ИПС "Әділет"

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, Төраға Қ.Ә. Мәми, Кеңес мүшелерi А.Қ. Дауылбаев, В.А. Малиновский, И.Д. Меркель, Р.Ж. Мұқашев, Ә.А. Темірбеков және У. Шапак қатысқан құрамда, мыналардың:

өтініш беру субъектісінің өкілі – Қарағанды облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының төрайымы Ж.К. Сейдалинаның,

Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілі – Қазақстан Республикасы Әділет министрінің орынбасары Ж.Б. Ешмағамбетовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының өкілі – Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты Д.Р. Құсдәулетовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің өкілі – Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты А.Н. Жаилғанованың,

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының өкілі – Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьясы М.В. Одинцованың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары А.И. Лукиннің,

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің өкілі – Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының орынбасары М.С. Өсіповтің,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің орынбасары Р.Т. Жақыповтың,

Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің өкілі – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі аппаратының басшысы С.Қ. Ахметжановтың,

Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің өкілі – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитеті төрағасы орынбасарының міндетін атқарушы Қ.Б. Жұлмұхамбетовтің қатысуымен

өзінің ашық отырысында Қарағанды облыстық сотының "Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы" 2010 жылғы 2 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңы 27-бабының 5-тармағын конституциялық емес деп тану туралы ұсынысын қарады.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің мүшесі И.Д. Меркельдің баяндамасын, отырысқа қатысушылардың сөйлеген сөздерін тыңдап, сарапшылар: профессор, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы Сот төрелігі академиясы Судьяларды және сот жүйесі қызметкерлерін қайта даярлау және біліктілігін арттыру институтының директоры Е.Б. Әбдірәсіловтің, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры М.А. Әленовтің, заң ғылымдарының докторы, профессор Ж.С. Елубаевтың және "Университет КАЗГЮУ" Акционерлік қоғамы Жоғары құқық мектебінің директоры С.Г. Пеннің қорытындыларымен танысып; әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетiнің, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің, "Университет КАЗГЮУ" Акционерлік қоғамының, Каспий университетінің, "Қазақстан Республикасының заңнама институты" Мемлекеттік мекемесінің, Қазақстан Республикасы Жеке сот орындаушыларының республикалық палатасының және "Атамекен" Қазақстан Республикасы Ұлттық кәсіпкерлер палатасының қорытындыларын, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің жанындағы Ғылыми-консультативтік кеңес мүшелерінің пікірлерін, сондай-ақ конституциялық іс жүргізудің басқа да материалдарын зерделеп, жекелеген шет елдердің заңнамасы мен практикасын талдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесiне 2018 жылғы 5 маусымда Қарағанды облыстық сотының "Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы" 2010 жылғы 2 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрі – Заң) 27-бабының 5-тармағын конституциялық емес деп тану туралы ұсынысы келiп түстi.

Ұсынысқа қарағанда, Қарағанды облысының ішкі істер органдары атқарушылық іс жүргізуде келуден жалтарып жүрген борышкерді күштеп әкелу туралы сот санкциялаған жеке сот орындаушысының қаулысын орындаудан бас тартқан.

Жеке сот орындаушысының өтініші бойынша қабылданған Қарағанды қаласының Қазыбек би ауданы № 2 аудандық сотының шешімімен орындаудан бас тарту заңсыз деп танылып, аталған органдарға күштеп әкелу туралы қаулыны орындау міндеті жүктелген.

"Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының Ішкі істер департаменті" Мемлекеттік мекемесі бірінші сатыдағы соттың шешімімен келіспей, оған апелляциялық тәртіпте шағымданған.

Қарағанды облыстық соты азаматтық іс материалдарын зерттеп, Заңның іс бойынша қолданылуға тиіс 27-бабының 5-тармағы адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді және Негізгі Заңның 39-бабының 1 және 3-тармақтарына қайшы келеді деген тұжырымға келді.

Соттың күмәні мынадай дәйектермен негізделген:

Конституцияның 39-бабының 3-тармағына сәйкес Негізгі Заңның 16-бабының 1-тармағында көзделген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары ешбір жағдайда шектелмеуге тиіс;

іс жүзінде жеке сот орындаушысына күш қолдануға құқығы бар мемлекеттік органдардың өкілеттіктері беріледі;

Заңда күштеп әкелудің анықтамасы берілмеген және оны қолданудың тәртібі мен мақсаттары анық реттелмеген;

борышкерді сот орындаушысына күштеп әкелу мүмкіндігінің болуы сот актісін орындау мақсаттарына қол жеткізбейді, ал оның құқықтық айқындалмауы теріс пайдалану мен адамның конституциялық құқықтарының бұзылуына жағдай жасайды.

Сонымен қатар, сот ұсынысында қолданыстағы заңнамадағы олқылықтар мен қайшылықтар көрсетілген.

Осыған байланысты, Қарағанды облыстық соты Конституцияның 78-бабына сәйкес азаматтық іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұрып, Заңның 27-бабының 5-тармағын конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінді.

Заңның 27-бабы 5-тармағының конституциялылығын тексерген кезде Конституциялық Кеңес келесіні негізге алды.

1. Конституцияның 1-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.

