ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 127-бабы екінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Е.З. Зарировтің,

Қазақстан Республикасы Сот әкімшілігінің өкілі – басшының орынбасары А.С. Мусралиновтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр Б.Ш. Жақселекованың,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Заң департаментінің директоры Қ.С. Дүйсембековтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Е.З. Зарировтің 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 127-бабы екінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы А.Қ. Ескендіровтің хабарламасын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, халықаралық тәжірибеге, Қазақстан Республикасының және жекелеген шет елдердің заңнамасына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Конституциялық Сотқа ҚПК-нің 127-бабы екінші бөлігінің Қазақстан Республикасы Конституциясының 76-бабының 3-тармағына және 77-бабы 3-тармағының 2) тармақшасына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініш субъектісі ҚПК-нің 127-бабының екінші бөлігін өзі ұсынған мынадай редакцияда Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп тануды сұрайды: "Соттың азаматтық іс бойынша заңды күшіне енген, істі мәні бойынша шешетін шешімі сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізу кезінде қылмыстық процесті жүргізетін орган үшін және қылмыстық іс бойынша анықталған мән-жайларға да, шығарылған адам бойынша оларға құқықтық баға беруге де қатысты сот үшін міндетті". Өтініш субъектісі ҚПК-нің 127-бабы екінші бөлігінің өзі ұсынған редакциясының қолданысқа енгізу күнін 2015 жылғы 1 қаңтарды, яғни ҚПК-нің қолданысқа енгізу күнін белгілеу қажет деп есептейді.

Конституциялық Сот отырысы барысында өтініш субъектісі "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 42-бабы 3-тармағы 1) тармақшасының тәртібімен қолданыстағы ҚПК-нің 127-бабының екінші бөлігін Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп тануды сұрады.

Өтініштен және ұсынылған материалдардан Нұр-Сұлтан қаласы Сарыарқа ауданының № 2 аудандық сотының 2021 жылғы 6 мамырдағы заңды күшіне енген үкімімен оның 2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК) 190-бабы үшінші бөлігінің 1) тармағы бойынша сотталғанын түсінуге болады.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының 2023 жылғы 18 қаңтардағы қаулысымен оған кассациялық сатыдағы сотта қылмыстық іс бойынша сот актілерін қайта қарау туралы өтінішхат беруден бас тартылды.

Қылмыстық іс бойынша жәбірленуші деп танылған В.В. Куликовтың өтініш субъектісінен 8 600 000 теңге мөлшерінде негізгі борыш сомасын, залалды – 700 000 теңгені және сот шығыстарын өндіріп алу туралы азаматтық талап қоюы сот үкімі шығарылғанға дейін Нұр-Сұлтан қаласы Сарыарқа аудандық сотының 2020 жылғы 23 желтоқсандағы шешімімен қанағаттандырылған. Өтініш беруші сот шешімін толық көлемде орындаған.

Сот сатылары өтініш берушінің өз әрекеттерін азаматтық-құқықтық қатынастардан туындайтын әрекеттер ретінде саралау бөлігіндегі дәлелдерін негізсіз деп таныды. ҚПК-нің 127-бабының екінші бөлігін қолданған соттардың түйіндеріне сәйкес соттың азаматтық iс бойынша заңды күшiне енген шешiмi сотқа дейінгі тергеп-тексеру немесе қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде қылмыстық процестi жүргізетін орган үшiн оқиғаның немесе әрекеттiң орын алғаны не алмағаны туралы мәселе жөнінде ғана мiндеттi және бұл сотталушының кiнәлi немесе кiнәсіз екендігі туралы түйіндерді алдын ала шешпеуге тиiс.

ҚПК-нің қаралып отырған нормасының конституциялылығын тексеру кезінде өтініш нысанасына қатысты Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы).

Негізгі Заң әркімге әділ сот төрелігі құқығына кепілдік береді.

Конституцияның 13, 14, 75 – 79-баптарында сот төрелігін жүзеге асырудың мәні мен мазмұнын айқындайтын сот ісін жүргізудің базалық қағидаттары, сондай-ақ қылмыстық қудалауға тартылған адам құқықтарының конституциялық кепілдіктері белгіленген.

