Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесiн дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекiту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 24 желтоқсандағы N 1359 Қаулысы

Салымшылардың және алушылардың құқықтарын қорғауға, зейнетақы активтерiн басқару тиiмділігін арттыруға бағытталған жинақтаушы зейнетақы жүйесiн одан әрi жетiлдiру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:

1. Қоса берілiп отырған Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесiн дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекiтiлсiн.

2. Орталық және жергіліктi атқарушы органдар, Қазақстан Республикасының Президентіне тiкелей бағынысты және есеп беретiн мемлекеттiк органдар (келiсiм бойынша) Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігіне жарты жылдың қорытындылары бойынша жылына eкі рет 15 қаңтарға және 15 шілдеге Бағдарламаны iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспарының орындалу барысы туралы ақпарат ұсынсын.

3. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі (келiсiм бойынша) Қазақстан Республикасының Үкiметіне жарты жылдың қорытындылары бойынша жылына екi рет 30 қаңтарға және 30 шілдеге Бағдарламаны iске асыру жөніндегі iс-шаралар жоспарының орындалу барысы туралы жиынтық ақпарат ұсынсын.

4. Бағдарламаның орындалуын бақылау және қамтамасыз етудi үйлестiру Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігіне (келiсiм бойынша) жүктелсiн.

5. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2004 жылғы 24 желтоқсандағы
N 1359 қаулысымен
бекітілген

Қазақстан Республикасының
жинақтаушы зейнетақы жүйесiн дамытудың
2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы

1. Бағдарламаның паспорты

Ескерту. Паспортқа өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 13 қаңтардағы N 40 Қаулысымен.

Атауы Қазақстан Республикасының жинақтаушы
зейнетақы жүйесi дамытудың 2005-2007
жылдарға арналған бағдарламасы

Әзiрлеушілер Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және
қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігi, Қазақстан Республикасы Еңбек
және халықты әлеуметтiк қорғау
министрлігі, Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігі және Қазақстан Республикасы
Экономика және бюджетті жоспарлау
министрлiгi

Әзiрлеу үшін Қазақстан Республикасы Президентiнiң
негіздеме 2004 жылғы 12 тамыздағы N 3274 және
2004 жылғы 15 қарашадағы Қазақстан
Қаржыгерлерi IV конгресiндегi
тапсырмалары, сондай-ақ
Премьер-Министрдiң 2004 жылғы
27 қыркүйектегi N 281-ө өкiмi

Басты мақсаты Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесiн
одан әрi дамыту, салымшылар мен
алушылардың құқықтарын қорғау, ұзақ
мерзiмдi iшкi инвестициялардың көзi
ретiнде зейнетақы активтерін басқару
тиімділігін арттыру

Міндеттер Халықтың жинақтаушы зейнетақы жүйесiне
қатысуын кеңейту, міндеттi зейнетақы
жарналары бойынша "бiр салымшы - бiр қор"
талабын iске асыру жолымен мiндетті
зейнетақы жарналарын төлеу тиiмділігін
арттыруды қамтамасыз ету және мiндеттi
зейнетақы жарналары бойынша агенттердiң
берешегiн азайту, алушының зейнетақы
алуға құқығына ие болған сәтiндегі
инфляция деңгейін ескере отырып, нақты
енгізiлген міндетті зейнетақы
жарналарының мөлшерiнде жинақтаушы
зейнетақы қорларындағы мiндетті зейнетақы
жарналарының сақталуы жөнiндегi
кепiлдiктердi мемлекеттiң орындауы
тәртібiн белгілеу, жинақтаушы зейнетақы
қорларының зейнетақы активтерiн
инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдардың жауапкершілiгiн айқындау және
салымшылардың (алушылардың) мүдделерін
қорғау, зейнетақы активтерiн басқарудың
тиімдiлігін арттыру, зейнетақы
активтерінің көлемiндегi ұзақ мерзiмдi
қаржы құралдарының үлесiн ұлғайту,
жинақтаушы зейнетақы қорларының
портфельдеріндегi қаржы құралдарының
бағалық және валюталық тәуекелдерiн
азайту, ұзақ мерзімдi индекстелген
мемлекеттiк бағалы қағаздар шығару,
жобалық инвестицияларды дамыту мен
акциялар нарығын жандандыру, жинақтаушы
зейнетақы жүйесі субъектілерін
қадағалауды дамыту әрі оның тиімділігiн
арттыру және Халықаралық Зейнетақы
реттеуiштерi Қауымдастығының (INRS) Жеке
зейнетақы қорларын реттеу қағидаттарын
енгiзу

Қаржыландыру көлемi Болжамды қаржы шығындары 2006 жылғы
мен көздерi 35,7 млн. теңгенi және 2007 жылғы
182,5 млн. теңге құрайды, олардың
мөлшерi тиiстi жылғы республикалық
бюджетте нақтыланатын болады

Күтiлетiн нәтиже Бағдарламаның iске асырылуы:
халықтың жинақтаушы зейнетақы жүйесімен
қамтылуын кеңейтуге, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, зейнетақы активтерiн
инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдардың қаржылық тиiмдiлігін және
ашықтығын арттыруға, зейнетақы активтерiн
инвестициялауға арналған қаржы құралдарын
ұсынуды ұлғайтуы, зейнетақы активтерiн
инвестициялаудан түсетiн кiрiстердi
тұрақтандыруға, жинақтаушы зейнетақы
жүйесiнiң субъектiлерiн қадағалау мен
реттеу тиімдiлiгiн арттыруға
жәрдемдеседi.

Iске асыру мерзімі 2005 - 2007 жылдар

2. Кіріспе

Жинақтаушы зейнетақы жүйесiн дамыту бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 12 тамыздағы N 3274 және 2004 жылғы 15 қарашада IV Қазақстан қаржыгерлерi конгресiнде берiлген тапсырмаларын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінiң 2004 жылғы 27 қыркүйектегі N 281-ө өкімiн орындау үшiн Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөнiндегi агенттігі, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлігі, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгі және Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгi әзiрлеген.
Қазақстан - халықты әлеуметтік қамсыздандыру реформасын жүзеге асырған Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы елдерінiң ішіндегі алғашқы ел. Халықты әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін қайта құру Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 12 мамырдағы N 819 қаулысымен бекiтілген Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін реформалау тұжырымдамасына сәйкес жүзеге асырылды.
Зейнетақы реформасының басты стратегиялық бағыты ұрпақтар сабақтастығына негiзделген әлеуметтік қамсыздандырудың жүйесінен жинақтаушы зейнетақы қорларында дербес зейнетақы жинақтауды көздейтін жинақтаушы зейнетақы жүйесіне бiртіндеп көшуi болды.
Реформа жүргізу сәтiнен қазіргі уақытқа дейiнгi жинақтаушы зейнетақы жүйесiнің негiзгi қағидаттары:
зейнетақы жүйесiн мемлекеттiк pеттеу;
зейнетақы жинақталымын қалыптастыру үшін азаматтарға жинақтаушы зейнетақы қорларын таңдау құқығын қамтамасыз ету;
азаматтарға белгiленген ең төменгi зейнетақыны қамтамасыз ету жөніндегі тiкелей мемлекеттiк кепiлдiктер;
зейнетақыны және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа да нысандарын ажырату;
еңбек етуге қабiлеттi жастағы әрбір азаматтың жинақталған зейнетақы жинақталымын қалыптастыруға мiндетті түрде қатысуы;
еңбек етуге қабiлеттi азаматтардың қартайғанда өздерiн зейнетақымен қамтамасыз етуге жеке жауапкершiлiгi;
халықтың жинақтаушы зейнетақы қорларындағы ақшасының қауіпсіздігін және сақталуын ұштастырып, зейнетақы жинақталымдарын инвестициялаудың тиiмдiлiгi;
азаматтардың жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтарды мұраға алу құқығын қамтамасыз ету;
әрбiр азаматтың қосымша ерiктi зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы;
азаматтардың зейнетақы жинақтарын инвестициялау арқылы экономикаға үлес қосуы болып табылады.
"Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасы Заңының енгiзілуімен 1998 жылдан өз есебiн бастаған жинақтаушы зейнетақы жүйесі, құрылған құқықтық инфрақұрылым арқасында, қазiргi заманғы даму кезеңінде өзінің қарқынды өсуiн бастан кешіп отыр.
Ұзақ мерзiмдi перспективада жинақтаушы зейнетақы жүйесi мынадай әлеуметтік-экономикалық мiндеттердiң шешiлуін қамтамасыз етедi:
жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының (алушыларының) жалақы мөлшерiне, зейнетақы жарналарын төлеу ұзақтығына және зейнетақы жинақтарын инвестициялау тиімділігіне қарай кiрiстерiн қолдауды неғұрлым тиiмдi әрi әдiл ұйымдастыру;
нашарлап жатқан демографиялық жағдайда зейнеткерлік жасқа келген азаматтарды толық әлеуметтiк қамсыздандыру жөніндегі мiндеттемелердiң бiр бөлiгiн мемлекеттен және салық төлеушіден алу;
ұлттық экономиканың өндiрiстік базасын жаңғырту және оның бәсекелiк қабілетін арттыру үшін ұзақ мерзiмдi инвестициялар ұсыну.
6 жыл 8 айда зейнетақы қорларында бiздiң ел азаматтарының 436 миллиард теңгеден астам жинақтары шоғырландырылды, бұл ішкі жалпы өнiмнiң 9% құрайды. Осы ақшаны ұлттық экономикада қолдану аясы сан алуан - қаржы құралдарын шығару және екiншi деңгейдегі банктерге салымдар салу арқылы мемлекеттiк бюджет тапшылығы мен нақты сектордың қажеттілiктерiн қаржыландыру.
Сонымен бiрге, жүйенің негізгi көрсеткiштерінің серпіндi өсiмi ел экономикасының даму деңгейiне, мемлекеттiк бюджет тапшылығының төмендеуiне және тиiсiнше мемлекеттiк қарыз алу көлемiне, теңгенiң ревальвациясына, сондай-ақ сыртқы экономикалық факторларға байланысты жинақталған зейнетақы жинақтарын басқару тиiмділігінің төмендеуiмен қатар жүруде.
Бұдан басқа, жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттiк әлеуметтiк-экономикалық саясаттың бiр бөлiгi ретiнде дамытудың негiзгі басымдықтарын айқындау және мемлекеттiк органдардың осы саладағы орташа мерзiмдi перспективаға күш-жiгерін үйлестiру қажеттілігі осы Бағдарламаны әзiрлеудiң алғышарты болды.