Заңдылықты, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету көпшілік мүдделері үшін жүзеге асырылатын мемлекет қызметінің маңызды бағыттарының бірі болып табылады.

Әркімге өзінің құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға құқық бере отырып, Конституция сот арқылы қорғалу құқығына ерекше мән береді. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Сот шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады (13-баптың 1 және 2-тармақтары, 76-баптың 1 және 3-тармақтары).

Конституциялық Кеңес сот арқылы қорғалу құқығы кез келген адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қалпына келтіру үшін сотқа жүгінуге құқығын білдіреді деп бірнеше рет атап өткен. Осы құқықты пайдалану заңда белгіленген негізде және тәртіппен жүзеге асырылады. Сот актілерінің міндетті күші сот анықтаған мән-жайларға, оларды құқықтық бағалауға және сот актілерінде көрсетілген нұсқамаларға қатысты міндеттілікті де, соттардың құқықтық актілерін барлық мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлғаларының, жеке және заңды тұлғалардың міндетті түрде орындауын да білдіреді (1999 жылғы 29 наурыздағы № 7/2, 2011 жылғы 7 желтоқсандағы № 5 нормативтік қаулылар және басқалары).

Сот шешімін орындау сот арқылы қорғалу тәсілі болып табылады, бұл мемлекеттен оны іске асыруды қамтамасыз ету бойынша қажетті шаралар қабылдауды талап етеді. Егер түпкілікті, күшіне енген сот шешімі немесе өзге де уәкілетті органның актісі орындалмаса, онда бұзылған құқықтарды қорғау пәрменді, ал сот арқылы қорғалу құқығы толыққанды іске асырылған болып таныла алмайды.

Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдерінде құқықтардың немесе бостандықтардың нақты бiр түрiнiң конституциялық деңгейге жеткiзiлуi және Конституцияда оның кепілділігінің жариялануы мемлекеттің осы құқықтар мен бостандықтардың іске асырылуын қамтамасыз етуді өз міндетіне алғандығын білдіреді деп атап өтілген болатын (1999 жылғы 12 наурыздағы № 3/2, 2004 жылғы 20 сәуірдегі № 3, 2005 жылғы 29 сәуірдегі № 3, 2005 жылғы 1 шілдедегі № 4, 2007 жылғы 28 мамырдағы № 5 нормативтік қаулылар).

Конституциялық Кеңестің осы құқықтық ұстанымдары Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын жалпыға танылған халықаралық актілердің ережелеріне де негізделген.

Мәселен, 1948 жылғы 10 желтоқсандағы Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында әр адамның өзіне конституцияда немесе заңда берілген негізгі құқықтары бұзылған жағдайларда, құқықтарын құзыретті ұлттық соттар арқылы тиімді түрде қалпына келтіруге құқығы бар деп белгіленген (8-бап).

Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылдаған және Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 28 қарашадағы Заңымен ратификацияланған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактiде оған қатысушы әрбір мемлекет құқығын қорғауды талап еткен кез келген адамның құқықтық қорғау құқығы мемлекеттік құқықтық жүйесiмен көзделген құзыреттi сот, әкiмшілік, заң шығару билiктерi немесе басқа құзыреттi орган арқылы белгiленуiн және сот арқылы қорғалу мүмкiндiгінiң дамуын қамтамасыз етуге міндеттенеді деп айқындалған (2-баптың 3-тармағының b) тармақшасы).

Бұдан басқа, халықаралық құқық қорғау ұйымдарының практикасында сот актісінің орындалуын негізсіз кешіктіру сот арқылы қорғалу құқығын бұзу деп танылады.

Айтылғаннан туындайтыны, мемлекет конституциялық маңызы бар құндылықтарды барабар қорғауға, қоғамдық тәртіпті, заңдылық режимін, құқықтарды тиімді қалпына келтіруді, соның ішінде сот төрелігі, жауапкершілік түрлерін және оларды іске асыру кепілдіктерін белгілеу арқылы, қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін нақты құқықтық тетіктер құруға міндеттенеді. Конституцияға сәйкес бұл аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтiн, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігіне; мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметінің, мемлекеттік және әскери қызметтің негіздеріне; сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне; мемлекет қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға хақылы Парламенттің құзыретіне жатады (61-баптың 3-тармағының 1), 3), 6) және 11) тармақшалары). Бұл ретте, осындай заңнамалық реттеу тұлғаның құқықтық мәртебесінің конституциялық негіздері, мемлекеттік органдар ұйымдастырылуы мен қызметінің принциптері сақтала отырып, жүзеге асырылуы тиіс.

2. Атқарушылық іс жүргізу сот өндірісінің соңғы сатысы болып табылады және тек соттың ғана емес, сот және өзге де актілерді мәжбүрлеп орындату бойынша өкілеттіктер берілген сот орындаушыларының да процестік қызметін қамтиды. Ол жеке және заңды тұлғалардың, қоғам мен мемлекеттің бұзылған құқықтарының және заңмен қорғалатын мүдделерінің нақты қорғалуын қамтамасыз етуге бағытталған.