Конституцияда әркімге өз құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғау құқығы беріле отырып, әркімнің сот арқылы қорғалу құқығы, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең болу, кез келген себептер мен мән-жайлар бойынша қандай да бір кемсітуге жол бермеу бекітіледі.

Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот жүзеге асырады. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан сот ісін жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады және өзіне әркімнің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Сот шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады.

Адамға кінәсіздік презумпциясына кепілдік берілген, оған сәйкес адамның кiнәлi екендігі заңды күшiне енген сот үкiмiмен танылғанша ол жасалған қылмысқа кiнәлі емес деп есептеледі. Сол бір құқық бұзушылық үшін қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыққа қайта тартуға болмайды.

Адамды қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыққа қайта тартуға жол бермеу жөніндегі конституциялық қағидат ешкімді де сол бір құқық бұзушылық үшін көрсетілген заңдық жауаптылық түрлеріне қайта тартуға болмайды дегенді білдіреді.

2. Конституциялық Кеңес пен Конституциялық Соттың қорытынды шешімдерінде құқықтардың немесе бостандықтардың белгілі бір түрін конституциялық деңгейге дейін жеткізу және Конституцияда олардың кепілділігінің жариялануы мемлекеттің осы құқықтар мен бостандықтардың іске асырылуын қамтамасыз етуді өз міндетіне алатындығын білдіреді деп атап көрсетілді. Конституцияда заң шығарушыға мемлекет пен қоғамның ерекше қорғалатын мүдделері мен құндылықтарына төнетін сындарға барабар ден қою, заң нормаларын белгілеу және Конституцияға сәйкес жеке және заңды тұлғалар қызметінің шарттарын және олардың жауаптылығын заңда айқындау мүмкіндігі беріледі. Процестік заңда әртүрлі санаттағы істер үшін соттылық айқындалған кезде істердің өзіндік ерекшелігі, күрделілігі, қоғамдық маңыздылығы, оларды тез және тиімді шешуді қамтамасыз ету қажеттігі ескеріледі (1997 жылғы 6 наурыздағы № 3, 1999 жылғы 12 наурыздағы № 3/2, 2005 жылғы 23 тамыздағы № 6, 2009 жылғы 11 ақпандағы № 1, 2023 жылғы 16 мамырдағы № 13-НҚ, 2023 жылғы 22 мамырдағы № 16-НҚ нормативтік қаулылар және басқалар).

Сот ісін жүргізу нысандарын азаматтық, қылмыстық және өзге де түрлерге конституциялық бөлу 2015 жылғы 31 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінде (бұдан әрі – АПК), ҚПК-де, 2014 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық кодексінде (бұдан әрі – ӘҚбК), 2020 жылғы 29 маусымдағы Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінде іске асырылды. Мамандануына және деңгейіне қарамастан соттар үшін бірыңғай сот ісін жүргізу қағидаларының олардың нысандарының әрқайсысына тән өзіндік ерекшелігі болады. Процестік нормаларды осылай саралау қажеттігі құқықтық реттеу саласына және заң шығарушы қандай да бір сот ісін жүргізу түріне қойған міндеттерге байланысты болады.

3. Адам жасаған құқық бұзушылық заңдық жауаптылықтың барлық түріне тартуға жалпы негіз болып табылады.

Құқық бұзушылықтардың, қол сұғу объектісін және әрекетке субъективті көзқарасты (кінәні) қоса алғанда, құқық бұзушылық құрамының элементтеріне қарай айырмасы болады.

Конституцияда (77-баптың 3-тармағының 1) тармақшасы) және ҚПК нормаларында (1-баптың бірінші бөлігі, 7-баптың 52) тармағы, 11 және 19-баптар және басқалар) адамның қылмыс жасауда кінәлі екендігі соттың заңды күшіне енген үкімімен ғана танылуы мүмкін деп белгіленген.

Азаматтық сот ісін жүргізуде (АПК-нің 1-бабы және 2-тарауы) басқа іс санаттары үшін – азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, қаржы, шаруашылық, жер және басқа да құқықтық қатынастардан туындайтын даулар, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істер бойынша өзге міндеттер, қағидаттар мен қағидалар айқындалған.