3. Қазіргі жай-күйді талдау

Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы қорларының, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдардың жұмыс iстеуi үшін нормативтік құқықтық база жасалған.
Зейнетақы жинақтарын дербес есепке алуды жүзеге асыруға мүмкiндiк беретін, мемлекеттік органдармен, салымшылармен (алушылармен), міндетті зейнетақы жарналарын төлеу жөнiндегi агенттермен және екiншi деңгейдегi банктермен өзара қатынастар жүйесi айқындалған.
2004 жылғы 1 қыркүйектегі жағдай бойынша зейнетақы жарналарын қабылдау және зейнетақы төлемдерiн жүзеге асыру жөніндегі қызметпен айналысу лицензиясына 16 жинақтаушы зейнетақы қоры (бұдан әрi - ЖЗҚ) ие, олардың республика өңiрлерінде 72 филиалы мен 73 өкiлдігі бар.
ЖЗҚ-ның, олардың филиалдары мен өкiлдiктерінің саны ұзақ уақыт бойы өзгеріссіз қалып отыр, бұл олардың салымшыларға қызмет көрсетуi үшін зейнетақы қызметі нарығында жеткiлiктiгi екендiгi туралы айғақтайды.
Зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдардың (бұдан әрі - ЗАИБЖҰ) саны 9, оның iшiнде 2 ЖЗҚ-ның зейнетақы активтерін дербес басқаруға лицензиясы бар - "Мемлекеттiк жинақтаушы зейнетақы қоры" (бұдан әрi - "МЖЗҚ") акционерлiк қоғамы (бұдан әрі - АҚ) және "Қазақстанның Халық Жинақ Банкі" ЖЗҚ" АҚ.
Екінші деңгейдегі банктердiң 7-уi зейнетақы активтерiн сақтау әрi олардың есебін жүргізуді жүзеге асыруда, бұл peттe екiншi деңгейдегi банктердің 9-ның және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң кастодиандық қызметпен айналысуға лицензиясы бар.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесi (бұдан әрi - ЖЗЖ) жұмыс iстеген кезең ішінде зейнетақы жинақтарының және тиiсiнше салымшылардың (алушылардың), зейнетақы жарналарының, таза инвестициялық кірiстiң, зейнетақы төлемдерінің, сондай-ақ зейнетақы жинақтары аударымдарының негiзгі бөлігі үш аса ірі ЖЗҚ-да шоғырланды: "Қазақстан Халық Жинақ Банкі ЖЗҚ" АҚ, "МЖЗҚ" АҚ және "Ұлар Үміт" ЖЗҚ" АҚ, олардың ЖЗЖ жалпы көрсеткіштеріндегі үлесінің азаюы үрдісі байқалуда.

3.1 ЖЗҚ-ның салымшылары (алушылары)

Міндетті зейнетақы, ерікті зейнетақы және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарын аударушы салымшылардың (алушылардың) дербес зейнетақы шоттары (бұдан әрі - ДЗШ) санының өсуi мынадай деректермен сипатталады:

N 1 кесте

Күні	Зейнетақы жарналарының (шоттарының) түрлері бойынша ДЗШ-ның саны				Қамтылған халық саны (мың адам)
	міндетті бойынша	ерікті бойынша	ерікті кәсіби бойынша	үш ең ірі қордың үлесі* (%)
1998	3752386	26	-	95	6128
1999	2994513	7363	-	85	6105
2000	3715535	16934	-	81	6201
2001	4630205	22071	-	79	6699
2002	5399313	25084	-	75	6709
2003	6164316	27364	-	69	6968
01.09.04	6642793	29507	1359	68	7893

* - "Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ" АҚ, "МЖЗҚ" АҚ және "Ұлар Үміт" ЖЗҚ" АҚ

N 1 кестеден көріп отырғанымыздай, 2004 жылғы 1 қыркүйекке ДЗШ-ның саны елдегi қамтылған халықтың 84% құрайды.
Сонымен бiрге, бір салымшының бiрнеше ДЗШ-мен екi немесе одан да көп зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарт жасасуынан, 2000 жылға дейiн салымшылардың әлеуметтік жеке кодтарының (бұдан әрі - ӘЖК), сондай-ақ міндетті зейнетақы жарналарын төлеу жөніндегі салымшылардың деректемелерін (тегiн, атын, әкесінің атын, туған күнін) көрсетуде және олардың мiндеттi зейнетақы жарналарын аударуы кезiндегi төлеу жөнiндегi агенттер міндеттi зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнетақы қорларына аударуы кезiндегі ЖЗҚ деректемелерін көрсетуде агенттердiң жіберген қателерінен туындаған себептерге байланысты ДЗШ-ның саны салымшылардың нақты санына сәйкес келмейді.
Қазiргі уақытта салымшының ӘЖК тiркемеген жинақтарының жалпы сомасы 3,5 млрд. теңге ДЗШ-ның саны 710 318 құрайды, бұдан басқа, зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарты бекітілмеген ДЗШ-ның саны 663 358 құрайды, олардың iшiнде мiндеттi зейнетақы жарналары түсіп жатқан ДЗШ-ның үлесі 16% құрайды және тиiсiнше міндеттi зейнетақы жарналары түспегендері - 84%.
Сөйтiп, меншiк құқығы анықталмаған салымшылардың зейнетақы жинақтарының сомасы жалпы зейнетақы жинақтарының 1 % жуығын құрайды.

3.2 ЖЗҚ-дағы халықтың зейнетақы жинақтары
Жарналар

ЖЗЖ дамуының жоғары қарқыны халықтың жұмыспен қамтылуының және жалақының өсуiмен және тиiсінше мiндеттi зейнетақы жарналары аударымдарының ұлғаюымен қамтамасыз eтілуде.
Зейнетақы жарналарының ЖЗҚ-ға жалпы түсiмi мынаны құрады:

N 2 кесте
(млн.теңге)

Күні	Мынадай түрлері бойынша зейнетақы жарналары				ҚР бойынша орташа жалақы (теңге)
	Барлығы	Міндетті	Ерікті	Ерікті кәсіби
1998	22332	22331	0,3	-	9683
1999	47864	47856	7	-	11864
2000	85438	85354	84	-	14374
2001	129561	129422	139	-	17303
2002	195454	195243	211	-	20305
2003	276172	275872	301	0,5	23128
01.09.04	340426	331918	342	0,9	27092

N 2 кестеде келтiрiлген деректерге сәйкес зейнетақы жарналарының өсу қарқыны алғашқы жылдары жеткiлiктi түрде жоғары болды және 1999 жылғы 114%-дан 2003 жылы 41%-ға дейін құрады. ЖЗЖ-ның жұмыс істеуi кезеңінде epікті зейнетақы жарналарының, ал 2004 жылы ерiктi кәсiби зейнетақы жарналары түсiмнің болмашы ұлғаюы байқалады.
Зейнетақы жарналарын төлеудің қарқыны төмендеуі мен тұрақтануы зейнетақы шарттарын жасаған және ЖЗҚ-ға зейнетақы жарналарын аударған азаматтар санының өсуіне, сондай-ақ міндеттi зейнетақы жарналарын төлеу жөніндегi агенттер берешегінің азаюына байланысты.
Сонымен бiрге, қазiргi уақытта мiндеттi зейнетақы жарналарын төлеудің қолданыстағы тәртібiнде бiрнеше негiзгi проблеманы баса көрсетуге болады:
1) міндетті зейнетақы жарналарын екі және одан да көп ЖЗҚ-ға төлеу және соның салдарындай екi және одан көп ДЗШ-ның болуы;
2) "Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттiк орталық" республикалық мемлекеттік қазынашылық кәсіпорны (бұдан әрi - "ЗТЖМО" РМҚК) жеке адамдар тізімінде тым болмаса бiр ғана салымшының деректемелерінде қателер анықталған кезде міндетті зейнетақы жарналары төлемiнің бүкiл сомасын агентке қайтаруы;
3) салымшы құпиясының болмауы, яғни ЖЗҚ-ның арасындағы терiс пиғылды бәсекелестікке соқтыратын белгiлi бiр ЖЗҚ-да салымшының болуы туралы ақпарат міндетті зейнетақы жарналарын төлеу жөнiндегi агенттер болуы.
Бұдан басқа, мiндеттi зейнетақы жарналары бойынша берешектi және осы агенттегi жұмыс iстеу кезеңiнде ӘЖК және зейнетақы шартын ресiмдемеген және жұмыс орнын ауыстырған, көшіп кеткен және т.б. жеке тұлғаларға өсімпұлды төлеу проблемалары бар.

Инвестициялық кірiс

Салымшылардың (алушылардың) дербес зейнетақы шоттарына бөлiнген таза инвестициялық кiрiстiң сомасы 2004 жылғы 1 қыркүйекке 102,32 млрд. теңгенi құрады.
Таза инвестициялық кірiстің өсу қарқыны өткен жылдардың тиiстi кезеңiмен салыстырғанда мынадай деректермен сипатталады:

N 3 кесте
(млн. теңге)

Күні	Зейнетақы жинақтарының таза инвестициялық кірісі
	Сомасы	Өсім	Өсу қарқыны
1998	1597	-	-
1999	18855	17253	1080%
2000	32399	13544	72%
2001	49478	17079	53%
2002	77877	28399	57%
2003	99231	21354	27%
01.09.04	105195	5964	6%

Инвестициялық кірістің өсу қарқынының төмендеуі байқалады: 2003 жылы - пайызы 30 тармаққа. 2003 және ағымдағы жылы инвестициялық кірiс қарқынының төмендеуi ұлттық валютаның нығаюының және бағалы қағаздардың ішкі нарығындағы сияқты, капиталдың сыртқы нарықтарында қаржы құралдары бойынша кірiстің төмендетуінің есебiнен болуда.

Зейнетақы жинақтары

ЖЗҚ-ға зейнетақы жарналарының шоғырлануы және зейнетақы активтерiн инвестициялық басқарудың нәтижесiнде салымшылардың (алушылардың) зейнетақы жинақтары 2004 жылғы 1 қыркүйектегi жағдай бойынша 436 млрд. теңгенi құрады.
Жылдар бойынша зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны мынадай деректермен сипатталады:

N 4 кесте
(млн.теңге)

Күні	Зейне- тақы жинақ- тарының сомасы	Жинақтар сомасын- дағы ең ірі қор- лардың үлесі* (%)	Бір жыл- дағы өсімі	Өткен кезең- дегі жарна- лардың орташа айлық түсім- дері	Бір жыл- дағы зей- нетақы жинақта- рының өсу қарқыны (%)
1998	23541	85		1961
1999	64502	81	40961	3413	174
2000	112649	74	48147	4012	75
2001	182383	71	69734	5811	62
2002	269752	68	87369	7280	48
2003	368349	66	98597	8216	37
01.09.04	436065	65	67716	8128	18

* - "Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ" АҚ, "МЖЗҚ" АҚ және "Ұлар Үміт" ЖЗҚ" АҚ

3.3 Зейнетақы төлемдері

1998 жылдан бастап 2004 жылғы 1 қыркүйекке дейiнгi кезеңде зейнетақы қорлары аударымдарды қоса алғанда, міндетті және ерікті зейнетақы жарналарының есебінен, жалпы сомасы 24 млрд. теңге зейнетақы төлемдерiн жүзеге асырды. Көрсетілген кезеңнiң iшiнде зейнетақы төлемдерiнің негiзгi бөлiгі үш iрi ЖЗҚ-да шоғырландырылды.
Төменде келтiрілген кесте ЖЗҚ-дан зейнетақы төлемдері мөлшерiнiң өсуiн, сондай-ақ өткен жылдардың тиiстi кезеңдерімен салыстырғанда ең iрi ЖЗҚ-дың төлеу үлесінің төмендеуiн көрсетедi:

N 5 кесте
(млн.теңге)

Күні	Зейнетақы жинақтарының есебінен төлемдер, оның ішінде:
	сақтан- дыру ұйым- дарына ауда- рымдар	зейнет- керлік жасына жету бойынша төлемдер	сыртқа шығуға байла- нысты төлем- дер	басқа төлем- дер	төлем- дердің бар- лығы	Үш ірі ЖЗҚ-ның үлесі* (%)
1998		133	38	2	173	98
1999		1119	571	55	1745	97
2000		1946	2135	277	4358	94
2001		2773	4620	648	8041	73
2002		4635	8428	1348	14411	69
2003		6596	11093	3076	20765	67
01.09.04	1,9	8451	11707	3943	24103	66

* - "Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ" АҚ, "МЖЗҚ" АҚ және "Ұлар Үміт" ЖЗҚ" АҚ