Заңда атқарушылық iс жүргiзудің мiндеттерi айқындалған: азаматтық және әкiмшiлiк iстер бойынша сот шешiмдерiнің, ұйғарымдардың, нұсқамалар мен қаулылардың, мүлiктiк өндiрiп алу бөлiгiндегі қылмыстық iстер бойынша үкiмдер мен қаулылардың, сондай-ақ өзге де органдар қаулыларының негізінде берілетін атқарушылық құжаттарды мәжбүрлеп орындатуға бағытталған шараларды мiндеттi түрде және уақтылы қолдану (2-бап).

Аталған міндеттер заңдарда көзделген жекелеген ерекшеліктермен атқарушылық іс жүргізуді жүзеге асырудың жалпы құқықтық режиміне бағынатын мемлекеттік сот орындаушылары үшін де, жеке сот орындаушылары үшін де ортақ.

Мәжбүрлеп орындаудың құқықтық тетігі борышкер өз еркімен сот актісіндегі немесе өзге де актідегі талаптарды орындаудан бас тартқан жағдайда іске қосылады және оларды орындамаудың немесе тиісінше орындамаудың кепілі болып табылады.

Атқарушылық құжаттарды орындау жария-құқықтық сипатқа ие функция ретінде өз міндеттерін адал орындаудан жалтарған борышкерлерге және атқарушылық іс жүргізудің басқа да қатысушыларына ықпал етудің барабар құралдарын қамтитын оны іске асырудың тиімді құқықтық рәсімін жасау қажеттігін білдіреді. Бұл құралдар азаматтардың кейбір конституциялық құқықтарын шектеумен ұштасуы мүмкін.

3. Күштеп әкелу өзінің құқықтық табиғаты бойынша хаттама толтыру, істің уақтылы және дұрыс қаралуын қамтамасыз ету, іс бойынша қабылданған шешімді орындау және заңда белгіленген өзге де мақсаттар үшін адамды уәкілетті органға, лауазымды және өзге де тұлғаға мәжбүрлі түрде әкелумен (жеткізумен) байланысты іс бойынша іс жүргізуді қамтамасыз ету шарасы болып табылады. Атқарушылық әрекет ретінде ол борышкердің тікелей қатысуын талап ететін сот және өзге де актілерді мәжбүрлі түрде орындау шарасын қолдану үшін жағдайлар жасауға, тұлғаны өзіне жүктелген міндеттемелерді орындауына мәжбүрлеуге, сол сияқты оған заңда белгіленген жауапкершілік шараларының қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған.

Атқарушылық іс жүргізуде күштеп әкелуді қолдану адамның жеке басының бостандығына, еркін жүріп-тұруына және тұрғылықты мекенжайын еркін таңдап алуына және тағы басқа конституциялық құқықтарын қозғайды (Конституцияның 16-бабының 1-тармағы, 21-бабы, 25-бабының 1-тармағы). Бұл құқықтар Конституцияда белгіленген тәртіпте және шарттарда шектелуі мүмкін. Негізгі Заңның 39-бабының 1-тармағына сәйкес адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және заңдармен ғана шектелуі мүмкін. Конституциялық Кеңес бірнеше мәрте түсіндіріп кеткендей, адамның құқықтары мен бостандықтарын кез келген заңнамалық шектеу заңды түрде негізделген мақсаттарға барабар болуға және әділдік, тепе-теңдік және мөлшерлестік талаптарына жауап беруге тиіс (2008 жылғы 27 ақпандағы № 2, 2009 жылғы 20 тамыздағы № 5, 2016 жылғы 14 желтоқсандағы № 1 нормативтік қаулылар және басқалары). Конституциялық Кеңес осы ұстанымды негізге ала отырып, атқарушылық іс жүргізуде күштеп әкелуді қолдану, егер атқарушылық әрекетті жасау сот орындаушысына келуден жалтарған адамның қатысуынсыз мүмкін болмаса, орынды болып табылады деп пайымдайды.

Әркімнің жеке басының бостандығы құқығына (Конституцияның 16-бабының 1-тармағы) қатысты Конституциялық Кеңес 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысында ол әркімге тумысынан жазылған, абсолютті деп танылады және одан ешкім айыра алмайды және Конституцияның өзінің нормаларында белгіленген жағдайларды қоспағанда, Негізгі Заңның 39-бабының 3-тармағына сәйкес ешбір жағдайларда да шектелмеуге тиіс құқықтар мен бостандықтар қатарына жатады, деп түсіндірген болатын. Конституциялық Кеңес атап өткендей, құқық бұзушылықтың жолын кесу немесе қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша іс жүргізуді қамтамасыз ету, сондай-ақ мәжбүрлеу сипатындағы өзге де шараларды қолдану мақсатында адамның жеке бас бостандығын жетпіс екі сағаттан аспайтын қысқа уақытқа шектеуден тұратын және уәкілетті мемлекеттік органдар, лауазымды және өзге де тұлғалар заңда көзделген негізде және тәртіппен жүзеге асыратын мәжбүрлеу шарасы конституциялық-құқықтық мағынада "ұстау" ұғымымен қамтылады. Демек, Конституцияның 16-бабы 2-тармағының ережелері күштеп әкелуді жүзеге асыру тәртібін заңнамалық регламенттеу кезінде де сақталуы тиіс.

