Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1996-1997 жылдарға арналған реформаларды тереңдету жөнiндегi iс-қимыл бағдарламасын орындау мақсатында:
1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесiн реформалар тұжырымдамасы мақұлдансын.
2. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесiн реформалау жөнiндегi шаралардың күнтiзбелiк жоспары бекiтiлсiн.
3. Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесiн реформалау жөнiндегi шаралардың күнтiзбелiк жоспарына енгiзiлген әзiрлеушiлер болып табылатын жұмыс тобы, министрлiктер, мемлекеттiк комитеттер, өзге орталық атқарушы органдар Заңдардың жобаларын Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң Кеңсесiне белгiленген мерзiмдерге қатаң сәйкестiкте дайындауды және енгiзудi қамтамасыз етсiн.
4. Осы өкiмнiң орындалуына бақылау жасау Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң орынбасары - Қазақстан Республикасының Қаржы министрi А.С.Павловқа жүктелсiн.
Премьер-Министр
Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң
1997 жылғы 19 наурыздағы
N 70 өкiмiмен
мақұлданған
Лайықты қарттықты материалдық жағынан қамтамасыз ету дүние жүзiнiң барлық елдерi үшiн, соның iшiнде экономикалық тұрғыдан дәулеттi елдер үшiн де көкейтестi проблема. Бұған мемлекет пен азаматтың, жұмыс берушi мен қызметкердiң, ата-аналар мен балалардың әлеуметтiк және экономикалық өзара қарым-қатынастарының эволюциясы себептi халықтың жалпы санындағы қарт азаматтар үлесiнiң табиғи түрде ұлғаюы негiз болып отыр.
Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген, ұрпақтардың ынтымағы принципiне негiзделген зейнетақымен қамсыздандыру жүйесi iс жүзiнде өзiнiң мүмкiндiктерiн тауысты. Зейнетақы қорының қаржы жағдайының дағдарысы түбегейлi өзгерiстердi және зейнетақымен қамсыздандыру жүйесiне шұғыл реформалар жүргiзудi талап етедi.
Ұсынылып отырған Тұжырымдама зейнетақыны реформалаудың стратегиялық бағыттарын айқындайды.
2. Зейнетақымен қамсыздандырудың қазiргi
жайы-күйi
Зейнетақымен қамсыздандырудың қолданылып жүрген жүйесi есепте тұрған зейнеткерлерге зейнетақыны жұмыс iстеушiлердiң мiндеттi зейнетақы жарналары есебiнен төлеуге негiзделген.
Қолданылып жүрген зейнетақы жүйесiнiң түйiндi сипаттамалары мыналар болып табылады:
* зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттiк монополия;
* қартайғанда өзiн материалдық қамсыздану үшiн азаматтардың жеке жауапкершiлiгiнiң жоқтығы себептi мiндеттi зейнетақы жарналарының иесiздiгi;
* зейнетақы қаражатын жүйе iшiнде қайта бөлу.
Мұндай жүйе тек жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабiлеттi халықтың iс жүзiнде жұмыспен толық қамтылуы, мемлекеттiк аппараттың жаппай бақылауы және зейнеткерлер мен жұмыс берушi азаматтардың қалыптасқан ара салмағы жағдайында ғана тиiмдi. Сондықтан зейнетақы жүйесi зейнетақының бiршама жоғары деңгейiн қамтамасыз еттi - оның мөлшерi жұмыс iстеген соңғы жылдары алынған жалақыға, еңбек стажы мен жасына байланысты болды, ал жеңiлдiктердiң көптiгi зейнетке шығуға қызықтырды.
Экономикалық жағдайдың өзгеруi қалыптасқан зейнетақы жүйесiнiң жұмыс iстеуiн бұзды.
Зейнетақы жүйесi, бiр жағынан, көптеген зейнеткерлердiң ең төмен деңгейдегi қажеттерiн қамтамасыз ете алмайтын болды, екiншi жағынан, экономика үшiн ауыртпалықты болды.