2004 жылғы 1 қыркүйекке жинақтаушы зейнетақы қорларына барлық төлемдерiнің жартысына жуығы басқа елдерде тұрақты тұру үшін салымшылардың кетуіне байланысты. Iс жүзінде, эмигранттардың саны қысқарғандықтан, жекелеген жағдайларда салымшылар зейнетақы жинақтарын алу үшін жалған сыртқа кету құжаттарын ресiмдедi. Осыған байланысты, заңнамаға зейнетақы жинақтарын мерзiмнен бұрын алуға құқылы тұлғалар шеңберi шектейтiн толықтырулар мен өзгерiстер енгiзiлді. Нәтижесiнде, N 5 кестеден көрінетiндей, салымшының Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерге кетуiне байланысты төлем көлемі 2003 жылда 2665 млн. теңге құрады, ал 2004 жылдың 8 айында едәуір төмендеді әрі небәрі 614 млн. теңге құрады.
Зейнетақы төлемдерінің қолданыстағы тәртiбiнде орташа алушының алдын ала белгiленген тұрмыс деңгейiне зейнетақы төлемдерi мөлшерінің барабарлығын қамтамасыз ету мәселесі белгiлi бір дәрежеде проблема болып табылады. "Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 5-бабына сәйкес, егер зейнеткер ЖЗЖ шеңберiнде 1998 жылғы 1 қаңтардан кейін өзінің еңбек қызметiнің төрттен үшінің iшiнде мiндетті зейнетақы жарналарын жүзеге асырса, бiрақ жеткiлікті соманы жинай алмаса, мемлекеттік бюджеттен ең төменгі зейнетақыға дейiнгі үстеме ақы түрінде болжанады. Зейнеткерлiк жасқа жеткен өзге азаматтарға ЖЗЖ шеңберiнде мемлекеттің тарабынан ең төмен зейнетақыға кепiлдiк берiлмейдi.
Зейнетақы төлемдерi схемаларын жетiлдiру мақсатында зейнеткерлерге өмiр бойы тұрақты төлемдердi төлеудi тиiмдi қамтамасыз етуге арналған жеке сақтандырудың өнiмi ретiнде аннуитеттердi ұсыну жүйесін дамыту қажет, өйткенi өмiрінің ұзақтығына қарамастан, жинақтар түгел сарқылғанға дейiн кесте бойынша төлеудi қамтамасыз етедi. Алайда, салымшылардың зейнетақы жинақтарының әлі де жеткiлiксiз деңгейi, сондай-ақ зейнетақы аннуитеттерi бойынша сақтандыру төлемдерінiң ең төменгi зейнетақысы бойынша индекстелген сақтандыру ұйымдарының қамтамасыз ету тәуекелдері зейнетақы аннуитеттерін дамыту үшін негiзгі кедергi болып табылады.

3.4 Зейнетақы жинақтарының аударымдары

"Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес салымшыларға (алушыларға) ЖЗҚ-н дербес таңдау құқығы берiлдi. Сондай-ақ алушыға өзінің зейнетақы жинақтарын бір ЖЗҚ-дан екiншiсіне аудару мүмкіндiгі берiлдi, бiрақ жылына екi реттен жиiлетпей.

N 6 кесте
(млн.теңге)

Күні	Басқа зейнетақы қорларынан қабылданған аударымдар
1998	813
1999	9218
2000	17758
2001	26991
2002	42341
2003	62430
01.09.04	77073

Нәтижесiнде бiр зейнетақы қорынан екiншісiне ауыстырылған аударымдар 2004 жылғы 1 қыркүйекке 77 млрд. теңгенi немесе зейнетақы жинақтарының 18 % құрады. Аударымдардағы салымшылар белсенділігінің осындай салыстырмалы түрде жоғары көрсеткіші ЖЗҚ-дың салымшыларды тартудағы белсендiлігімен, ЖЗҚ-ны бiрiктiру жолымен қайта ұйымдастыру әрі біріккен ЖЗҚ-дың салымшыларының зейнетақы аударымдары жинақталуы процестерімен, сондай-ақ жекелеген жағдайларда салымшының ЖЗҚ таңдауына жұмыс берушінің қысым көрсетуiмен түсiндiрiледi.

3.5 ЖЗҚ инвестициялық портфелiнiң құрылымы
және қаржы құралдары ұсыныстарының кеңеюі

Зейнетақы реформасының бастапқы кезеңiнде ЖЗҚ-ның инвестициялық портфелi негізінен мемлекеттiк бағалы қағаздарды қамтыды. ЖЗЖ-ның жұмыс iстеуi кезеңiнде зейнетақы қорлары инвестициялық портфелiнiң құрылымы кеңейді және едәуiр өзгерiстерге ұшырады:

N 7 кесте
(%)

Құралдардың құрылымы	1998	1999	2000	2001	2002	2003	01. 09.04
ҚР-ның мемлекеттік бағалы қағаздары, оның ішінде:	97,67	93,97	74,62	5930	48,33	53,33	52,95
ҚР-ның еурооблига- циялары	15,27	35,65	65,94	42,95	22,56	12,19	0,80
ҚР Қаржы министр- лігінің бағалы қағаздары	80,43	55,63	4,12	10,82	13,03	17,75	16,53
ҚР Ұлттық Банкінің ноталары	1,97	2,4	4,33	4,90	12,24	23,18	35,58
ҚР жергілікті атқарушы органдарының бағалы қағаздары	0,00	0,29	0,23	0,63	0,45	0,21	0,04
Екінші деңгейдегі банктердегі салымдар	0,32	1,64	2,55	8,44	8,78	6,85	7,04
Халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздары	0,00	0,59	4,08	3,56	6,45	2,92	0,51
Шет мемлекеттердің бағалы қағаздары	0,00	0,00	0,00	0,00	3,69	2,39	4,99
ҚР эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздары, оның ішінде:	0,37	1,96	15,89	23,23	27,96	29,73	31,25
Акциялар	0,37	0,67	2,14	3,56	3,82	3,98	5,35
Облигациялар	0,00	1,29	13,75	19,67	24,14	25,75	25,90
Шетел эмитентте- рінің мемлекеттік емес бағалы қағаздары	0,00	0,40	2,44	2,99	3,95	4,22	2,80
Инвестициялық шот- тағы қаражат және басқа активтер	1,64	1,44	0,42	2,48	0,84	0,56	0,46

N 7 кестенің деректерiне сәйкес Қазақстан Республикасы мемлекеттік бағалы қағаздарының үлесi реформа кезiнен бастап 45 пайыздық тармаққа төмендедi, бұл ретте Қазақстан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттiк емес бағалы қағаздарының үлесі 31 пайыздық тармаққа өстi. Қазiргi уақытта зейнетақы жинақтары 40 кәсіпорын мен ұйымдардың акцияларына және облигацияларына салынды.
Сонымен бipгe, инвестициялық кірiстердi тұрақтандыру және салымшылардың зейнетақы жинақтарын басқарудың тиiмділігін арттыру үшін ЖЗҚ инвестициялық портфелін әртараптандыру және зейнетақы жинақтарының сақталуы талаптарына сай қаржы құралдары тiзбесін кеңейту жөніндегі іс-шараларды одан әрі жүргізу қажет, бұл өз кезегiнде ішкі жинақтар мен өндiрiстiк сектордың жандануы есебiнен Қазақстан Республикасы экономикасының нақты секторын қаржыландыру проблемаларын шешудi қамтамасыз етуi тиiс.
Дүниежүзілiк банктiң және Халықаралық валюта қорының бiрлескен Қаржы секторын бағалау бағдарламасының (FSAP) шеңберiнде 2004 жылғы 11-25 ақпан кезеңінде Қазақстанда миссия өткiзген қаржы жүйесі тұрақтылығының жаңартылған бағасы туралы баяндама ЖЗҚ үшін ұзақ мерзiмдi қаржы құралдары шығарылымдарын ынталандыру жөнiнде күш-жiгер жұмсауды жалғастырудың қажеттілігін баса айтады, сондай-ақ Қазақстанда мемлекеттік борыштық мiндеттемелердiң белсендi болжамды нарығының жоқ екенін атап өтті және iшкi мемлекеттiк борыш шығарылымдарының құрылымын, ол теңгемен iрілендiрiлген борыштық мiндеттемелер нарығының дамуына жәрдемдесу үшін бағдарлар мен кiрiстілiк көрсеткiшiн белгiлеу жолымен қалыптастыруды ұсынды.

3.5.1 Жобалық инвестициялауды дамыту
және акциялар рыногын жандандыру

Инвестициялық жобаларды қаржыландыруға ЖЗҚ-ның қатысуы ішкі ұзақ мерзiмдi инвестициялар экономикалық өсуге әсер ететіндіктен және елдiң бәсекелестік қабілетiн арттыратындықтан, бүкіл елдің дамуына оң әсер етеді. Сонымен бір мезгілде ЖЗҚ ұзақ мерзiмдi инвестицияларды сатып ала отырып, өз портфельдерінің тәуекелдерін неғұрлым әртараптандыруға және барабар кiрiстілiкке қол жеткiзе алады.
Инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландырудағы латын америкасы елдерінің зейнетақы жүйелерінің тәжiрибесi кез келген жағдайда мұндай қаржыландыру тікелей жүрмейтіндігін көрсетеді. Барлық жағдайда зейнетақы ақшасын нақты экономикаға тарту барынша қауіпсіз жолмен, яғни әр түрлі субъектілердiң бағалы қағаздары арқылы жүргізіледі.
Олардың iшiнде ЖЗҚ-ның өз кезегiнде тiкелей инвестициялардың, жылжымайтын мүлiктiң және т.б. қорлары бола алатын инвестициялық қорларға қатысуының тәуекелi мейлiнше зор болып табылады.
Үлестiк бағалы қағаздар нарығын жандандырудың негізгі проблемасы қазақстандық компаниялардың капиталдандырылуының төмен болуы әрi баяу өсуi болып табылады. Республика экономикасында акциялар нарығының рөлi болмашы, оның капиталдандырылуының төмен болуы әрi кәсіпорындардың инвестициялар тарту тетігі ретiнде оған жете мән бермеуі Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының елеулi проблемалары болып қалуда.

3.5.2 Ұзақ мерзімдi мемлекеттiк бағалы қағаздар шығару

Қазiргi уақытта iшкi мемлекеттiк борыш құрылымында айналыс мерзiмi бip жылдан бес жылға дейiнгi құралдар неғұрлым көлемдi орын алуда және ЖЗҚ тарабынан сұранысқа ие неғұрлым ұзақ мерзiмдi құралдар жетіспеуде.
Мемлекеттiк бағалы қағаздар шығарылымдары алдын ала болжануы мен жеткiлiктi үлкен көлемде және ұзақ мерзiмге (10 және одан да көп) белгiленген белгiлi кестеге сәйкес жүзеге асырылуы сияқты нарықтағы жалпы нормаларға сай болуы тиiс.
Мемлекеттiк бағалы қағаздар шығарылымының кестесi уақыттың ұзақ кезеңiн қамтуы, ұйымдастырылған бағалы қағаздардың нарығына қатысушылары үшiн қол жетімдi болуы және олардың эмитентi сақтауы тиiс.
Eceптеу үшiн базасы инфляция индексi болып табылатын сыйақының (мүдденің) өзгермелi ставкасы бар ұзақ мерзiмдi мемлекеттiк бағалы қағаздар және ЖЗҚ әрi зейнетақы мен өмiрдi сақтандыруды жүзеге асырушы сақтандыру ұйымдары мемлекеттік бағалы қағаздар портфелi бойынша нақты оң кiрiстi алуы мақсатында шығарылуы тиiс.
Қазақстандағы қолданыстағы зейнетақы жүйеci сақталуының мемлекеттік кепiлдiгi заңнамада белгіленген міндетті зейнетақы жарналарын көздейтiндiгiн атап өту қажет. Бұл кепiлдiк зейнетақы төлемдерi құқығын алу кезіндегі инфляция деңгейiн ескеретіндiгiне байланысты ұзақ мерзімдi индекстелген мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымын шығару орынды болып табылады, бұл жоғарыда аталған бағалы қағазға зейнетақы активтерiн инвестициялау кезiнде осы кепiлдiктiң алдын ала орындалуына жәрдемдеседі.