Осыған орай, атқарушылық іс жүргізу шеңберінде сот орындаушысына келуден жалтаратын адамдарға күштеп әкелуді қолдану сот шешімдерінің және өзге де мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар актілерінің орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған, атқарушылық іс жүргізуге қатысушы азаматтардың конституциялық құқықтарын бұзбайды.

Күштеп әкелуге ұшыраған адамның құқықтарын қорғау кепілдіктерінің бірі ретінде осы шараны таңдау туралы сот орындаушысының қаулысын соттың санкциялауы көзделген.

Конституциялық Кеңес күштеп әкелуді санкциялау рәсіміндегі сот бақылауы оны қолданудың формальды шарттарын ғана анықтаумен шектелмеуі тиіс деп есептейді. Бұл процесте соттың қызметі істің барлық мән-жайларын зерттей отырып, күштеп әкелуді қолданудың негіздерін, заңдылығы мен негізділігін мұқият тексеруді білдіреді (тиісінше хабардар ету, келмегені үшін орынды себептердің болмауы, жалтаруды растайтын фактілер және басқалары).

Осылайша, Заңның 27-бабының 5-тармағы мазмұны бойынша Негізгі Заңның 16-бабының 2-тармағына, 39-бабының 1 және 3-тармақтарына қайшы келмейді, өйткені қоғамдық тәртіпті, адам құқықтары мен бостандықтарын, соның ішінде сот арқылы қорғалу құқығын қорғау, сондай-ақ атқарушылық іс жүргізуге қатысушылардың өз міндеттерін атқаруды қамтамасыз ету сияқты конституциялық маңызы бар мақсаттарды көздейді.

4. Заңның 27-бабы 5-тармағының конституциялылығын тани отырып, Конституциялық Кеңес күштеп әкелуді қолдану мәселелерін реттейтін қолданыстағы заңнаманың елеулі кемшіліктеріне назар аударады.

Заңда қолдану тетігі практикада құқықтық шектеу сипатындағы қатаң шаралармен ұштасатын күштеп әкелуді орындау тәртібі регламенттелмейді. Заңнамада оны жүзеге асыру уақыты, күштеп әкелуге жатпайтын адамдардың тізбесі, тұлғаның келмеу себептерін дәлелді деп танудың мән-жайлары, арнаулы құралдарды, дене күші мен қаруды қолдану мүмкіндігі, сондай-ақ адамның конституциялық құқықтарын қозғайтын басқа да мәселелер айқындалмаған.

Заңнамада қарастырылып отырған мәжбүрлеу шарасын іске асыру субъектісі анық белгіленбеген, бұл түптеп келгенде атқарушылық іс жүргізудің тиімділігін сөзсіз төмендететін мемлекеттік органдар мен сот орындаушылары арасында даулардың туындауына әкеп соғады.

Мәселен, "Сот приставтары туралы" 1997 жылғы 7 шiлдедегi Қазақстан Республикасының Заңында сот орындаушысына немесе атқарушылық iс-әрекеттер жасалатын жерге келуден жалтаратын адамдарды күштеп әкелу сот приставының құзыретіне жатқызылған (7-баптың 2-тармағының 8) тармақшасы). Осы норма "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне атқарушылық іс жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2003 жылғы 5 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес енгізілді.

"Қазақстан Республикасының iшкi iстер органдары туралы" 2014 жылғы 23 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес ішкі істер органдарына сот актілерін, судьялардың талаптарын орындау, атқарушылық құжаттарды мәжбүрлеп орындатуда сот орындаушыларына көмек көрсету жүктелген (6-баптың 1-тармағының 35) және 36) тармақшалары).

"Жеке сот орындаушылары қаулыларының үлгі нысандарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2011 жылғы 20 қаңтардағы № 18 бұйрығымен сот санкциялаған сот орындаушысының күштеп әкелу туралы қаулысын орындау ішкі істер органдарына тапсырылады (11-қосымша).

Заңмен салыстырғанда, күштеп әкелуді қолданудың негіздері мен рәсімі Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінде (157-бап) және "Прокуратура туралы" 2017 жылғы 30 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңында (45-баптың 5-тармағы) неғұрлым толық реттелген.

Конституциялық Кеңес әр түрлі іс жүргізулерде қолданылатын күштеп әкелу түріндегі мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қозғайды деп пайымдайды. Олардың құқықтық болмысы ортақ, таңдау негіздері мен іске асыру тетігі ұқсас. Сондықтан оларды қолдану тәртібі және жүзеге асыру субъектісі заңда анық белгіленуі тиіс.

Осыған байланысты, Конституциялық Кеңес адам құқықтарының бұзылуына жол бермеу, сот шешімдері мен өзге де актілердің тиісінше орындалуын қамтамасыз ету, атқарушылық іс жүргізу барысында мемлекеттік органдар өкілеттіктерінің аражігін нақты ажырату мақсатында тиісті заңнамалық шаралардың қажет екендігі туралы конституциялық іс жүргізудің бірқатар қатысушыларының пікірімен келісетінін білдіреді.