Зейнетақымен қамсыздандырудың қолданылып жүрген жүйесiнiң принциптi кемшiлiктерi айқын аңғарылды:
1. Жарналардың мөлшерi мен зейнетақы төлемдерiнiң мөлшерi арасындағы тiкелей байланыстың жоқтығы. Зейнетақы қорына жарналар иесiздiкпен төлендi, бiрақ жұмыс берушiсiнiң зейнетақы қорына жарналарды тұрақты түрде және толық аударған-аудармағанына қарамастан әрбiр қызметкердiң зейнетақы алуға құқығы бар. Мемлекет, өз тарапынан, жұмыс берушiсi мемлекеттiк Зейнетақы қорына мiндеттi жарналарын аударудан жалтаратын азаматтың алдындағы зейнетақы тағайындау мiндеттемесiн орындауға тиiс.
2. Зейнетақы жарналарының жоғары ставкасы өндiрiс шығынын көбейтедi. Қазiргi кезде Зейнетақы қорына аударылатын жалақының 25,5% процентi мөлшерiндегi жарна экономика үшiн ауыртпалықты. Инфляция жағдайында зейнеткерлердiң тұрмыс деңгейiн қолдауға жұмсалатын елеулi және ұдайы өсiп отыратын шығыстарын өтеу үшiн жарна ставкасын одан әрi ұлғайту-жұмыс берушiлердi мемлекеттiк Зейнетақы қорына мiндеттi жарналарды аударудан бұрынғыдан да көп жалтаруға итермелейдi.
3. Зейнетақы жарналарының жиналу деңгейiнiң төмендiгi жалпы экономикалық себептерге де, сондай-ақ сақтандыру жарналарының түсуiн бақылаудың тиiстi тетiгiнiң жоқтығына және жұмыс берушiлердiң мемлекеттiк зейнетақымен қамсыздандыруды қолдауға мүдделi еместiгiне де байланысты болып отыр.
4. Зейнетақы тағайындау кезiндегi жеңiлдiктер санының көптiгi мемлекеттiк Зейнетақы қорына айтарлықтай салмақ түсiредi. Қолданылып жүрген заңдар көптеген адамдарға зейнетке ерте шығуға және мөлшерi жасына байланысты берiлетiн зейнетақыдан кейбiр жағдайда әлдеқайда жоғары жеңiлдiктi зейнетақы алуға құқық бередi. Нәтижесiнде бiр саланың қызметкерлерi артықшылықты салаларда жұмыс iстеушiлерге зейнетақы төлеу үшiн жарналар төлейдi, осының салдарынан әлеуметтiк әдiлдiк бұзылады.
5. Қызметкерлердiң зейнетақы жарналарының дербес есебiнiң жоқтығы аударымды көбейтуге және азаматтардың жеке шоттарында қаражатты шоғырландыруға, сондай-ақ жұмыс берушiлердiң жарналарын бақылауға ынталандырмайды.
6. Зейнетақымен қамсыздандыруды басқарудың тиiмсiз жүйесi түрлi ұйымдық құрылымдар бойынша зейнетақы қаражатын жинау мен жұмсау функцияларының шашыраңқылығы олардың мақсатқа сай жұмсалуына жәрдемдеспейдi және елеулi қаржы ысырабына әкеп соғады.
"Әскери қызметшiлердi, iшкi iстер органдарының басшы адамдары мен қатардағы құрамын және олардың отбасыларын зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес зейнетақымен қамсыздандыру жүзеге асырылатын азаматтарға зейнетақы төлеу, олардың ерекшелiктерiн ескере отырып республикалық бюджет есебiнен жүргiзiледi.
Қолданылып жүрген зейнетақы жүйесiн сақтау оның дағдарысын ұшықтырады және зейнетақы төлемдерiнiң кiдiртiлуiн ұзартады. Сондықтан қолданылып жүрген зейнетақы жүйесi құқықтық, экономикалық және әлеуметтiк қатынастарда принциптi өзгерiстерге мұқтаж болып отыр. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесiн реформалау мемлекет экономикасын дамытуға жәрдемдесе алады, ал барлық зейнеткерлердiң материалдық жағынан қамсыздандырылуы соның жай-күйiне байланысты.