3.6. Салымшылардың (алушылардың) құқықтарын қорғау

3.6.1 ЗАИБЖҰ мен ЖЗҚ-ның жауапкершiлiгі

Қолданыстағы заңнамаға сәйкес жинақталған зейнетақы қаражатын аудару немесе төлеу кезiнде дербес зейнетақы шотындағы зейнетақы жинақтарының сомасы азайған жағдайда инфляция деңгейін ескере отырып, нақты енгізілген міндетті зейнетақы жарналарының мөлшерінен аз, ал зейнетақы жинақтарының азаюы ЖЗҚ немесе ЗАИБЖҰ немесе кастодиан банк кінәсінің салдарынан болса ЖЗҚ өз капиталының есебiнен зейнетақы жинақтарының залалын инфляция деңгейiн ескере отырып, нақты енгiзiлген міндеттi зейнетақы жарналарының мөлшерiне дейiн қалпына келтiруге міндетті.
ЖЗҚ-ның осы міндетi (жауапкершілігі) тек ЖЗҚ-ның, ЗАИБЖҰ-ның немесе кастодиан банктiң кiнәсi анықталған жағдайда туындайды. Сайып келгенде, көрсетілген субъектілердiң кiнәсiн мүдделi тұлғаның талап-арызының негізiнде тек қана сот анықтай алады.
Сонымен бiрге, зиянды өтеу жөніндегi мүдделi тұлғалардың талап-арыздарын беру мүмкіндiгi Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнде азаматтық-құқықтық қатынас нормалары ретiнде көзделген, осыған байланысты заңнаманың осы нормасы Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасы Заңында көрсетiлуi талап етілмейдi және жинақтаушы зейнетақы жүйесi субъектілерінің жалпы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін ештеңемен толықтырмайды.
N 7 кестеде ЖЗҚ-ның өз салымшылары алдындағы жауапкершілiк өлшемдерiн анықтаудың халықаралық тәжiрибесi келтiрiлген.

N 7 кесте

Зейнетақы жүйелерінің ерекші- ліктері	Чили	Аргентина	Польша	Қазақстан
Кепілдік берілген инвестиция- лық кіріс деңгейін есептеуге арналған база	Өткен 36 ай үшін барлық зейнетақы қорларының нақты орта- ша инвести- циялық кірісі	Кепілдік берілген ең төменгі ин- вестициялық кіріс нақты мөлшерде емес, номи- налды мөл- шерде айқын- далады	Тоқсан са- йын зейне- тақы қоры- ның соңғы 24 айдағы негізгі құ- ралдарының мөлшеріне сәйкес есептелген орташа но- миналды инвести- циялық кіріс есептеледі
Кепілдік берілген инвестиция- лық кіріс- тің ең төменгі деңгейі	Нақты орташа инвестиция- лық кірістің және 2% азайтылған нақты орташа инвестиция- лық кірістің 50%-нен ең төменгі мөлшері	Орташа ин- вестициялық кірістің және 2% азайтылған орташа номи- налды инвес- тициялық кірістің 70%-нен ең төменгі мөлшері	Орташа ин- вестиция- лық кіріс- тің және 4% азайтыл- ған орташа номиналды инвести- циялық кірістің 50%-нен ең төменгі мөлшері
Резервтік қор	Барлық қор- лар бойынша инвестиция- лық кірістің орташа дең- гейінен аса- тын инвести- циялық кіріс есебінен қалыптас- тырылады. Өз қаража- тының 1% мөлшерінде жеке резер- втік қор қосымша құрылады	Ең жоғары белгіленген деңгейден асатын ин- вестициялық кіріс есе- бінен қа- лыптасады. Басқарудағы қаражаттың 2% мөлше- рінде мен- шікті қара- жат есебі- нен резер- втік қор қосымша құрылады.	Инвести- циялық кіріс есебінен қалыптас- тырылатын резервтік қор көз- делмеген. Резервтік қор қордың жиынтық қаражаты- ның 1-ден 3%-ке де- йінгі мөл- шерде өзі қаражаты есебінен құрылады.	Инвести- циялық кіріс есебінен қалыптас- тырылатын резервтік қор көз- делмеген. Резервтік қор басқа- рушының таза кірісі есебінен немесе оның акционер- лерінің қосымша жарналары есебінен құрылады. Негізгі резервтік капитал зейнетақы активтері мөлшерінің және қосымша - зейнетақы активтері бойынша кірістілік деңгейіне қарай 0,25-тен 0,1%-ке дейінгі мөлшерде қалыптас- тырылады.
Инвестиция- лық кірісті өтеуге кепілдік беру тетігі	Инвестиция- лық кіріс ставкасы ең азына төмен- деген кезде қызметкер- дің шотына нақты емес, ең аз инвес- тициялық кіріс есеп- теледі. Инвестиция- лық кіріс ставкасы барлық қор- лар бойынша орташа алға- нынан 50% асқан кезде не осы көр- сеткіштің 2 пайыздық тармақтан асып кетуі (не жоғары екеніне қа- рай) қызмет- кердің шоты- на нақты емес, белгі- ленген ең жоғары кіріс есептеледі.	Қызметкер- лерге есеп- телетін ең жоғары ин- вестициялық кіріс бар- лық зейне- тақы қорла- ры бойынша орташа ари- фметикалық көрсеткіш- тің 30% мөлшерінде белгіленеді не осы көр- сеткіштің 2 пайыздық тармаққа асып кетуі (не жоғары екеніне қарай). Егер 2 жыл бойы резер- втік қор қордың жиынтық қа- ражатының 5%-тен асып кеткен жағ- дайда, ар- тық қаражат дербес шоттарға аударылады.	Инвести- циялық кі- рістің ең жоғары деңгейі белгі- ленбейді	Азаматтық- құқықтық жауапкер- шілік деңгейінде реттеледі.
Қаржылық қамтамасыз ету көздері	Инвестиция- лық кіріс кепілдік берілген деңгейден төмен азай- ған кезде айырмасы резервтік қордан өтеледі. Резервтік қорда қара- жат жеткі- ліксіз бол- ған жағдай- да, шығыстар өз резервтік қоры есебі- нен өтеледі.	Инвестиция- лық кіріс кепілдік берілген деңгейден төмен азай- ған кезде айырмасы резервтік қордан өтеледі. Резервтік қорда қара- жат жеткі- ліксіз бол- ған жағдай- да, шығыстар өз резервтік қоры есебі- нен өтеледі.	Кепілдік берілген төлемдер өз резер- втік қоры есебінен жасалады. Резервтік қорда қа- ражат жет- кіліксіз болған жағдайда, шығыстар өз резер- втік қоры есебінен өтеледі. Осы қара- жат та жеткілік- сіз болған жағдайда кем шығуын ұлттық кепілдік беру қоры өтейді.	Сот кінәсін анықтаған жағдайда зейнетақы жинақтары- ның шығын- дары қордың немесе бас- қарушының өз қаражаты есебінен өтеледі.
Қосымша кепілдіктер	Үкімет соңғы инстанцияның кепілі бола- ды және ор- тақ негізде кепілдікті қамтамасыз етеді	Үкімет соңғы инс- танцияның кепілі бо- лады және зейнетақы қорлары үшін тегін сақ- тандыруды береді. Ұлттық Банк жинақтаушы шоттардың кірістілігі мөлшерінде кіріске кепілдік береді	Ұлттық кепілдік беру қоры қаражаты- ның тапшы- лығы бол- ған жағ- дайда, оның мін- деттеме- лері мем- лекеттік бюджет қа- ражатынан өтеледі. Қор қара- жаты зей- нетақы қорларының арнайы жарналары есебінен және кепі- лдік беру қорының инвести- циялық кі- рісі есе- бінен қа- лыптасты- рылады, олардың жалпы құны барлық зейнетақы қорлары- ның жиын- тық қара- жатының 0,1% ас- пауы тиіс.	Мемлекеттік инфляция деңгейін ескере оты- рып зейне- тақы төлем- деріне құ- қықтарға иелік ету сәтіне мін- детті зей- нетақы жар- наларының сақталуына кепілдік береді. Зейнетақы жинақтары төленген немесе аударған зейнетақы жинақтары нақты енгі- зілген жар- налар мөл- шерінен тө- мен азай- ғанда, қор- дың немесе басқарушы- ның кінәсі болған жағ- дайда, инф- ляция дең- гейін еске- ре отырып қор нақты енгізілген жарналар мөлшерін қалпына келтіреді.

Осылайша, мiндеттi ЖЗЖ бар елдердiң тәжiрибесi қызметінің ерекшелiгi және олар көрсететiн қызметтен туындайтын, зейнетақы активтерiн дербес басқарушы ЗАИБЖҰ мен ЖЗҚ-ның нақты қаржы жауапкершілігі жинақталған зейнетақы қаражаты бойынша инвестициялық кiрiспен қамтамасыз ету тәртiбiн тәптiштей отырып, барлық ЖЗҚ бойынша уақыттың белгiлi бiр кезеңiнде нақты қалыптасқан кiрiстiлiктi негiзге ала отырып, шектi кiрiстіліктiң белгiлi бiр деңгейiн қамтамасыз ету бойынша зейнетақы активтерiн дербес басқарушы ЗАИБЖҰ мен ЖЗҚ-ның жауапкершілiгiн белгiлейтiн заңнамада анықталуы мүмкiн.

3.6.2 Төлем төлеу кезiндегi инфляция деңгейiн ескере
отырып, нақты енгізілген зейнетақы жарналарының сақталуына
берiлетін мемлекеттiк кепілдiк

"Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 6-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының заңнамалық кесімдерінде белгіленген тәртіппен алушының зейнетақы төлемдерiне құқық алу кезiндегі инфляция деңгейiн ескеpe отырып, нақты енгiзілген міндеттi зейнетақы жарналарының мөлшерiнде ЖЗҚ-да мiндетті зейнетақы жарналарының сақталуына мемлекет алушыларға кепiлдiк бередi.
Мiндеттi зейнетақы жинақтарының сақталуының көзделген мемлекеттiк кепілдiгi мониторингті қамтамасыз ететiн тетiктердi iске асыруды, республикалық бюджетке қажетті шығыстарды енгiзу үшiн болжамды, сондай-ақ негiздер туындаған жағдайда осы кепілдiкті iске асыру тәртiбiн талап етедi.
"Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасы Заңында көзделген оқиғалардың ықтимал туындауы кезiнде "ЗТМО" РМҚК-ның дерекқорындағы инфляция деңгейiн ескере отырып нақты енгізiлген жарналар мөлшерiндегi жинақтардың ең төменгі мөлшерiнің мониторингі қажет.