Бірқатар нормативтік қаулыларында Конституциялық Кеңес заң заңдық тұрғыдан дәлме-дәл және әкеп соқтыратын салдары болжаулы болуға тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалып, заң ережелерін өзінше пайымдау мүмкіндігін жоққа шығаратын түсінікті өлшемдерге негізделуге тиіс деп көрсеткен болатын (2008 жылғы 27 ақпандағы № 2, 2009 жылғы 11 ақпандағы № 1, 2011 жылғы 7 желтоқсандағы № 5 және басқалары). Құқық үстемдігі принципінен құқықтық реттеудің формальды айқындылығы, анықтығы және қайшы келмеушілігі, нысандары өзара байланысты түрлі салалық нормалардың өзара келісушілігі талабы туындайды.

Конституциялық Кеңес күштеп әкелу атқарушылық іс жүргізудегі қамтамасыз ету шарасы ретінде Негізгі Заңға қайшы келмейді деп атап көрсетеді. Алайда, заңдарда тиісінше құқықтық тетік бекітілмеген кезде ол адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының бұзылуымен сүйемелденуі мүмкін. Сондықтан да талап етілетін заңнамалық түзетулер қабылданғанға дейін уәкілетті мемлекеттік органдар, лауазымды және өзге де тұлғалар атқарушылық іс жүргізу шеңберінде күштеп әкелуді қолданған кезде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуын көрсетілген заңнамалық актілерде белгіленген кепілдіктерден төмен емес деңгейде қамтамасыз етуі қажет.

Баяндалғанның негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 2-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 17-бабы 4-тармағының 1) тармақшасын, 31-33, 37, 40-баптарын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі

қаулы етеді:

1. "Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы" 2010 жылғы 2 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының 27-бабының 5-тармағы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтірмеу, күштеп әкелуді қолдану тәртібін неғұрлым толық реттеу, атқарушылық іс жүргізуде мемлекеттік органдардың функциялары мен жауапкершілігінің аражігін нақты ажырату мақсатында "Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы" 2010 жылғы 2 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңына және өзге де құқықтық актілерге Конституциялық Кеңестің осы нормативтік қаулысында мазмұндалған құқықтық ұстанымдарына сәйкес түзетулерге бастамашылық жасау туралы мәселені қарастыруға ұсыным берілсін.

3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағымдануға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің Төрағасы

Қ.Ә. Мәми

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя К.А. Мами, членов Совета А.К. Даулбаева, В.А. Малиновского, И.Д. Меркеля, Р.Ж. Мукашева, А.А. Темербекова и У. Шапак с участием:

представителя субъекта обращения – председателя судебной коллегии по гражданским делам Карагандинского областного суда Ж.К. Сейдалиной,

представителя Правительства Республики Казахстан – заместителя Министра юстиции Республики Казахстан Ж.Б. Ешмагамбетова,

представителя Сената Парламента Республики Казахстан – депутата Сената Парламента Республики Казахстан Д.Р. Куставлетова,

представителя Мажилиса Парламента Республики Казахстан – депутата Мажилиса Парламента Республики Казахстан А.Н. Жаилгановой,

представителя Верховного Суда Республики Казахстан – судьи Верховного Суда Республики Казахстан М.В. Одинцовой,

представителя Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан А.И. Лукина,

представителя Комитета национальной безопасности Республики Казахстан – заместителя Председателя Комитета национальной безопасности Республики Казахстан М.С. Осипова,

представителя Министерства внутренних дел Республики Казахстан – заместителя Министра внутренних дел Республики Казахстан Р.Т. Жакупова,

представителя Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы и противодействию коррупции – Руководителя аппарата Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы и противодействию коррупции С.К. Ахметжанова,

представителя Комитета государственных доходов Министерства финансов Республики Казахстан – Исполняющего обязанности заместителя Председателя Комитета государственных доходов Министерства финансов Республики Казахстан К.Б. Жулмухамбетова

рассмотрел в открытом заседании представление Карагандинского областного суда о признании неконституционным пункта 5 статьи 27 Закона Республики Казахстан от 2 апреля 2010 года "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей".

Заслушав сообщение докладчика – члена Конституционного Совета Республики Казахстан И.Д. Меркеля, выступления участников заседания, ознакомившись с заключениями экспертов: Е.Б. Абдрасулова – профессора, Директора Института переподготовки и повышения квалификации судей и работников судебной системы Академии правосудия при Верховном Суде Республики Казахстан, М.А. Аленова – профессора Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева, Ж.С. Елюбаева – доктора юридических наук, профессора и С.Г. Пен – Директора Высшей школы права Акционерного общества "Университет КАЗГЮУ"; изучив заключения Казахского Национального университета имени аль-Фараби, Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева, Карагандинского государственного университета имени Е.А. Букетова, Акционерного общества "Университет КАЗГЮУ", Каспийского университета, Государственного учреждения "Институт законодательства Республики Казахстан", Республиканской палаты частных судебных исполнителей Республики Казахстан и Национальной палаты предпринимателей Республики Казахстан "Атамекен", мнения членов Научно-консультативного совета при Конституционном Совете Республики Казахстан, а также другие материалы конституционного производства, проанализировав законодательство и практику отдельных зарубежных стран, Конституционный Совет Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Совет Республики Казахстан 5 июня 2018 года поступило представление Карагандинского областного суда о признании неконституционным пункта 5 статьи 27 Закона Республики Казахстан от 2 апреля 2010 года "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей" (далее – Закон).