Жасалған құқық бұзушылықты негізге ала отырып, заң шығарушы заңдық жауаптылықтың алуан түрін үйлестіруге жол береді, өйткені олардың әрқайсысы белгілі бір мақсатты көздейді.

ӘҚбК-нің 40-бабының қағидалары бойынша әкімшілік жаза заңнама талаптарын сақтау, құқық тәртібін құрметтеу және құқық бұзушының өзінің де, басқа тұлғалардың да жаңа құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу мақсатында қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы болып табылады. Мұндай жаза мүліктік залалдың орнын толтыру құралы болып табылмайды. Құқық бұзушылықтан келтірілген зиян ӘҚбК-нің 59-бабында көзделген тәртіппен өтеледі.

Мүліктік зиян мөлшері туралы дау туындаған жағдайда кінәлі адам залалды өз еркімен өтеуден бас тартқан кезде және жәбірленушінің моральдық зиянды өтеу туралы талабы болған кезде аталған мәселелер азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қаралады.

Қылмыстық жаза мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретінде ұқсас, бірақ мақсаттарында – әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру, сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу секілді айырмашылықтары бар (ҚК-нің 39-бабы).

Егер қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу барысында азаматтық немесе әкiмшiлiк құқыққа сәйкес шешiлуге тиiсті мәселенi қарау қажеттiгi туындаса, ол азаматтық немесе әкiмшiлiк iс жүргiзу тәртiбiмен шешiледi (ҚПК-нің 1-бабының үшінші бөлігі).

Қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберінде қылмыстық құқық бұзушылықтан келтірілген мүліктік және моральдық зиянды өтеу, жәбірленушіні жерлеуге, емдеуге кеткен шығыстарды, оған сақтандыру өтемі, жәрдемақы немесе зейнетақы ретінде төленген сомаларды, сондай-ақ өкiлдiк етуге жұмсалған шығыстарға қоса, анықтау, алдын ала тергеу ісін жүргізуге және сотқа қатысуға байланысты шеккен шығыстарды өтеу туралы азаматтық талап қоюлар қаралуы мүмкін (ҚПК-нің 166-бабының бірінші бөлігі).

Мұндай жағдайларда азаматтық талап қою қылмыстық іс материалдарының бір бөлігі болып табылады және қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды дәлелдеу кезінде пайдаланылатын дәлелдемелерге негізделеді (қылмыстық құқық бұзушылық құрамының белгілері, оның ішінде залалдың сипаты мен мөлшері). Бұл қылмыстық іс бойынша іс жүргізу барысында да, азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен жеке де қойылуы мүмкін.

Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қабылданған азаматтық талап қою бойынша шешім қылмыстық сот ісін жүргізу барысында нақ осы талапты нақ осы адамдарға нақ осы негіздер бойынша қою үшін кедергі келтіретін негіз болып табылады (ҚПК-нің 166-бабының төртінші бөлігі).

ҚПК нормаларымен қылмыстық құқық бұзушылықтан келтірілген зиянды және басқа да шығыстарды өтеуге байланысты мәселелер жеткілікті деңгейде реттелген.

4. Сот шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші туралы конституциялық норма (Конституцияның 76-бабының 3-тармағы) оларды барлық мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, жеке және заңды тұлғалар орындауға міндетті дегенді білдіреді. Сот актілері мен судья талаптарын орындамау заңда белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады. Заңды күшіне енген үкім анықталған мән-жайларға да, шығарылған адам бойынша оларға құқықтық баға беруге де қатысты барлық мемлекеттік органдар, жеке және заңды тұлғалар үшiн мiндеттi ("Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 1-бабының 3-тармағы, АПК-нің 21-бабының екінші бөлігі, ҚПК-нің 127-бабының бірінші бөлігі).

ҚПК-нің 127-бабының бірінші және үшінші бөліктерінде, АПК-нің 76-бабының үшінші және төртінші бөліктерінде сот үкімінің преюдициясы мәселелері реттелген, заңда бұл нақ сол адамдар қатысатын басқа қылмыстық немесе азаматтық іс бойынша қайта дәлелдеуді қажет етпейтін, сот анықтаған мән-жайлар және оларға құқықтық баға беру деп түсініледі.