3.7. Жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң субъектiлерiн
қадағалауды дамыту және оның тиiмдiлiгін арттыру

Дүниежүзілiк практикадағы әлеуметтiк қамсыздандырудың жеке жүйелерiн кешендi түрде дамытуды қамтамасыз ететiн ЖЗҚ-ның қызметiн реттеу мәселелерi Экономикалық Ынтымақтастық Елдерi Ұйымының (OECD) жанындағы Зейнетақы реттеуіштерінің Халықаралық Қауымдастығының (INPRS) Жеке зейнетақы қорларын реттеу қағидаттарында белгілендi:
1) реттеудiң барабар жүйесінің болуы;
2) қаржы нарықтарын тиiсiнше peттеу;
3) салымшылар мен қатысушылар құқықтарын қорғау;
4) зейнетақы төлемдерi схемасына қойылатын барабар талаптар;
5) реттеу және бөлу жүйесi;
6) қорландыру;
7) eceптеулep техникасы;
8) қадағалауды ұйымдастыру;
9) өзiн-өзi реттеу;
10) бәсекелестiк нарығы;
11) инвестициялау;
12) сақтандыру тетiктерi;
13) тарату;
14) ақпаратты ашу және оған қол жеткізу;
15) корпоративті басқару.
Қазақстанның ЖЗЖ-ын реттеу жүйесі зейнетақы қорлары салымшыларының мүдделерiн қорғауды қамтамасыз етедi, ЖЗҚ мен ЗАИБЖҰ тұрақтылығын қамтамасыз етедi, зейнетақы және меншiктi активтердi есепке алудағы бөлудi қамтамасыз етеді, заңнамада зейнетақы төлемдерінің схемалары мен оларды жүзеге асыру тәртібі, комиссиялық сыйақы ставкасы шегі, ЖЗҚ тарату және зейнетақы активтерiн беру тетiгi белгіленген, салымшының тарабынан толық қаржыландыру қағидаты қолданылады, қадағалаушы уәкілетті орган жүйенің субъектілеріне қатысты тиiстi реттеуші және бақылаушы өкілеттiктеріне ие. Сөйтіп, оларды енгiзу үшін ЖЗҚ мен ЗАИБЖҰ тәуекелдерi жүйесі, "Қазақстан Республикасындағы зейнетақы мен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңында көзделген зейнетақы активтерін сақтандыру жүйесін құру, нысандарын және уақытын, шоғырландырылған қадағалауды жетілдiру, ЖЗҚ автоматтандырылған ақпарат жүйесінің қауіпсiздiгiн қамтамасыз ету мәселелерiн қарау қажет болып отырған техникалық есептеулер, сақтандыру тетiктерi мен корпоративті басқару қағидаттарын қоспағанда, жеке зейнетақы қорларын реттеу қағидаттарының көпшілігі табысты түрде қолданылуда.

3.8. Зейнетақы активтерінің кірістілігі және
оларды басқарудың тиімділігiн арттыру

Қазiргi уақытта, зейнетақы активтерін басқару нәтижесiн бағалау қатарынан кез-келген 12 ай үшін есептелген ЖЗҚ номиналды және нақты кiрiс коэффициенттерi негiзiнде жүргізілуде.

N 1 кесте
(қағаз мәтінінен қараңыз)

N 1 кесте барлық ЖЗҚ-ның орташа өлшемдi номиналды кiрiсiнiң және 1998 жылғы маусымнан бастап инфляция қарқынының өзгеруiн көрсетедi. Талдау базасы үшін әртүрлi уақыт кезеңдерi алынуы мүмкін болғандықтан, сондай-ақ осы немесе өзге де әдiстемелердi таңдап алынуы салдарынан зейнетақы жинақтарының тиімділігін бағалау деректерінің айырмашылығы болуы мүмкiн. ЖЗҚ портфелiнің кiрiстілігін объективтi түрде бағалау үшін есепке алу базасы ретiнде неғұрлым ұзақ кезеңдi белгiлеу керек, өйткенi зейнетақы активтерін басқару ерекшелігі алушылар алдындағы ЖЗҚ-ның ұзақ мерзiмдi міндеттемелерiмен айқындалады.
N 2 кестеде ЖЗҚ құрылған сәттен бастап енгiзiлген зейнетақы жарнасы құнының орташа өсу қарқынындағы өзгерiстер және 1998 жылғы 1 қаңтарға есептелген, яғни ЖЗЖ қызметінің бүкіл кезеңi базасындағы инфляция деңгейi келтiрілген. Осы кестеде ЖЗҚ-ның көпшiлiгінде тиiсті ЖЗҚ құрылған сәтте келiп түскен зейнетақы жарналарының құнының өсуi осындай кезеңдегі инфляция деңгейiнен асып отыр, бұл ЖЗҚ-да қолайлы кезеңдерде қалыптасқан кiрiстіліктiң кейбiр қоры болатындығын куәландырады.

N 2 кесте
(қағаз мәтінінен қараңыз)

Алайда 2004 жылдың басынан бастап N 3 кестеде көрсетiлген барлық ЖЗҚ-ның орташа өлшемдi кiрістілiгi инфляция деңгейiнен төмендеді, бұл қаралып отырған кезеңдегi зейнетақы активтерінің нақты терiс кiрiстілігін көрсетіп отыр. Осы жағдай инфляция қарқынының ұлғаюы және қаралып отырған кезеңдердегi қаржы құралдары бойынша кiрiстiлiктің кемуi нәтижесiнде қалыптасып отыр.
ЖЗЖ-ны мемлекеттiк реттеудегi, оның iшiнде әлемдiк практикадағы негiзгі басымдық зейнетақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету және салымшылар үшін шығындар тәуекелiн азайту, содан кейiн зейнетақы активтерінің кiрістілік деңгейiн қамтамасыз ету болып табылады. Бұл ретте ЖЗЖ-ны дамытудың белгілі бiр кезеңдерінде кейiнгi жылдардың оң кiрістілігiмен жабылатын терiс кiрiстiк байқалып отырады.

N 3 кесте
(қағаз мәтінінен қараңыз)

3.8.1. ЖЗҚ портфелiндегi ұзақ мерзiмдi
қаржы құралдарының үлесiн ұлғайту

ЖЗҚ зейнетақы активтерiнің ай сайынғы кiрiстілігі өз кезегiнде портфельдiң қаржы құралдарын нарықтық бағалауға және осының алдындағы 12 күнтізбелiк айдағы инфляция қарқынына негiзделедi. Осы сәттегi ЖЗҚ портфелiнің қаржы құралдарын нарықтық бағалау алдында болған бағалау күнiнен кейiнгi отыз күн ішінде Қазақстан қор биржасында өткiзiлген сауда-саттықта жасалған бағалы қағаздармен мәмілелер параметрлер негiзге алынып, есептеледi. Бағаны есепке алып отырған осындай қысқа кезең ЗАИБЖАҰ (ЖЗҚ) зейнетақы активтерi портфелiн қайта қарауына жәрдемдеседi, бұл, түптеп келгенде қысқа мерзiмдi құралдарға инвестициялауға ұмтылуына әкеп соғады. Сөйтіп, қазiргi реттеушілік талаптар мен қаржы құралдарының жетіспеуi жанама түрде қысқа мерзiмдi инвестициялау практикасын ынталандырады.
Зейнетақы активтерінің портфелiндегі қаржы құралдарының қысқа мерзімділік сипаты алынған активтердiң орнын толтыру үшін тұрақты қажеттiлiктiң болуын сипаттайды, яғни зейнетақы активтерiнің нарықтық тәуекелiн ұлғайтатын Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының инвестициялық баламасының шектеулi болуымен бiрге ЖЗҚ-ның қайта инвестициялау қажеттілігінің жоғары болуын сипаттайды.
Осы факторлар мынаны бiлдiредi, яғни ЖЗҚ портфелi құралдарының нарықтық бағаларын анықтау үшiн базалық кезең мейлiнше ұзақ болуы тиiс.
Сондай-ақ зейнетақы активтерінің орынды инвестициялық стратегиясы мынадай қағидаттарға қатаң негiзделуi тиiс:
Қысқа мерзiмдi инвестициялау.
Зейнетақы активтерінің мәндi инвестициялық стратегиясы мынадай принциптерге берiк негiзделуi тиiс:
активтердi әртараптандыру (активтердiң әртүрлi санаттары арасында) және активтердiң ыдыраңқылығы (санаттар iшiндегi);
мерзiм сәйкестігі (өтiмділiк қағидатын қосқанда); және
мейлiнше мүмкiндiгіне қарай валюталық құрылымның сәйкестігі немесе кемiнде түрлi валюталар бойынша әртараптандыру арқылы хеджирлеу.
Тұтас алғанда зейнетақы активтерін басқарушылардың инвестициялық саясаты инвестициялық тәуекелдердi мейлiнше азайту мақсатында барынша әртараптандыруды ecкepe отырып, оның ішінде шетелдiк нарықтарда неғұрлым ұзақ мерзімдi құралдарға инвестициялау қажеттілігіне негiзделуi тиiс.

3.8.2. Туынды қаржы құралдарын сатып алу

Теңге бағамының ауытқуына байланысты зейнетақы активтерiн валюталық қаржы құралдарына инвестициялау белгілi бiр тәуекелге баруға мәжбүр етедi. Осындай жағдайда зейнетақы активтерін шетел валютасында деноминирленген қаржы құралдарына инвестициялау кезiнде инвестицияның валюталық құрылымын әртараптандыру жолымен валюталық тәуекелдi хеджирлеу, сондай-ақ валюталық нарықтық және кредиттік тәуекелдердi хеджирлеу мақсатында туынды қаржы құралдарын сатып алу қажет.
Осы шаралар зейнетақы активтерi инвестициялануы ықтимал қаржы құралдарының тiзбесiн кеңейтуге жәрдемдесуi және тұрақсыз экономикалық конъюнктура жағдайында нарықтық тәуекелдi сақтандырудың тетігі ретiнде қызмет етуі мүмкін.

3.9. 2008 жылға дейінгi жинақтаушы зейнетақы
жүйесiнiң негізгі көрсеткiштерiнiң болжамы

Зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны 2008 жылы зейнетақы жинақтары 947 млрд. теңгеге жетедi деп болжауға мүмкiндiк бередi.

N 8 кесте
(млн. теңге)

Күні	Зейнетақы жинақта- рының сомасы	Бір жыл ішіндегі өсім	Жарналардың орташа айлық түсімі	Жыл ішіндегі зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны (%)
2004	480000	112000	10000	30
2005	618000	138000	11500	29
2006	773000	155000	12900	25
2007	947000	174000	14500	22

Қолданыстағы Зейнетақы активтерін инвестициялық басқару жөнiндегi ереженің нормаларын 2008 жылға болжанатын зейнетақы жинақтарының өсу қарқынын ескере отырып, зейнетақы активтерін ішкі және сыртқы қаржы құралдарына инвестициялаудың мынадай схемасын болжауға болады:

N 9 кесте

Пессимистік болжам

Қаржы құралы	01.09. 2004		2005		2006		2007
	үлес	млрд. теңге	үлес	млрд. теңге	үлес	млрд. теңге	үлес	млрд. теңге
ҚР Мемлекеттік бағалы қағаздары	0,53	231	0,31	194	0,25	196	0,25	239
қазынашылық мін- деттемелер, оның ішінде:	0,17	76	0,06	40	0,02	15	0,05	51
инфляция бойынша индекстелгендер	0,00	1	0,01	4	0,01	4	0,01	10
ноттар	0,36	155	0,25	154	0,23	181	0,20	188
жергілікті билік органдары	0,00	0	0,00	0	0,00	0	0,00	0
ҚР мемлекеттік емес бағалы қағаздар	0,31	136	0,32	198	0,34	263	0,34	321
облигациялар	0,26	113	0,28	173	0,29	224	0,30	280
акциялар	0,05	23	0,04	25	0,05	39	0,04	41
ЕДБ салымдары және сертификаттары	0,07	31	0,09	56	0,17	132	0,20	189
салымдар	0,07	31	0,09	56	0,10	77	0,10	95
депозиттік сертификаттар	0	0	0,00	0	0,07	55	0,10	95
ФАА және шетелдік эмитенттердің бағалы қағаздары	0,08	36	0,27	167	0,23	179	0,21	194
ФАА және шет мемлекеттердің бағалы қағаздары	0,05	24	0,11	67	0,09	77	0,09	78
акциялар және пайлар	0,02	8	0,08	50	0,07	51	0,06	58
облигациялар	0,01	4	0,08	50	0,07	51	0,06	58
Өзге активтер және ақша	0,01	2	0,00	3	0,00	3	0,00	4
Активтердің болжамды көлемі	436		618		773		947
Орташа өлшемді кірістілік (номиналды/нақты)			5,4%	0,4%	5,1%	0,1%	4,9%	-0,1%