Из представления следует, что органы внутренних дел Карагандинской области отказываются от исполнения санкционированного судом постановления частного судебного исполнителя о применении привода к должнику, уклоняющемуся от явки к нему в рамках исполнительного производства.

Решением районного суда № 2 Казыбекбийского района г. Караганды, принятым по заявлению частного судебного исполнителя, отказ признан незаконным и на указанные органы возложена обязанность по исполнению постановления о приводе.

Государственное учреждение "Департамент внутренних дел Карагандинской области Министерства внутренних дел Республики Казахстан" не согласилось с решением суда первой инстанции и обжаловало его в апелляционном порядке.

Исследовав материалы гражданского дела, Карагандинский областной суд пришел к выводу, что пункт 5 статьи 27 Закона, подлежащий применению по делу, ущемляет закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина и противоречит пунктам 1 и 3 статьи 39 Основного Закона.

Усмотрения суда обоснованы следующими аргументами:

в соответствии с пунктом 3 статьи 39 Конституции ни в каких случаях не подлежат ограничению права и свободы человека и гражданина, предусмотренные пунктом 1 статьи 16 Основного Закона;

фактически частный судебный исполнитель наделяется полномочиями государственных органов, имеющих право на применение силы;

Закон не содержит определения привода и четко не регулирует порядок и цели его применения;

наличие возможности привода должника к судебному исполнителю не достигает целей исполнения судебного акта, а его правовая неопределенность создает условия для злоупотреблений и нарушений конституционных прав человека.

Кроме того, в представлении суда указано на наличие пробелов и противоречий в действующем законодательстве.

В этой связи, Карагандинский областной суд в соответствии со статьей 78 Конституции приостановил производство по гражданскому делу и обратился в Конституционный Совет с представлением о признании неконституционным пункта 5 статьи 27 Закона.

При проверке конституционности пункта 5 статьи 27 Закона Конституционный Совет исходит из следующего.

1. В соответствии с пунктом 1 статьи 1 Конституции Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы.

Обеспечение законности, общественного порядка и безопасности, прав и свобод граждан является одним из важных направлений деятельности государства, осуществляемой в публичных интересах.

Наделяя каждого правом защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами, Конституция особо выделяет право на судебную защиту. Судебная власть осуществляется от имени Республики Казахстан и имеет своим назначением защиту прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики. Решения, приговоры и иные постановления судов имеют обязательную силу на всей территории Республики (пункты 1 и 2 статьи 13, пункты 1 и 3 статьи 76).

Конституционный Совет неоднократно отмечал, что право на судебную защиту означает право любого человека и гражданина обратиться в суд за защитой и восстановлением нарушенных прав и свобод. Реализация этого права осуществляется на основе и в порядке, установленном законом. Обязательная сила судебных актов предполагает обязательность в отношении установленных судом обстоятельств, их правовой оценки и указанных в судебных актах предписаний, так и обязательное исполнение правовых актов судов всеми государственными органами и их должностными лицами, физическими и юридическими лицами (нормативные постановления от 29 марта 1999 года № 7/2, от 7 декабря 2011 года № 5 и другие).

Исполнение судебного решения является способом судебной защиты, что требует от государства принятия необходимых мер по обеспечению его реализации. Защита нарушенных прав не может быть признана действенной, а право на судебную защиту полностью реализованным, если окончательное, вступившее в силу судебное решение или акт иного уполномоченного органа не исполняется.

В итоговых решениях Конституционного Совета подчеркивалось, что возведение конкретной разновидности прав или свобод до конституционного уровня и объявление в Конституции о его гарантированности означает, что государство возлагает на себя обязанность обеспечить реализацию этих прав и свобод (нормативные постановления от 12 марта 1999 года № 3/2, от 20 апреля 2004 года № 3, от 29 апреля 2005 года № 3, от 1 июля 2005 года № 4, от 28 мая 2007 года № 5).

Данные правовые позиции Конституционного Совета основаны также и на положениях общепризнанных международных актов, участницей которых является Республика Казахстан.

Так, во Всеобщей декларации прав человека от 10 декабря 1948 года установлено, что каждый человек имеет право на эффективное восстановление в правах компетентными национальными судами в случаях нарушения его основных прав, предоставленных ему конституцией или законом (статья 8).

В Международном пакте о гражданских и политических правах, принятом Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций 16 декабря 1966 года и ратифицированном Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, определено, что каждое участвующее в настоящем Пакте Государство обязуется обеспечить, чтобы право на правовую защиту для любого лица, требующего такой защиты, устанавливалось компетентными судебными, административными или законодательными властями или любым другим компетентным органом, предусмотренным правовой системой государства, и развивать возможности судебной защиты (подпункт b) пункта 3 статьи 2).

Кроме того, в практике международных правозащитных организаций необоснованная задержка исполнения судебного акта признается в качестве нарушения права на судебную защиту.