Қылмыстық іс бойынша соттың үкімі мен басқа да шешімдерін кассациялық тәртіппен не жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша тексеру немесе қайта қарау мүмкіндігі осы ереженің ерекшелігі болып табылады.

ҚПК-нің 127-бабының дау айтылып отырған екінші бөлігінде соттың азаматтық iс бойынша заңды күшiне енген шешiмi сотқа дейінгі тергеп-тексеру немесе қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде қылмыстық процестi жүргізетін орган үшiн оқиғаның немесе әрекеттiң орын алғаны не алмағаны туралы мәселе жөнiнде ғана мiндеттi және ол сотталушының кiнәлiлігі немесе кiнәсіздігі туралы түйіндерді алдын ала шешпеуге тиiс деп белгіленген.

Бұл құқық нормасы азаматтық іс бойынша преюдицияның салааралық мағынасын белгілі бір шектеулермен ашып көрсетеді: мұндай шешімнің қандайда бір оқиғаның немесе әрекеттің болу мәселесі бойынша ғана міндеттілігі (мысалы, талапкерге келтірілген залалдың мөлшерін анықтау, жауапкердің борышты мойындауы, мәміленің жарамдылығы не жарамсыздығы бөлігінде және басқа да бөлікте) және сотталушының кiнәлi немесе кiнәсіз екендігі туралы түйіндерді алдын ала шешудің мүмкін болмауы. Аталған норма қылмыстық қудалау органдары мен соттың азаматтық сот ісін жүргізуде сот дәлелденді деп таныған нақты мән-жайларды анықтауда процестік үнемдеу мақсатына қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, адамның кiнәлi немесе кiнәсіз екендігі туралы шешім сот үкімінде ғана көрініс табады, өйткені бұл мәселелер Конституцияның 75-бабының 2-тармағына, 77-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына және ҚПК-нің 1-бабының бірінші бөлігіне, 7-бабының 52) тармақшасына және 11-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу аясына жатқызылған.

Қазақстан Республикасында қолданылатын құқыққа Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары да жатқызылған (Конституцияның 4-бабының 1-тармағы).

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Алаяқтық туралы істер бойынша сот практикасы туралы" 2017 жылғы 29 маусымдағы № 6 нормативтік қаулысының 10-тармағында алаяқтық азаматтық-құқықтық қатынастардан былайша ажыратылған.

Алаяқтық кезінде кінәлі адамның алдау немесе сенімді теріс пайдалану арқылы бөтен мүлікті жымқыруға немесе бөтен мүлікке құқықты иемденуге бағытталған пиғылы бөтен мүлікті немесе оған құқық алуды көздейтін шартты жасасқанға дейін және (немесе) жасасу кезінде туындайды. Мұндай жағдайларда кінәлінің алдау әрекеттері кінәлінің бөтен мүлікті алған немесе мүлікке құқықты иемденген фактісімен себептік байланыста, яғни алдау әрекеттері осы мүлікті беруден немесе оған құқықты иемденуден бұрын болуға тиіс.

Адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін ол жасаған іс-әрекеттің субъективті жағының белгілерін (кінә, уәж және мақсат) анықтау маңызды, бұл қылмыстық істі қарау кезінде дәлелдеу нысанасы болып табылады (ҚПК-нің 23-бабының үшінші бөлігі).

Қылмыстық сот ісін жүргізуде адамның қылмыстық құқық бұзушылық жасауда кінәлі екендігі және оны жазалау мәселесі шешіледі. Сот ісін жүргізудің осы түрі шеңберінде сот үшін оларсыз іс-әрекетті қылмыстық деп тану мүмкін болмайтын қылмыс құрамының белгілерін құрайтын, дәлелдемелермен расталған мән-жайлар маңызды болады. Бұл қылмыс құрамының субъективті жағының элементі ретінде кінә түріне де қатысты. Жауаптылыққа тартылатын адам әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) қылмыстық-құқықтық саралануы тек қылмыстық-процестік заңда көзделген рәсімдер шеңберінде айқындалады және сот ісін жүргізудің өзге де түрлерінде белгіленбейді.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Азаматтық істер бойынша сот шешімі туралы" 2003 жылғы 11 шілдедегі № 5 нормативтік қаулысының 13-тармағына сәйкес осындай қылмыстық iстен туындайтын талап қоюды қарайтын сот жауапкердiң кiнәлiлiгiн талқылауға құқылы емес, алайда шешiмнiң дәлелдеу бөлiгiнде азаматтық iсте бар, берiлген соманың көлемiн (мысалы, жауапкердiң мүлiктiк жағдайын немесе жәбiрленушiнiң кiнәсiн есепке алу) негiздейтiн дәлелдемелердi келтiруге құқылы.