3. Зейнетақыны реформалаудың негiзгi
принциптерi мен бағыттары
Ұрпақтардың ынтымағы принципiнен дербес зейнетақы салымы принципiне, мемлекеттiк зейнетақы жүйесiнен мемлекеттiк емес зейнетақы жүйесiне басымырақ көшу реформаны жүргiзудiң негiзгi принципi болуы тиiс. Мыналар басқа принциптер болып табылады:
* зейнетақы жүйесiн мемлекеттiк реттеу;
зейнетақы қорларын қалыптастыруға кемiнде 30 жыл қатысқан азаматтар үшiн белгiленген ең төмен күнкөрiс минимумын қамтамасыз ету жөнiндегi тiкелей мемлекеттiк кепiлдiктер;
* зейнетақы салымдары мен басқа да әлеуметтiк қамсыздандыру нысандарының ара жiгiн ажырату;
* еңбекке қабiлеттi жастағы әрбiр азамат, "Әскери қызметшiлердi, iшкi iстер органдарының басшы адамдары мен қатардағы құрамын және олардың отбасыларын зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасы Заңының күшi қолданылатын азаматтарды қоса алғанда, зейнетақы қорлануын қалыптастыруға мiндеттi түрде қатысуға тиiс;
* еңбекке қабiлеттi азаматтардың қартайғанда өзiнiң зейнетақымен қамсыздандырылуы үшiн жеке жауапкершiлiгi;
* зейнетақы салымының қауiпсiздiгiмен ұштастыра отырып инвестициялаудың тиiмдiлiгi;
* азаматтардың мемлекеттiк емес зейнетақы жүйесiндегi қорланған қаражатты мұралану құқығын қамтамасыз ету;
* әрбiр азаматтың қосымша ерiктi зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар;
* азаматтардың зейнетақы салымын инвестициялау арқылы экономикаға үлес қосу.
Есепте тұрған зейнеткерлердiң зейнетақы алу құқығын iске асыру қажеттiгiне, сондай-ақ егде жастағы (зейнеткерлiктiң алдындағы жастағы) көптеген азаматтардың мемлекеттiк емес зейнетақы жүйесiне жеткiлiктi зейнетақы салымын қорландыруының мүмкiн еместiлiгiне байланысты туып отырған өтпелi кезеңде есепте тұрған зейнеткерлерге мемлекет Зейнетақы қорынан алатын зейнетақы мөлшерiн сақтауға кепiлдiк бередi.
Зейнетақы реформасы басталғаннан кейiн зейнетке шыққан азаматтарға мемлекеттiк зейнетақының мөлшерi олардың мемлекеттiк емес зейнетақы жүйесiне ықтимал қатысатын жылдарының санына сайма-сай қысқартылатын болады.
Азаматтардың мiндеттi жарналар есебiнен мемлекеттiк емес зейнетақы қорларындағы қорланған қаражаты есебiнен төленетiн зейнетақы негiзгi зейнетақыға айналады және зейнетақымен қамсыздандыруда басты роль атқаратын болады. Бұл зейнетақының принциптi айырмашылығы әрбiр жұмыс iстеушiнiң өзiнiң болашақ зейнетақысының мөлшерiн өзi белгiлейтiнiнде. Зейнетақы шамасы нақты адамның өмiрiнiң ұзақтығына және зейнетақы жарналарына, сондай-ақ зейнетақы активтерiн инвестициялаудан қосымша аударымдарына (дивидендтерге) толық байланысты болады. Бұл зейнетақы дербестендiру принциптерiне негiзделедi, мұның өзi азаматтардың жекелеген санаттарында қандай да болсын артықшылықтарды (жеңiлдiктердi) жоққа шығарады.
Қосымша зейнетақы жұмыс iстеушiлердiң немесе олардың жұмыс берушiлерiнiң ерiктi жарналары есебiнен құралуы мүмкiн.