Оптимистік болжам

ҚР Мемлекеттік бағалы қағаздары	0,53	231	0,44	274	0,31	242	0,31	296
қазынашылық мін- деттемелер, оның ішінде:	0,17	76	0,14	89	0,07	53	0,11	101
құнсыздану бойынша индекстелген	0,00	1	0,09	53	0,07	53	0,06	61
ноттар	0,36	155	0,30	185	0,24	189	0,20	195
жергілікті билік органдары	0,00	0	0,00	0	0,00	0	0,00	0
ҚР мемлекеттік емес бағалы қағаздар	0,31	198	0,32	198	0,34	263	0,34	321
облигациялар	0,26	113	0,28	173	0,29	224	0,30	280
акциялар	0,05	23	0,04	25	0,05	39	0,04	41
ЕДБ салымдары мен сертификаттары	0,07	31	0,10	56	0,17	131	0,20	189
салымдар	0,07	31	0,10	56	0,10	77	0,10	95
депозиттік сертификаттар	0	0	0,00	0	0,07	54	0,10	95
ФАА және шетел эмитенттерінің бағалы қағаздары	0,08	36	0,15	87	0,18	134	0,15	136
ФАА және шет мемлекеттердің бағалы қағаздары	0,05	24	0,07	41	0,08	62	0,07	64
акциялар және пайлар	0,02	8	0,04	23	0,05	36	0,04	36
облигациялар	0,01	4	0,04	23	0,05	36	0,04	36
Өзге активтер және ақша	0,01	2	0,00	3	0,00	3	0,00	4
Активтердің болжамды көлемі	436		618		773		947
Орташа өлшемді кірістілік (номиналды/нақты)			6,3%	1,3%	5,6%	0,6%	5,3%	0,3%

Ағымдағы жылдың 8 айында ішкі мемлекеттiк борыш сомасы 34% өстi және 2004 жылғы 1 қыркүйекте 553 млрд. теңге құрады, оның ішінде ҚРҰБ ноттары - 323 млрд. теңге (өсім 448%), ҚР ҚМ бағалы қағаздары - 220 млрд. теңге болды (өсiм 25%). Сөйтiп, iшкi мемлекеттік борыш нарығы ЖЗҚ-ның және басқа да инвесторлардың сұранымын қанағаттандыру үшін 2008 жылы 1,2 трлн. теңгеден астамын құрауы тиiс.
Сонымен бірақ 2008 жылға дейiнгi мемлекеттiк бюджеттің тапшылығының болжамы және сонымен байланысты ішкі мемлекеттік борыштың мөлшерi жоғарыда көрсетiлген мемлекеттiк бағалы қағаздарға деген сұраным көлемi қамтамасыз етілмейдi деп болжауға негiз беріп отыр.
Болжамға сәйкес Қазақстанның ұйымдастырылған нарығының ресми тiзімінің ішкі корпоративті облигацияларды капиталдандыруы 2007 жылы 375 млрд. теңгеге жуықты құрайды.
Сөйтіп, орташа мерзiмдi кезеңде қазiргi уақытта оның нарығы жылдам қарқынмен өсіп отырған зейнетақы активтерiн қазақстандық эмитенттердiң корпоративтi бағалы қағаздары мен ипотекалық облигацияларға салынуының қолданыстағы облигациялар шығарылымның көлемi 2004 жылғы 1 қыркүйекте 310 млрд. теңге құрады (2004 жылғы 8 ай iшiнде шығару көлемі 70%-ға өскен), сондай-ақ осы қаржы құралдарының кірістілігі негiзгі әлемдiк валюталар бойынша теңгенің ревальвациясы қарқынынан асып түсуi жағдайында Қазақстан Республикасының резидент еместерінің қаржы құралдарына салынуының серпіндi өсуiн күтуге болады.

4. Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерi

Бағдарламаның басты мақсаты Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, салымшылар мен алушылардың құқықтарын қорғау, ұзақ мерзiмдi iшкi инвестициялар көздерi ретіндегi зейнетақы активтерiн басқарудың тиімділігін арттыру болып табылады.
Осы Бағдарлама мақсаттарына қол жеткiзу үшін мынадай мiндеттердi шешу болжанады:
ЖЗЖ-мен халықтың қамтылуын кеңейту және зейнетақымен қамсыздандырудың ерiкті түрлерiн көтермелеу;
міндетті зейнетақы жарналарын төлеудiң тиімділігін және ЖЗҚ салымшыларының жасырындығын қамтамасыз ету, сондай-ақ мiндеттi зейнетақы жарналары бойынша "бiр салымшы - бiр қор" қағидатын iске асыру;
мiндетті зейнетақы жарналары бойынша агенттер берешегiн азайту;
ЖЗҚ-дағы мiндеттi зейнетақы жарналарының сақталуы жөнiнде берiлген кепілдiктi мемлекеттің орындау тәртiбiн алушының зейнетақы төлемін алу құқығын иелену сәтiндегi инфляция деңгейiн ескере отырып, нақты енгiзілген міндеттi зейнетақы жарналары мөлшерiн белгілеу;
ЗАИБЖАҰ мен ЖЗҚ-ның жауапкершілiктерін айқындау және салымшылар (алушылар) мүдделерін қорғау;
зейнетақы активтерін басқарудың тиімділігін арттыру;
зейнетақы активтерінің көлемiнде ұзақ мерзiмдi қаржы құралдарының үлесін ұлғайту;
зейнетақы активтерінің портфелiндегi қаржы құралдарының бағалық және валюталық тәуекелдерiн хеджирлеу;
ұзақ мерзiмдi индекстелген мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару;
жобалық инвестициялауды дамыту және акциялар нарығын жандандыру;
жинақтаушы зейнетақы жүйесінiң субъектілерін қадағалауды дамыту әрi оның тиiмділігін арттыру және Халықаралық Зейнетақы Реттеуіштерi Қауымдастығының (INPRS) Жеке зейнетақы қорларын реттеу қағидаттарын енгізу.

5. Бағдарламаны іске асырудың негiзгi бағыттары мен тетіктері

5.1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттiк
реттеудi жетiлдiру

5.1.1 ЖЗЖ-мен халықтың қамтылуын кеңейту және
зейнетақымен қамсыздандырудың ерiктi түрлерiн ынталандыру

Халықты ЖЗЖ-мен барынша қамту мақсатында мыналар қаралатын болады:
1) жеке кәсiпкерлер мен арнайы салықтық режимдi қолданатын тұлғалардың дамытылуын кеңейту жөнiнде оның ішінде қолданылып жүрген тәртiптi өзгерту әрi осы тұлғалардың міндетті зейнетақы жарналарын төлеуiн салық органдарының бақылауын күшейту жолымен әкімшілік және экономикалық шаралар кешенiн қолдану;
2) нәрестенi күтім көрсету бойынша демалысқа шыққан адамдардың пайдасына мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен міндеттi зейнетақы жарналарын төлеу мүмкіндігі;
3) ЖЗҚ-на төленген ерiктi зейнетақы жарналары бойынша салық салынатын кiрiстердi айқындау кезiнде шегерімді ұлғайту мүмкіндігі;
4) трансфер-агенттер желiсін оның ішінде елдің барлық өңiрлеріндегi салымшыларға (алушыларға) қызмет көрсету үшiн "МЗТЖО" РМҚК және "Қазпочта" АҚ-ын тарту жолымен дамыту мәселелерi.

5.1.2 Міндетті зейнетақы жарналарын төлеудің тиімділiгiн
қамтамасыз ету және мiндеттi зейнетақы жарналары бойынша
"бiр салымшы - бiр қор" қағидатын іске асыру

Осы проблемаларды шешу "ЗТЖМО" РМҚК базасында бiрыңғай есепке алу орталығын құру жолымен жүзеге асырылады. Сөйтiп, бүкіл ақпарат пен ақша ағындары (жарналар, қате есептелiп қайтарылған жарналар және жинақталған зейнетақы жинақтарының аударымдары) бірыңғай есепке алу орталығында жинақталады, ал жеке тұлғаның міндеттi зейнетақы жарналарының немесе зейнетақы жинақтарының сомалары мiндетті зейнетақы жарналарының немесе БСК дұрыстығын немесе белгілi бiр ЖЗҚ салымшысы ретiндегі оның сәйкестендiрілуiн тексергеннен кейiн осы қорға жiберіледi.
Бұдан басқа осы схеманың күмәнсiз артықшылығы ЖЗЖ-ның барлық салымшылары бойынша шынайы дерекқорының болуы болып табылады, бұл өз кезегінде "бiр салымшы - бiр қор" қағидатын сақтауға және бiр салымшының зейнетақы жинақтарының нақты сомасының көрсетілуiне, агенттердiң мiндеттi зейнетақы жарналарын бiр бенефициарға аудару жөніндегi төлем құжаттарын қалыптастыруына, сондай-ақ аударым операцияларының шығындарын азайтуға кепiлдiк бередi.
Осы міндетті шешу мақсатында:
1) өзара iс-қимыл жасау рәсімдерi, ЖЗЖ-дағы төлемдерге қатысушылардың ақпарат алмасу стандарттары әзiрленген және олардың құқықтары мен міндеттерi "Халықты зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңында және нормативтiк құқықтық актілерде белгіленген;
2) "ЗТЖМО" РМҚК функциялары мыналарды қамтиды:
"бiр салымшы - бiр қор" бақылауын қамтамасыз еткен зейнетақы шартын жасаған барлық жеке тұлғалардың тiзіміне әкiмшілiк жүргiзу, бұл ретте осы тiзiмдi - ЖЗҚ-ның салымшылары (алушылары) бойынша бiрыңғай дерекқор жасау кезеңiнде салымшыда (алушыда) бiрнеше ДЗШ болған жағдайда шоттарды бiрiктiру тәртібi әзiрленуi тиіс;
зейнетақы жарналарын жасырын төлеудi қамтамасыз ете отырып, ЖЗҚ салымшылары (алушылары) бойынша бiрыңғай дерекқорына сәйкес агенттердiң міндетті зейнетақы жарналарын аудару;
қате аударылған зейнетақы жарналарын қайтару, оның iшiнде деректемелерiнде қате табылған салымшылардың ғана зейнетақы жарналарын қайтаруды қамтамасыз ету;
ЖЗҚ-ның салымшылары (алушылары) бойынша бiрыңғай дерекқорына сәйкес зейнетақы жинақтарын аудару.