Осылайша, азаматтық істер бойынша сот шешімдерінің преюдициалдық маңызы құқықтық қатынастардың (мүліктік және (немесе) олармен байланысты жеке мүліктік емес не жария қатынастарға қатысушылардың тең болуына негізделген) сипатына қарай айқындалады және сот ісін жүргізудің өзге де түрі бойынша дәлелдемелік базаны алмастырмайды. Азаматтық-құқықтық жауаптылықты қолданудың құқықтық мүмкіндігі, жария-құқықтық жауаптылықпен қатар, жария және жеке мүдделер теңгерімін қамтамасыз етуге бағытталған.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 127-бабының екінші бөлігі Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

3. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан части второй статьи 127 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Зарирова Е.З.,

представителей:

Судебной администрации Республики Казахстан – заместителя руководителя Мусралинова А.С.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Жакселековой Б.Ш.,

Министерства внутренних дел Республики Казахстан – директора Юридического департамента Дюсембекова К.С.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Зарирова Е.З. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан части второй статьи 127 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК).

Заслушав сообщение докладчика – судьи Конституционного Суда Республики Казахстан Ескендирова А.К., изучив материалы конституционного производства, проанализировав международный опыт, законодательство Республики Казахстан и отдельных зарубежных стран, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд поступило обращение о рассмотрении на соответствие пункту 3 статьи 76 и подпункту 2) пункта 3 статьи 77 Конституции Республики Казахстан части второй статьи 127 УПК.

Субъект обращения просит признать часть вторую статьи 127 УПК соответствующей Конституции Республики Казахстан в предлагаемой им редакции: "Вступившее в законную силу решение суда по гражданскому делу, разрешающее дело по существу, обязательно для органа, ведущего уголовный процесс, при производстве досудебного расследования и для суда по уголовному делу в отношении как установленных обстоятельств, так и их правовой оценки по отношению к лицу, о котором оно вынесено". Датой введения в действие предлагаемой им редакции части второй статьи 127 УПК субъект обращения считает необходимым установить 1 января 2015 года, то есть дату введения в действие УПК.

В ходе заседания Конституционного Суда в порядке подпункта 1) пункта 3 статьи 42 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан" субъект обращения просил признать часть вторую статьи 127 действующего УПК не соответствующей Конституции Республики Казахстан.

Из обращения и представленных материалов следует, что вступившим в законную силу приговором районного суда № 2 Сарыаркинского района города Нур-Султана от 6 мая 2021 года он осужден по пункту 1) части третьей статьи 190 Уголовного кодекса Республики Казахстан от 3 июля 2014 года (далее – УК).

Постановлением судебной коллегии по уголовным делам Верховного Суда Республики Казахстан от 18 января 2023 года ему отказано в передаче ходатайства о пересмотре судебных актов по уголовному делу в суде кассационной инстанции.

До вынесения приговора суда решением Сарыаркинского районного суда города Нур-Султана от 23 декабря 2020 года удовлетворен гражданский иск признанного по уголовному делу потерпевшим Куликова В.В. о взыскании с субъекта обращения суммы основного долга в размере 8 600 000 тенге, убытков – 700 000 тенге и судебных расходов. Решение суда исполнено заявителем в полном объеме.

Судебными инстанциями признаны необоснованными доводы заявителя в части квалификации его действий как вытекающих из гражданско-правовых отношений. Согласно выводам судов, применивших часть вторую статьи 127 УПК, вступившее в законную силу решение суда по гражданскому делу обязательно для органа, ведущего уголовный процесс, при производстве досудебного расследования или по уголовному делу только по вопросу, имело ли место само событие или действие, и не должно предрешать выводы о виновности или невиновности подсудимого.