"Әскери қызметшiлердi, iшкi iстер органдарының басшы адамдары мен қатардағы құрамын және олардың отбасыларын зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасы Заңының күшi қолданылатын азаматтардың мемлекеттiк және мемлекеттiк емес зейнетақы қорларының қаражатын құрауға қатысуы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесiн реформалау мақсаттарына сәйкес айқындалады. Бұл ретте мемлекеттiк және мемлекеттiк емес зейнетақы қорларына қатысушылардың құқықтары, кепiлдiктерi мен мiндеттерi азаматтардың аталған санатына қолданылады.
Зейнетақы жүйесiн реформалау белгiлi бiр уақытты қажет етедi, бұл уақыт iшiнде мемлекет есепте тұрған және реформа басталғаннан кейiн зейнетке шыққан барлық зейнеткерлермен қабылданған мiндеттемелер шегiнде есеп айырысуға тиiс.
Екiншi жағынан, реформалар басталар сәтте зейнетақымен қамсыздандырудың қазiргi деңгейiн тұрақтандыратын және зейнетақымен қамсыздандырудың жаңа тиiмдi жүйесiн құру үшiн алғы шарттар жасайтын мынадай шаралар қолданылады:
* зейнетақы жеңiлдiктерiн беру саясаты қайта қаралады;
* еңбек стажын есептеу және зейнетақыны есептеу тәртiбi оңайлатылады;
* әлеуметтiк жәрдемақы, мүгедектiгiне байланысты зейнетақы мен асыраушысынан айрылуына байланысты зейнетақы төлеу мемлекеттiк Зейнетақы қорынан мемлекеттiк бюджетке және жұмыс берушiлердiң қызметкерлердi мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне ауыстырылады;
* мемлекеттiк зейнетақымен қамсыздандыру жөнiндегi барлық функциялар Зейнетақы қорына орталықтандырылады;
* зейнетақы жарналарына қарай зейнетақы құраудың және тағайындаудың жаңа принциптерiне көшу кезiнде бүкiл зейнетақы процесiн реттеу мақсатында зейнетақы қорларының автоматтандырылған жүйесi негiзiнде азаматтардың зейнетақы шоттарының дербестендiрiлген есебi енгiзiледi;
* еркектер мен әйелдердiң зейнетке шығуының шектi жасы 2016 жылға дейiнгi кезеңде бiрте-бiрте өсiрiлiп, теңестiрiледi;
* мемлекеттiк емес зейнетақы қорларының қызметiн мемлекет тарапынан реттеу және бақылау қамтамасыз етiледi, зейнетақы (ғұмырлық зейнетақы рентасын) төлеудi қамтамасыз ету үшiн қорлар мен сақтандыру компанияларының зейнетақы активтерiн басқару жөнiндегi ұйымдардың жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасалады.
4. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесiнiң
ұйымдық құрылымы
Мемлекеттiк Зейнетақы қоры реформа басталған кезде есепте тұрған зейнеткерлердiң, сондай-ақ реформа басталарда еңбек стажы болған азаматтардың бәрiне қызмет көрсететiн болады.
Мемлекеттiк емес зейнетақы қорлары қызметiнiң негiзгi саласы - ресурстары қызметкерлердiң еңбек табыстарының жарна есептеу үшiн белгiленген 10 процентiнен есептелетiн мiндеттi сақтандыру жарналарының есебiнен құралатын зейнетақылар. Мұндай жарналар қызметкер өзi таңдап алған мемлекеттiк емес зейнетақы қорына аударылатын болады.
Қосымша зейнетақылар қызметкерлердiң және/немесе олардың жұмыс берушiлерiнiң ерiктi жарналары есебiнен мемлекеттiк емес зейнетақы қорларында құралады. Бұл зейнетақылар үшiн салық салынбайтын ерiктi зейнетақы жарнасының шектi нормасын белгiлеу көзделiп отыр.