5.1.3 Міндеттi зейнетақы жарналары жөнiндегі
агенттердiң берешегін азайту

Еңбек қатынастарында тұрған, бiрақ ӘЖК немесе ЖЗҚ-мен зейнетақы шарты болмаған адамдардың мiндеттi зейнетақы жарналары бойынша берешектерi мен өсімпұлдарын агенттердің төлетуi жөнiндегi мәселелердi шешу мақсатында осындай қызметкерлердi iздестiру жөніндегі агенттер жұмысының белсенділігін жандандыру.
Міндетті зейнетақы жарналарын аударым үшін "ЗТЖМО" РМҚК және ЖЗҚ-нан тiркелген ӘЖК туралы және жасалған зейнетақы шартының болуы (болмауы) туралы ақпаратты сұрату жолымен алу қажетті деректемелердi мүмкіндігі.
Осы мiндетті шешу мақсатында "Халықты зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына және басқа да нормативтiк құқықтық актілерге өзгерiстер мен толықтырулар енгізіледi.

5.1.4 Төлем жасау сәтінде инфляция деңгейін ескере
отырып, нақты енгізiлген зейнетақы жарналарының
сақталуына мемлекеттiк кепілдiк беру

Зейнетақы төлемiн алу құқығын иелену сәтіндегi инфляция деңгейiн ескере отырып, нақты енгiзiлген міндетті зейнетақы жарналары мөлшерiндегi салымшылардың (алушылардың) зейнетақы жинақтарының сақталуына кепiлдiк берудi iске асыру тәртiбін және республикалық бюджетке енгiзiлуi қажет шығыстардың болжамды сомасын айқындау мақсатында мыналар:
1) "ЗТЖМО" РМҚК деректер базасында инфляция деңгейін ecкepe отырып, нақты енгізілген жарна мөлшерінде жинақтың ең төменгі мөлшерінің мониторингi жүзеге асырылады;
2) "Халықты зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі және нақты енгізілген жарналар есебінің әдiстемесi бөлігінде инфляция деңгейін, мерзімін және алушы тарабынан қажеттi құжаттар тiзбесiн ескере отырып, зейнетақы жинақтарының тиiстi шығындарын өтеу жөнiндегi мемлекеттік жауапкершілікті орындау рәсімдерін регламенттейтін нормативтік құқықтық актілер әзірленеді.

5.2. Салымшылар (алушылар) құқықтарын қорғау

Зейнетақы активтерін дербес басқарушы ЗАИБЖАҰ мен ЖЗҚ-ның соттан тыс жауапкершілігі және барлық ЖЗҚ-ның орташа өлшемді оң номиналды кірiсінің белгiлi бiр ауытқуы шегiндегi инвестициялық кірістерін қамтамасыз ету тәртiбi "Халықты зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңында және басқа да құқықтық нормативтік актілерде белгiленедi.
Жекелеген ЖЗҚ-ның зейнетақы активтерi бойынша номиналды кірiсiнің мәнi орташа өлшемдi номиналды кірістің белгiленген ауытқуынан төмен болған кезде зейнетақы активтерін дербес басқаратын ЗАИБЖАҰ немесе ЖЗҚ инвестициялық кірiстерінің жетіспейтін сомасы меншіктi капиталдың есебiнен ең төмен шекке дейiн қалпына келтiрiлетiн болады.
Инвестициялық кipiстiң ең төменгi шектi деңгейi ЖЗҚ-ның орташа өлшемді кiрiсiнiң нақты мәніне сәйкес бір айдан екінші айға өзгеріп отыратын болады. Зейнетақы активтерінің орташа өлшемдi номиналды кірiстiлiгінен ауытқуының шектi мәндері нарықтағы жағдайға қарай айқындалатын болады, бұл экономикалық факторлардың өзгеруiне барабар ден қоюға мүмкiндiк бередi.
ЖЗҚ-ның орташа өлшемдi номиналды кiрiсiн есепке алу базасы ретінде зейнетақы жинақтарының ұзақ мерзімділiгін ескере отырып, 2007 жылғы 1 қаңтардан бастап 36 айға тең бағалау кезеңi белгiленедi.

5.3. Зейнетақы активтерiн басқарудың тиімдiлiгiн
арттыру және қаржы құралдарының тiзбесiн кеңейту

5.3.1 ЖЗҚ портфелiнде ұзақ мерзiмді қаржы
құралдарының үлесiн ұлғайту

ЗАИБЖАҰ мен ЖЗҚ-ын ұзақ мерзiмдi кiрiстілiкпен қамтамасыз етуге ынталандыру мақсатында ЖЗҚ зейнетақы портфелiндегi қаржы құралдарының құнын бағалау және есепке алу әдiстемесi "Халықты зейнетақы мен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңында және басқа да құқықтық нормативтік актіде белгіленетін болады.
ЖЗҚ зейнетақы активтерiнiң портфелi 39 "Қаржы құралдары: тану және бағалау" халықаралық қаржылық есептілiк стандарттарына сәйкес 2 санатқа бөлінеді - "өтелгенге дейiн ұсталатын инвестициялар" және "сатуға арналған қолда бар қаржы активтерi".
Кесiмдi өтеу мерзімi бар, зейнетақы активтерi есебiнен инвестициялар "өтелгенге дейiн ұсталатын инвестициялар" санатына белгіленеді, олар сатып aлу құны бойынша бастапқы танудан кейiн қаржы активi немесе қаржы міндеттемесінің ағымдағы таза теңгерімдiк құнының шамасына дейiн төлем мерзiмi немесе пайыз ставкасын кезектi қайта қарау күнi басталғанға дейін күтілетін, болашақтағы ақша төлемдерінің сомасын нақты дисконттау кезiнде қолданылатын, амортизацияланған шығындар бойынша көрсетілуi қажет тиiмдi пайыз ставкасының әдiсiмен анықталады.
Бұдан басқа, амортизацияланған шығындар бойынша көрсетiлген, өтелгенге дейiн ұсталатын инвестициялар шетел валюталарының бағамдарының өзгеруiне байланысты тәуекелдердi хеджирлеудiң тиiмдi құралдары болып табылады.
ЖЗҚ портфеліндегi үлестік және туынды қаржы құралдары "сатуға арналған қолда бар қаржы активтерi" санатында белгіленедi және сатып алу құны бойынша бастапқы танудан кейiн осы құралдардың нарықтық бағамының өзгеруi ескеріле отырып, көрсетілуi тиiс.

5.3.2 Туынды қаржы құралдарын сатып алу

Зейнетақы активтерi портфелiндегi қаржы құралдарының баға және валюталық тәуекелдерiн хеджирлеу мақсатында "Халықты зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына тәуекелдердi хеджирлеу мақсатында сатып алынатын туынды бағалы қағаздарды зейнетақы активтерi есебінен сатып алуға шарттар жасасу мүмкiндiктерiн көздейтін өзгерiстер мен толықтырулар енгiзілетін болады.
Сондай-ақ зейнетақы активтерінің мақсаттан тыс пайдаланылуын болдырмау мақсатында тәуекелдердi басқару стратегиясында операциялар жасаудың тәртібi және ЖЗҚ зейнетақы активтерiн хеджирлеудiң тиiмдiлігін бағалау рәсімдерi реттеледi.

5.3.3 Ұзақ мерзiмдi мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару

Мемлекеттік ішкі қарыз алу аясында жүргiзіліп отырған саясат шеңберiнде мынадай мiндеттер шешiледi:
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі олардың болжамды көлемi мен мерзiмділігін көрсете отырып, орта мерзiмдi кезеңге арналған мемлекеттiк бағалы қағаздар эмиссиясының кестесiн жасайды;
шығарылымның жалпы санын қысқарту және сыйақы төлемдерiнің кезеңдiлігін азайту кезiнде мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару көлемiн және олардың айналыс мерзiмiн ұлғайту жолымен iшкi қарыз aлу құнын төмендету;
нарықтағы жағдайға қарай индекстелген және купонды мемлекеттiк бағалы қағаздар арасындағы қарыз алудың жалпы көлемінде оңтайлы ара қатынас белгiлеу жолымен пайыздық тәуекелдердi барынша төмендету.
Қазақстан қор биржасында мемлекеттiк бағалы қағаздарды орналастыру мемлекеттiк бағалы қағаздарды бастапқы орналастыру зейнетақы активтерiн дербес басқарушы ЗАИБЖАҰ мен ЖЗҚ-ға қол жеткiзудi ұсыну мақсатында жүзеге асырылады. Бұл ретте жинақтаушы зейнетақы қорларының активтерiн инвестициялауға арналған, инфляция мәнiне индекстелген сыйақы ставкасы, мемлекеттік бағалы қағаздарды бастапқы орналастыру сауда-саттықты өткiзудiң жеке тетiгi пайдаланылып жүзеге асырылатын болады.

5.3.4 Жобалық инвестициялауды дамыту және
акциялар нарығын жандандыру

Инвестициялық жобаларды қаржыландырудың баламалы нысандарын дамыту осы инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін шығарылған облигациялар бойынша мемлекеттiк кепілдiктердi бере отырып, осындай жобалардың тiзiмiн заң жүзiнде белгілеу жолымен жүзеге асырылады. Мемлекеттің кепiлдiктер бойынша міндеттемелердi орындау жағдайы туындаған кезде, оларды кейiн мемлекеттiң меншiгiне бере отырып, облигациялар эмитентінің акцияларын мәжбүрлеп шығару тетігі көзделуi мүмкiн.
Инвестициялық жобаларды қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылған облигацияларды шығару және зейнетақы активтерінiң есебiнен сатып алынған қаржы құралдарының тiзбесiне енгiзу үшін мемлекеттік кепiлдiк беру және "Қазақстанның Даму Банкі туралы" Заңға сәйкес "Қазақстанның Даму Банкi" АҚ-тың кепiлдiгiн беру мүмкiндiгi көзделедi.
Үлестiк бағалы қағаздарды дамытудың маңызды жолы кәсiпорындар мен ұйымдардың акцияларының мемлекеттiк пакеттерін сату немесе мемлекеттің, даму институттарының қатысуымен акцияларды қосымша шығару және зейнетақы қорларының арасында орналастыру жолымен оларды әрi капиталдандыру болып табылады. Акцияларды қосымша шығарған жағдайда мемлекет олардың капиталындағы бақылау пакетін сақтай алады. Осы шара iшкi институционалдық инвесторлар әлуетін тиiмдi пайдалануға жәрдемдесетiн болады. Инвесторлардың арасындағы шешушi роль зейнетақы қорларына тиесілi болғандықтан, мынадай: нақты сектордың стратегиялық жобаларын қаржыландыру үшiн зейнетақы активтерiн тарту, зейнетақы активтерінiң сақталуын және барабар кiрістілiгін қамтамасыз ету сияқты экономикалық мiндеттер iске асырылатын болады. Екiншi жағынан осы шара мемлекеттiк кәсіпорындар мен даму институттары қызметінің ашықтығын қамтамасыз етуге, олар қаржыландыратын жобалар мен қызметінің нәтижелерi туралы ақпаратты ашып, жария етуге жәрдемдесетiн болады.
Акциялар рыногын жандандыру мемлекеттiң қатысуы бар акционерлiк қоғамдардың бағалы қағаздарын қор биржасының ресми тiзiмiне листингтің ең жоғарғы санаты бойынша қатысуы немесе кредиттік рейтингтi, оның ішінде ұлттық рейтинг шкаласы бойынша рейтинг алу жолымен және осы кәсiпорындардың акцияларын ұйымдасқан рынокта сату арқылы жүзеге асырылады.

5.3.5 Зейнетақы төлемдерi схемасын жетiлдiру

Ұзақ мерзiмдi жеке сақтандыруды дамыту және ЖЗҚ салымшыларын (алушыларын) өмiр бойы зейнетақы аннуитеттерiмен қамтамасыз ету қызметінің негiзгi бағыттары аннуитет шарттарын жасасу арқылы сақтандыру рыногында аннуитет өнiмдерiн беру, оның ішінде еңбек (қызмет) міндеттерін атқару кезiнде жарақат алған және мертiккен қызметкерлерге сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру болып табылатын Мемлекеттік аннуитет компаниясын құруға байланысты болып отыр.
Сондай-ақ зейнетақы және аннуитет салық төлемдерiне салық салуды жетілдіру мәселелерi қаралады.