Из сказанного следует, что государство обязуется создавать конкретные правовые механизмы, которые позволяют адекватно защищать конституционно-значимые ценности, обеспечивать общественный порядок, режим законности, эффективное восстановление в правах, в том числе посредством правосудия, установления видов ответственности и гарантий их реализации. В соответствии с Конституцией это относится к компетенции Парламента, который вправе издавать законы, регулирующие важнейшие общественные отношения, устанавливающие основополагающие принципы и нормы, касающиеся правосубъектности физических и юридических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности физических и юридических лиц; основ организации и деятельности государственных органов и органов местного самоуправления, государственной и воинской службы; вопросов судоустройства и судопроизводства; обеспечения обороны и безопасности государства (подпункты 1), 3), 6) и 11) пункта 3 статьи 61). При этом такое законодательное регулирование должно осуществляться с соблюдением конституционных основ правового статуса личности, принципов организации и деятельности государственных органов.

2. Исполнительное производство является завершающей стадией судопроизводства и включает в себя не только процессуальную деятельность суда, но и судебных исполнителей, наделенных полномочиями по принудительному исполнению судебных и иных актов. Оно направлено на обеспечение реальной защиты нарушенных прав и охраняемых законом интересов физических и юридических лиц, общества и государства.

В Законе определены задачи исполнительного производства, которыми являются обязательное и своевременное принятие мер, направленных на принудительное исполнение исполнительных документов, выдаваемых на основании судебных решений, определений, предписаний и постановлений по гражданским и административным делам, приговоров и постановлений по уголовным делам в части имущественных взысканий, а также постановлений иных органов (статья 2).

Названные задачи едины как для государственных, так и частных судебных исполнителей, которые в целом подчиняются одному и тому же правовому режиму осуществления исполнительного производства, с отдельными исключениями, предусмотренными законами.

Правовой механизм принудительного исполнения приводится в действие в случае отказа должника от добровольного исполнения содержащихся в судебном или ином акте требований и является гарантией от их неисполнения или ненадлежащего исполнения.

Исполнение исполнительных документов как функция, имеющая публично-правовой характер, предполагает необходимость создания эффективной правовой процедуры ее реализации с адекватными инструментами воздействия на должников и других участников исполнительного производства, уклоняющихся от добросовестного исполнения своих обязанностей. Эти инструменты могут быть сопряжены с ограничением некоторых конституционных прав граждан.

3. Привод по своей правовой природе представляет собой меру обеспечения производства по делу, заключающуюся в принудительном препровождении (доставлении) лица к уполномоченному органу, должностному и иному лицу для составления протокола, обеспечения своевременного и правильного рассмотрения дела, исполнения принятого по делу решения и иных установленных законом целей. Как исполнительное действие оно направлено на создание условий для применения мер принудительного исполнения судебных и иных актов, требующих непосредственного участия должника, понуждение лица к исполнению возложенных на него обязательств, а равно на обеспечение применения к нему установленных законом мер ответственности.

Применение в исполнительном производстве привода затрагивает конституционные права человека на личную свободу, свободное передвижение и свободный выбор местожительства и другие (пункт 1 статьи 16, статья 21, пункт 1 статьи 25 Конституции). Эти права могут быть ограничены в порядке и на условиях, установленных Конституцией. Согласно пункту 1 статьи 39 Основного Закона права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения. Как неоднократно разъяснял Конституционный Совет, любые законодательные ограничения прав и свобод человека должны быть адекватными законно обоснованным целям и отвечать требованиям справедливости, пропорциональности и соразмерности (нормативные постановления от 27 февраля 2008 года № 2, от 20 августа 2009 года № 5, от 14 декабря 2016 года № 1 и другие). Исходя из этой позиции Конституционный Совет полагает, что применение привода в исполнительном производстве оправдано, если совершение того или иного исполнительного действия невозможно без участия лица, уклоняющегося от явки к судебному исполнителю.

Применительно к праву каждого на личную свободу (пункт 1 статьи 16 Конституции) Конституционный Совет в нормативном постановлении от 13 апреля 2012 года № 2 разъяснил, что оно принадлежит каждому от рождения, признается абсолютным и неотчуждаемым и в соответствии с пунктом 3 статьи 39 Основного Закона относится к числу прав и свобод, не подлежащих ограничению ни в каких случаях, за исключением, установленных нормами самой Конституции. Как отметил Конституционный Совет, мера принуждения, выражающаяся в кратковременном, не более семидесяти двух часов, ограничении личной свободы человека в целях пресечения правонарушения или обеспечения производства по уголовным, гражданским и административным делам, а также применения иных мер принудительного характера, и осуществляемая уполномоченными государственными органами, должностными и иными лицами на основании и в порядке, предусмотренных законом, в конституционно-правовом значении охватывается понятием "задержание". Следовательно, положения пункта 2 статьи 16 Конституции должны соблюдаться и при законодательной регламентации порядка осуществления привода.

Из сказанного вытекает, что применение в рамках исполнительного производства привода к лицам, уклоняющимся от явки к судебному исполнителю, направлено на обеспечение исполнения судебных решений и актов иных государственных органов и должностных лиц, не нарушает конституционные права граждан – участников исполнительного производства.

В качестве одной из гарантий защиты прав лица, подвергаемого приводу, предусмотрено санкционирование судом постановления судебного исполнителя об избрании данной меры.