Мемлекеттiк емес зейнетақы қорлары құралу принципi бойынша мыналарға бөлiнедi:
* зейнетақыны азаматтардың мiндеттi және ерiктi жарналарынан құрауды жүзеге асыратын ашық қорлар;
* жекелеген кәсiпорынның немесе саланың шеңберiнде құрылатын және қосымша зейнетақыны қызметкерлердiң және/немесе олардың жұмыс берушiлерiнiң ерiктi жарналарынан құрайтын кооперативтiк (кәсiптiк) қорлар.
Мемлекеттiк емес зейнетақы қорлары қызметiнiң негiзгi принциптерi:
* қорларды жеке басқару және салымшылардың қорды еркiн таңдауына мүмкiндiк беру;
* қарапайымдылық, кiнаратсыздық және сенiмдiлiк;
* уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың қатаң реттеуi және олардың тарапынан сенiмдi қадағалау;
* операциялық тиiмдiлiк;
* азаматтарға шоттағы қаражаттың мөлшерi туралы ақпаратты (көшiрменi) кезең-кезеңiмен (құпия түрде) берiп тұру;
* қор активтерiн ұйымның басқарушылары арқылы басқару.
5. Мемлекеттiк зейнетақы қорының өтпелi кезеңге
арналған қаржы ресурстарын қалыптастыру
Зейнетақыларды ағымдағы зейнетақылық жарналардан төлеу жүйесi бойынша жұмыс iстейтiн қолданылып жүрген мемлекеттiк Зейнетақы қорын қайта құру зейнетақы реформасының мақсаттары мен мiндеттерiн басшылыққа ала отырып жүргiзiледi. Бұл ретте есепте тұрған зейнеткерлерге алып жүрген зейнетақысының мөлшерiн сақтауға кепiлдiк берiледi. Болашақ зейнеткерлерге мемлекеттiк Зейнетақы қорынан төленетiн зейнетақының мөлшерi олардың мемлекеттiк емес зейнетақы жүйесiне қатысуы мүмкiн жылдарының санына сайма-сай азайтылады.
Мемлекеттiк зейнетақы қорының құралу көздерi мыналар болып табылады:
* азаматтардың мiндеттi зейнетақы жарналары;
* республикалық бюджеттен бөлiнетiн трансферттер.
Реформаның мемлекеттiк зейнетақымен қамсыздандыру жүйесiнен мемлекеттiк емес жүйесiне ауысуды көздейтiн мақсатын назарға ала отырып, азаматтардың мемлекеттiк зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысуы жөнiндегi мiндеттемелерi шектеулi уақыт кезеңiне арналып белгiленедi және ол кейiннен тоқтатылды. Мемлекеттiк зейнетақы қорына төленетiн мiндеттi жарнаның реформа басталған кездегi ставкасы жарна есептеу үшiн айқындалған еңбек табысының 10% мөлшерiнде белгiленедi, ол кейiннен бiрте-бiрте азайтылып 10 жыл iшiнде нөлге жетедi.
Мемлекеттiк зейнетақы қорының теңгерiмдiлiгi осы мақсаттарға табиғи ресурстарды пайдаланудан, мемлекеттiк меншiктi пайдаланудан немесе сатудан алынатын "роялти" үлгiсiмен, яғни көп ретте аға ұрпақтың еңбегiмен жасалған қайнар көздерден түсетiн кiрiстермен нығайтылып, республикалық бюджеттен бөлiнетiн трансферттер есебiнен қамтамасыз етiледi.
6. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесiн
мемлекеттiк реттеу
Салымшылар мен зейнетақы алушылардың мүддесiн қорғау мақсатында мемлекеттiк емес зейнетақы қорларының жұмысын реттеу мыналарды көздеуге тиiс:
* жарналар мен төлемдер мөлшерiнiң ара қатынасы бөлiгiнде зейнетақылық сызбаның негiздiлiгiн тексеру;
* басқарушы органдардың жарғылық қорының ең төменгi мөлшерiн белгiлеу, жекеменшiк қаражаттың жеткiлiктiлiгiне талап қоюды енгiзу және бiр заемшыға шаққандағы тәуекелдiктiң ең жоғары мөлшерiн шектеу;
* кастодиандарды лицензиялау және реттеу;
* мемлекеттiк емес зейнетақы қорлары мен басқарушы органдардың қаржылық жай-күйi ақпаратының жариялылығы мен кiнаратсыздығы;
* инвестициялық портфелiнiң құрылымына және зейнетақы активтерiнiң салымдарын бейтараптандыруға шектеу енгiзу;
* сыртқы аудит, активтердi және мемлекеттiк емес зейнетақы қоры мен басқарушы ұйымдардың баланс жағдайын бағалау;
* мемлекеттiк емес зейнетақы қорының жұмыс iстеген кезеңде банкротқа ұшырау мүмкiндiгiнен қорғау үшiн резерв жасау және қаражатты сақтандыру тетiктерiн енгiзу;
* мемлекеттiк емес зейнетақы қорлары арасындағы бәсекелестiктi дамыту.
Зейнетақыны жинау мен төлеу зейнетақы активтерiн инвестициялаудан бөлiнетiн болады. Бұл үшiн мемлекеттiк емес зейнетақы қорлары зейнетақы активтерiн тиiстi лицензиясы бар басқарушы ұйымдар басқармасына өткiзуге тиiс.
Басқарушы ұйымдарға мынадай талаптар қойылады:
* сенiмдiлiк және пайымдылылық;
* тәуекелдiктi бейтараптандыру;
* тиiстi қадағалаушы органдар тарапынан қатаң реттеу және бақылау жасау;
* маркетингтiк және әкiмшiлiк шығыстарға барынша шектеу.
Басқарушы ұйымдардың жұмысын лицензиялау мен реттеудi уәкiлеттi мемлекеттiк органдар жүзеге асыратын болады.
Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгi мемлекеттiк емес зейнетақы қорларының жұмысын лицензиялауды және қадағалауды жүзеге асырады.
7. Зейнетақы жарналары мен төлемдерiн есепке
алу және оларға салық салу жүйесi
Мемлекеттiк емес зейнетақы қорларының бухгалтерлiк есеп жүргiзудiң жалпы принциптерi мен ережелерi негiзiнде құрылуы тиiс.
Дербестендiрiлген есеп жеке сақтандыру жарналарын, инвестициялық табысты және төлемдердi көрсетедi. Жеке шотта сақталатын ақпарат құпия болып табылады.
Осы мiндеттi жүзеге асыру үшiн Тұжырымдама тиiстi ақпараттық жүйенi әзiрлеп, енгiзудi көздейдi.
Жаңа зейнетақы жүйесi мыналарды көздейдi:
* заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттiк емес зейнетақы қорындағы жарналарын салық салудан босату;
* мемлекеттiк емес зейнетақы қорының инвестициялық табысын салық салудан босату;
* зейнетақы төлемдерiне табыс салығын салу.
Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесiн реформалау оның мақсатын, сондай-ақ оның барысында туындайтын проблемаларды халықтың қалың жiгiне кеңiнен түсiндiргенде жүзеге асырылуы мүмкiн.
Дайындық кезеңiнде жаңа зейнетақы жүйесiн қолдайтын және азаматтардың мүдделерiн қорғайтын құқықтық және нормативтiк актiлердiң бүкiл кешенi әзiрленiп, қабылданатын болады.
Нарықтық экономикаға баламалы жаңа зейнетақы жүйесiн құру жаңа экономикалық жағдайда халықты нақты қорғаудың шұғыл мiндеттi болып табылады. Сонымен бiрге осы мiндеттi iске асыру уақыты әлеуметтiк қорғаудың барлық жүйесiне реформа жүргiзу жағдайында мүмкiн.
Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң
1997 жылғы 19 наурыздағы
N 70 өкiмiмен
бекiтiлген
Қазақстан Республикасында Зейнетақымен қамсыздандыру
жүйесiн реформалау жөнiндегi шаралардың күнтiзбелiк
жоспары
Ескерту. Жоспар күшiн жойды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997.07.01. N 1040 қаулысымен .
