгiндегi материалдық активтер құндылығының тоқтаусыз артуына әкеледi. Бұдан басқа iздестiру-барлау қызметiндегi инвестициялар Қазақстанның жер қойнауының құндылығын арттырады.
7.6. Халықтың тұрмыс сапасын арттыру
Жаңа жұмыс орындарын құру және Қазақстан азаматтарының жеке табыстарын арттыру, табиғат жағдайлары мен ресурстардың әлеуметтiк маңызды түрлерi бойынша күрделi Каспий маңындағы аймақтар халқының өмiр сүру жағдайларын жақсарту жөнiндегi шаралармен бiрге жүргiзiлетiн болады.
Кiрiстердiң өcуi өздерiнiң өмiр сүру жағдайларын өздерi жақсартуға, бастамашылықтарды және шығармашылық әлеуетiн көтеруге мүмкiндiк бередi. Әлеуметтiк мәселелердiң бiр бөлiгiнiң мемлекеттiң жер пайдаланушылармен жасасқан келiсiм-шарттар арқылы шешiлуi, жергiлiктi басқару органдарының маңызды проблемаларға назар аударуы үшiн, сондай-ақ қазiргi заманғы технологияны пайдалана отырып жалпы кәсiптiк және мәдени даму мәселелерiнде Каспий маңы аймағындағы адам ресурстарының үнемi дамуы үшiн жағдай жасайды.
Кәсiби бiлiктiлiк деңгейiнiң өсуi, жаңа еңбек ұжымдарын және корпоративтiк дәстүрлер құру өндiрiс қызметiн байытады және еңбекке деген моральдық ынтаны арттырады. Жұмыскерлердiң әлеуметтiк беделiн арттыру және барлық тұрғындарды әлеуметтiк қамсыздандыру халықтың құрылымын жақсартуға, отбасы және бала тәрбиесi мәселелерiн шешуге мүмкiндiк бередi.
8. Бағдарламаны орындауды ұйымдастыру
Бағдарламаны орындауды ұйымдастыру республикалық және жергiлiктi басқару органдары үшiн жауапкершілiк аймақтарын айқындауды және бекiтудi көздейдi. Каспий маңы аймағындағы жұмыстар ауқымы КТҚС көмiрсутектерi ресурстарын игерудегi ғылыми-негiздi мiндеттердi жүйелi шешуге бағытталып, теңiз операцияларын, өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамытуды үйлестiретiн орта мерзiмдi аймақтық және салалық бағдарламалар әзiрлеудi талап етедi.
Өңiрлiк даму бағдарламаларын әзiрлеу үшiн ғалымдар мен мамандарды кеңiнен тарту, теңiз мұнай-газ операцияларын дамытудың әлеуметтiк және экологиялық аспектiлерiн ашық түрде қоғамдық талқылау талап етiледi.
Мына мәселелердi шешу кезiнде республикалық және жергiлiктi өкiмет органдарының, министрлiктердiң және мұнай компаниялары мен ұлттық компаниялардың күштерiн бiрiктiретiн теңiз операциялары инфрақұрылымын құру жөнiндегi iс-әрекеттер тетігі құрылуы тиіс:
- бастапқы ақпаратты жинау, жүйелеу және талдау, мұнай-газ инфрақұрылымын қалыптастырудың техникалық, экономикалық, экологиялық, сейсмикалық және оқу проблемалары бойынша зерттеудi ұйымдастыру және жүргiзу;
- мемлекеттiң, өңiрлердiң, мұнай компанияларының мүдделерiн келiсу және инфрақұрылымдық объектiлердi құрудың басымдылығын, кезектілігiн, мерзiмiн, көлемiн және оларды жобалау мен салудың бағдарланған құнын белгiлеу;
- КТҚС игеруге қажеттіліктер үшін мұнай-газ өнеркәсiбiнің инфрақұрылымын дамыту жөнiндегi ұсыныстарды әзiрлеу.
Теңiз операцияларын ұйымдастыру теңiз блоктарын зерделеу дәрежесiне қарай ерекшеленедi. Барлау жүргiзудi талап ететiн блоктар бойынша табиғат пайдаланушылармен ("ҚазМұнайГаз" ҰК" ЖАҚ үлестiк қатысуымен) зерттеу нәтижелерiне қарай теңiз блоктарын зерделеуге қатысты тараптардың бұдан былайғы құқықтары мен мiндеттерiн айқындайтын жұмыстардың тиiстi кешенiн жүргiзуге келiсiм жасалады.
Барлау мен өндiрудi жүргiзу көзделiп отырған блоктар бойынша мiндеттi түрде ұлттық компанияның қатысуымен тиiстi ұйымдар құру көзделедi. Жер қойнауын пайдалануға арналған шарт жасасу кезiнде келiсiм-шарттардың алуан түрлерi қолданылатын болады.
Игеру процесiн ұйымдастыру министрлiктер, ведомстволар және ұлттық компаниялар арасындағы функцияларды бөлудi жетiлдiрудi де көздейдi. Ұлттық компания ұлттық компанияның жұмыс iстеп тұрған еншiлес және тәуелдi ұйымдарының активтерiн де, пайдаланып отырған жер қойнауының ресурстарын да қамтитын мемлекеттiк мүлiк кешенiн елеулi басқаруды ұйымдастыруы қажет.
Мұнай-газ жобаларында мемлекеттiк мүдденi қорғауды қамтамасыз ететiн мұнай-газ кешенiнiң ықпалдасу процесiне белсендi қатысушы ретiнде ұлттық компания:
- қосылған құнды жасау кезеңдерiн үйлестiруді;
- техникалық бiлiм және басқару тәжiрибесiн тереңдетудi;
- ұлттық мұнай секторы мен онда жұмыс жасайтын мердiгерлердiң мақсаттарын ұштастыруды;
- инфрақұрылымды тиiмдi пайдалануды;
- мемлекеттiк басқару органдары үшiн ұйымдар қызметiнiң ашықтығын арттыруды;
- ұлттық мұнай секторының iшiндегi келеңсiз бәсекенi жоюды қамтамасыз етуi тиiс.
Ұлттық компания:
- теңiз және жағалау объектiлерiн салу және жөндеуге тендерлерге қатысу;
- арнайы көлiк және телекоммуникациялық қызметтер көрсетудi қамтамасыз ету;
- көмiрсутектерi маркетингiн қолдау үшiн теңiз операцияларының жекелеген түрлерiн орындауға маманданған еншiлес ұйымдарды айқындауы тиіс.
Теңiз операцияларының жағалау инфрақұрылымдарын жедел дамытуды, сондай-ақ теңiз жобаларының сервистiк қамтамасыз ету үшін ұлттық компания неғұрлым тәжiрибелi, техникалық және қаржылық жағынан қамтамасыз етілген шетелдік әріптестерді, сондай-ақ отандық ұйымдарды тарта отырып, бірлескен кәсіпорындар ұйымдастырады.