Конституционный Совет считает, что судебный контроль в процедуре санкционирования привода не должен ограничиваться установлением лишь формальных условий его применения. В этом процессе деятельность суда предполагает тщательную проверку оснований, законности и обоснованности применения привода с исследованием всех обстоятельств дела (надлежащее извещение, отсутствие уважительных причин для неявки, факты, свидетельствующие об уклонении лица и другие).

Таким образом, по своему содержанию пункт 5 статьи 27 Закона не противоречит пункту 2 статьи 16, пунктам 1 и 3 статьи 39 Основного Закона, так как преследует конституционно-значимые цели охраны общественного порядка, защиты прав и свобод человека, в том числе права на судебную защиту, а также обеспечения выполнения своих обязанностей участниками исполнительного производства.

4. Признавая конституционность пункта 5 статьи 27 Закона, Конституционный Совет обращает внимание на существенные недостатки действующего законодательства, регулирующего вопросы применения привода.

Закон не регламентирует порядок исполнения привода, механизм применения которого на практике сопровождается серьезными мерами правоограничительного характера. Законодательно не определены: время его осуществления; перечень лиц, не подлежащих приводу; обстоятельства признания причин неявки лица уважительными; возможность применения специальных средств, физической силы и оружия; а также другие вопросы, затрагивающие конституционные права человека.

В законодательстве отсутствует четкое определение субъекта реализации рассматриваемой меры принуждения, что приводит к спорам между государственными органами и судебными исполнителями, которые в конечном итоге неизбежно влекут снижение эффективности исполнительного производства.

Так, в Законе Республики Казахстан от 7 июля 1997 года "О судебных приставах" осуществление привода лиц, уклоняющихся от явки к судебному исполнителю или на место совершения исполнительных действий, отнесено к компетенции судебного пристава (подпункт 8) пункта 2 статьи 7). Данная норма введена в соответствии с Законом Республики Казахстан от 5 мая 2003 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам исполнительного производства".

Согласно Закону Республики Казахстан от 23 апреля 2014 года "Об органах внутренних дел Республики Казахстан" на органы внутренних дел возложены исполнение судебных актов, требований судей, оказание содействия судебным исполнителям в принудительном исполнении исполнительных документов (подпункты 35) и 36) пункта 1 статьи 6).

Приказом Министра юстиции Республики Казахстан от 20 января 2011 года № 18 "Об утверждении Типовых форм постановлений частных судебных исполнителей" исполнение санкционированного судом постановления судебного исполнителя о приводе поручено органам внутренних дел (приложение 11).

В отличие от Закона, основания и процедура применения привода более подробно урегулированы в Уголовно-процессуальном кодексе Республики Казахстан (статья 157) и Законе Республики Казахстан от 30 июня 2017 года "О прокуратуре" (пункт 5 статьи 45).

Конституционный Совет полагает, что меры государственного принуждения в виде привода, применяемые в разных видах производства, затрагивают конституционные права и свободы человека и гражданина. Они имеют общую правовую природу, схожие основания избрания и механизм реализации. Поэтому порядок их применения и субъект осуществления должны четко устанавливаться законом.

В связи с этим, Конституционный Совет выражает согласие с мнением ряда участников конституционного производства о том, что в целях недопущения нарушений прав человека, обеспечения надлежащего исполнения судебных решений и иных актов, четкого разграничения полномочий государственных органов в ходе исполнительного производства необходимы соответствующие законодательные меры.

В ряде нормативных постановлений Конституционный Совет указывал, что закон должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, то есть его нормы должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основаны на понятных критериях, исключающих возможность произвольной интерпретации положений закона (от 27 февраля 2008 года № 2, от 11 февраля 2009 года № 1, от 7 декабря 2011 года № 5 и другие). Из принципа верховенства права вытекает требование формальной определенности, ясности и непротиворечивости правового регулирования, взаимной согласованности предметно связанных между собой норм различной отраслевой принадлежности.

Конституционный Совет отмечает, что привод в качестве меры обеспечения в исполнительном производстве не противоречит Основному Закону. Однако при отсутствии закрепления в законах должного правового механизма он может сопровождаться нарушениями конституционных прав и свобод человека и гражданина. Поэтому впредь до внесения требуемых поправок уполномоченным государственным органам, должностным и иным лицам при применении привода в рамках исполнительного производства необходимо обеспечить соблюдение прав и свобод граждан на уровне не ниже гарантий, установленных в отмеченных законодательных актах.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 2 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 4 статьи 17, статьями 31-33, 37, 40 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Конституционного закона Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать пункт 5 статьи 27 Закона Республики Казахстан от 2 апреля 2010 года "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей" соответствующим Конституции Республики Казахстан.

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан с целью недопущения ущемления прав и свобод человека и гражданина, более полного регулирования порядка осуществления привода и четкого разграничения функций и ответственности государственных органов в исполнительном производстве рассмотреть вопрос об инициировании поправок в Закон Республики Казахстан от 2 апреля 2010 года "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей" и иные правовые акты в соответствии с правовыми позициями Конституционного Совета, содержащимися в настоящем нормативном постановлении.

3. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

Председатель Конституционного Совета
Республики Казахстан

К.А. Мами