5.3.6 Активтердi әртараптандыруымен ерекшеленетін
зейнетақы жоспарларын енгізу

Зейнетақы жинақтарының кiрiстiлігін қамтамасыз ету мақсатында бiр-бiрiнен зейнетақы активтерінің портфелiндегi қаржы құралдарының құрамымен салымшылардың әр түрлi топтары үшін кiрiстiлiгiмен және инвестициялық тәуекел деңгейiмен ерекшеленетiн зейнетақы жоспарларын енгiзу мәселелерi қаралатын болады.

5.3.7 Зейнетақы активтерінiң бip бөлiгiн шетелдiк
басқарушы компанияларға басқаруға беру

Шетелдiк бағалы қағаздарға инвестициялау тиімдiлiгiнің артуы активтердi басқарушылардың кәсiби деңгейінің жоғарылығына әлемдiк қор рыногында болып жатқан барлық өзгерiстердi тұрақты қадағалау мүмкiндiгiне байланысты болып отыр, осыған байланысты зейнетақы активтерiнiң бiр бөлiгiн шетелдiк басқарушы компанияларға басқаруға беру тетiктерi қаралатын болады.

5.4. Жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң субъектiлерiн
қадағалауды дамыту және оның тиiмділігін арттыру

Жүйенi одан әрi дамыту, зейнетақы қызметінің тиiмдi, әдiл әрi тұрақты нарығына қол жеткізу мақсатында мынадай мәселелер қаралатын болады:
ЗАИБЖАҰ мен ЖЗҚ-да корпоративтi басқару және тәуекелдердi басқару жүйесінің қағидаттарын енгiзу;
"Халықты зейнетақы мен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңында көзделген зейнетақы активтерiн сақтандыру жүйесiн құру, оның нысандары мен құрылу уақыты;
топтастырып қадағалауды жетiлдiру;
жинақтаушы зейнетақы жүйесi субъектiлерiнің автоматтандырылған ақпарат жүйелерiнің қауіпсiздігін қамтамасыз ету.

6. Қажетті ресурстар және қаржыландыру көздерi

Бағдарламаны iске асыру қолданыстағы қаржыландыру нормалары шегінде тиiстi заңнамалық және нормативтiк құқықтық актiлердi жетілдiру арқылы қамтамасыз етiлуi мүмкін, сондай-ақ "ЗТЖМО" РМҚК-ны қаржыландыру шеңберiнде тиiсті жылдардың бюджеттерiнде мөлшерi анықталатын 2006 жылы 35,7 млн. теңге, 2007 жылы 182,5 млн. теңге сомаларында республикалық бюджеттiң қаражатын қажет етедi.
Ескерту. 6-бөлімге өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 13 қаңтардағы N 40 Қаулысымен.

7. Бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн нәтижелер

Бағдарламаны iске асыру мыналарға:
халықтың ЖЗЖ-мен қамтылуын кеңейту;
ЖЗҚ-ның ЗАИБЖАҰ қызметінiң қаржылық сенiмдiлiгiн және ашықтығын арттыруға;
зейнетақы активтерiн инвестициялау үшін қаржы құралдары ұсыныстарын ұлғайтуға;
әртүрлi ЖЗҚ-ының салымшылары арасында зейнетақы жинақтарын инвестициялаудан түсетін кiрiстердi тұрақтандыруға;
ЖЗЖ субъектілерінің қадағалау және реттеу тиiмдiлігін арттыруға жәрдемдеседi.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін инвестициялық мүмкiндiктердiң кеңеюі, өтелгенге дейiн ұсталатын ұзақ мерзiмдi қаржы құралдарының ұлғаюын ескере отырып, орташа өлшемдi номиналды кiрiс 4,5% - 6,5 % құрайтын болады деп күтілуде, жүйе қалыптаса бастаған алғашқы кезде пайда болған қате шоттар саны едәуiр қысқаратын болады, "бір салымшы - бiр қор" қағидаты iске асырылатын болады және ЖЗҚ-ғa төлемдердiң тиімділігі артады.

8. Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы
жүйесiн дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасын iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспары

Ескерту. 8-бөлімге өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 13 қаңтардағы N 40 , 2007.02.16. N 117 қаулыларымен.

Рет са- ны	Іс-шаралар	Аяқтау нысаны	Орын- далуына жауап- тылар	Орын- далу мер- зiмi	Бол- жамды шығын- дар (млн. теңге)	Қаржы- лан- дыру көз- дерi
1	2	3	4	5	6	7
1	"МЗТО" РМҚК база- сында бiрыңғай есепке алу орта- лығын құру жөнiн- дегi iс-шаралар жоспарын әзiрлеу	Қазақ- стан Pecпуб- ликасы Yкiметi қаулы- сының жобасы	Еңбек- минi, Қаржы- минi, ҚҚA (ке- лiсiм бойын- ша)	2005 жылғы 4 тоқсан	Талап етіл- мейдi
2	Агенттердiң мiн- деттi зейнетақы жарналары бойынша берешектерiн азайту	Қазақ- стан Pecпу- бликасы Заңының жобасы және Қазақ- стан Pecпу- бликасы Үкiметi қаулы- сының жобасы	Еңбек- минi, Қаржы- минi	2005 жылғы 1 тоқсан	Талап етіл- мейдi
3	Инфляция деңгейiн ескере отырып iс жүзiнде салынған жарна мөлшерiн- дегi ең төменгi жинақ мөлшерiнiң мониторингiн жүзеге асыру және "бiр салымшы - бiр қор" принци- пін iске асыру	Қазақ- стан Pecпу- бликасы Үкiметi қаулы- сының жобасы	Еңбек- мині, Қаржы- минi, ҚҚА (келi- сiм бойын- ша)	2006 жыл 2007 жыл	35,7 182,5	Респу- бли- калық бюджет
4	Зейнетақы төлем- дерiн алуға құқық алу сәтiнде, са- лымшылардың (алу- шылардың) инфля- ция деңгейiн ес- кере отырып iс жүзiнде салынған мiндеттi зейне- тақы жарналары мөлшерiндегi зей- нетақы жинақта- рының сақталуына кепiлдiктi iске асыру тәртiбiн айқындау	Қазақ- стан Pecпу- бликасы Заңының жобасы	Еңбек- минi, Қаржы- минi, ҚҚА (ке- лiсiм бойын- ша)	2005 жылғы 1 тоқсан	Талап етіл- мейдi
5	Барлық ЖЗҚ бойын- ша орташа өлшемдi номиналды кiрiс мәнi шегiнде ең төменгi шектi кiрiстi бекiту және оны зейне- тақы активтерiн дербес басқаратын ЗАБЖҚА мен ЖЗҚ- дың өтеу тәртiбi	Қазақ- стан Респу- бликасы Заңының жобасы	ҚҚА (келi- сiм бойын- ша)	2005 жылғы 1 тоқсан	Талап етіл- мейдi
6	Қаржы құралдарын есепке алу және олар бойынша ЖЗҚ- дың зейнетақы активтерi портфе- лiндегi кiрiс- тердi зейнетақы активтерiн дербес басқаратын ЗАБЖҚА мен ЖЗҚ-ды бағалы қағаздар сатып алуға ынталандыру мақсатында тану әдiстемесiн қайта қарау	Ведомс- тволық норма- тивтiк құқықтық кесiмнiң жобасы	КҚА (келi- сiм бойын- ша), ҚРҰБ (келi- сiм бойын- ша)	2005 жылғы 1 тоқсан	Талап етіл- мейдi
7	Зейнетақы актив- терiн хеджирлеу операцияларын жасау тәртiбiн әзiрлеу	Ведомс- тволық норма- тивтiк құқықтық кесімнің жобасы	КҚА (келi- сiм бойын- ша), ҚРҰБ (келi- сiм бойын- ша)	2005 жылғы 2 тоқсан	Талап етіл- мейдi
8	Мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымының болжамды схемасын орта мерзiмдi негізде құрастыру	Ведомс- тволық норма- тивтiк құқықтық кесімнің жобасы	Қаржы- мині, ЭБЖМ	2005 жылғы 1 тоқсан	Талап етіл- мейдi
9	Мемлекеттiң қа- тысуы бар акцио- нерлiк қоғамдар- дың және олардың еншілес ұйымда- рының тiзбесiн, оларды қосымша капиталдандыру және (немесе) ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында олар- дың үлестерiн сату тәртiбiн айқындау	Ведомс- тволық норма- тивтiк құқықтық кесімнің жобасы	Қаржы- мині, ЭБЖМ, ҚҚА (келi- сiм бойын- ша)	2005 жылғы 2 тоқсан	Талап етіл- мейдi
10	ЖЗҚ салымшыла- рының таңдап алуы мақсатында актив- терді әртараптан- дыруымен ерекше- ленетiн әртүрлi зейнетақы жоспар- ларын енгiзуге арналған iс-шара- лар кешенiн әзiрлеу	Қазақ- стан Респу- бликасы Заңының жобасы	ҚҚА (келi- сiм бойын- ша)	2007 жылғы 3-4 тоқсан	Талап етіл- мейдi
11	Зейнетақы актив- терінің бөлiгiн шетелдiк басқару компанияларының басқаруына беру- дiң мақсатқа лайықтығына талдау жүргізу	Үкіметке ұсыныс	ҚҚА (келi- сiм бойын- ша)	2006 жылғы 2 тоқсан	Талап етіл- мейдi
12	ЖЗЖ халықты қамтуын кеңейту және зейнетақымен қамсыздандырудың ерiкті түрлерiн ынталандыру жөніндегі шара- ларды көздеу	Қазақ- стан Pecпу- бликасы Заңының жобасы және Қазақ- стан Pecпу- бликасы Үкiметi қаулы- сының жобасы	Еңбек- минi, Қаржы- минi, ҚҚА (келi- сiм бойын- ша)	2005 жылғы 4 тоқсан	Талап етіл- мейдi
13	ЗАБЖҚА мен ЖЗҚ-ға корпоративтік басқару принцип- тері мен тәуекел- дердi басқару жүйесiн енгiзу	Ведомс- тволық норма- тивтiк құқықтық кесiмнiң жобасы	ҚҚА (келi- сiм бойын- ша)	2007 жылғы 1 тоқсан	Талап етіл- мейдi
14	Зейнетақы актив- терiн сақтандыру жүйесін құру тетiктерiн қарастыру	Үкiметке ұсыныс	ҚҚА (келi- сiм бойын- ша)	2007 жылғы 4 тоқсан	Талап етіл- мейдi
15	Топтастырылған қадағалауды жетiлдiру және терiс пиғылды бәсекенi шектеу	Ведомс- тволық норма- тивтік құқықтық кесiмнiң жобасы	ҚҚА (келi- сiм бойын- ша), ҚРҰБ (келi- сiм бойын- ша)	2006 жылғы 3 тоқсан	Талап етіл- мейдi
16	ЖЗҚ-дың автомат- тандырылған ақпа- раттық жүйелері- нің қауіпсіздігін қамтамасыз ету	Ведомс- тволық норма- тивтік құқықтық кесiмнiң жобасы	ҚҚА (келi- сiм бойын- ша), ҚРҰБ (келi- сiм бойын- ша)	2005 жылғы 1 тоқсан	Талап етіл- мейдi