При проверке конституционности рассматриваемой нормы УПК, применительно к предмету обращения, Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Конституции).

Основной Закон гарантирует каждому право на справедливое правосудие.

В статьях 13, 14, 75 – 79 Конституции установлены базовые принципы судопроизводства, определяющие сущность и содержание осуществления правосудия, а также конституционные гарантии прав человека, вовлеченного в орбиту уголовного преследования.

Наделяя каждого правом защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами, Конституция закрепляет право каждого на судебную защиту, равенство всех перед законом и судом, недопустимость какой-либо дискриминации по любым мотивам и обстоятельствам.

Правосудие в Республике Казахстан осуществляется только судом. Судебная власть осуществляется от имени Республики Казахстан посредством гражданского, уголовного и иных установленных законом форм судопроизводства и имеет своим назначением защиту прав, свобод и законных интересов каждого, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики. Решения, приговоры и иные постановления судов имеют обязательную силу на всей территории Республики.

Человеку гарантирована презумпция невиновности, в силу которой лицо считается невиновным в совершении преступления, пока его виновность не будет признана вступившим в законную силу приговором суда. Исключена повторная уголовная или административная ответственность за одно и то же правонарушение.

Конституционный принцип недопустимости повторного привлечения человека к уголовной или административной ответственности означает, что никто не может быть подвергнут повторно указанным видам юридической ответственности за одно и то же правонарушение.

2. В итоговых решениях Конституционного Совета и Конституционного Суда подчеркивалось, что возведение конкретной разновидности прав или свобод до конституционного уровня и объявление в Конституции об их гарантированности означает, что государство возлагает на себя обязанность обеспечить реализацию этих прав и свобод. Конституция наделяет законодателя возможностью адекватно реагировать на возникающие вызовы особо охраняемым интересам и ценностям государства и общества, устанавливать юридические нормы и определять законом условия деятельности физических и юридических лиц и их ответственность в соответствии с Конституцией. Определение подсудности для разной категории дел процессуальным законом учитывает специфическую особенность, сложность, общественную значимость дел, необходимость обеспечения быстрого и эффективного их разрешения (нормативные постановления от 6 марта 1997 года № 3, от 12 марта 1999 года № 3/2, от 23 августа 2005 года № 6, от 11 февраля 2009 года № 1, от 16 мая 2023 года № 13-НП, от 22 мая 2023 года № 16-НП и другие).

Конституционное разделение форм судопроизводства на гражданское, уголовное и иные виды реализовано в Гражданском процессуальном кодексе Республики Казахстан от 31 декабря 2015 года (далее – ГПК), УПК, Кодексе Республики Казахстан об административных правонарушениях от 5 июля 2014 года (далее – КоАП), Административном процедурно-процессуальном кодексе Республики Казахстан от 29 июня 2020 года. Единые для судов, независимо от их специализации и уровня, правила судопроизводства вместе с тем специфичны для каждой из его форм. Необходимость такой дифференциации процессуальных норм обусловлена сферой правового регулирования и задачами, поставленными законодателем перед тем или иным видом судопроизводства.

3. Общим основанием для привлечения ко всем видам юридической ответственности является совершенное лицом правонарушение.

Правонарушения различаются в зависимости от элементов состава правонарушения, включая объект посягательства и субъективное отношение к содеянному (вина).

Конституцией (подпункт 1) пункта 3 статьи 77) и нормами УПК (часть первая статьи 1, пункт 52) статьи 7, статьи 11 и 19 и другие) установлено, что виновность лица в совершении преступления может быть признана только вступившим в законную силу приговором суда.

В гражданском судопроизводстве (статья 1 и глава 2 ГПК) определены иные задачи, принципы и правила для других категорий дел – споров, возникающих из гражданских, семейных, трудовых, жилищных, финансовых, хозяйственных, земельных и других правоотношений, а также дел особого производства.

Исходя из совершенного правонарушения, законодатель допускает сочетание различных видов юридической ответственности, поскольку каждый из них преследует определенную цель.

По правилам статьи 40 КоАП административное взыскание является мерой государственного принуждения, которая применяется для целей соблюдения требований законодательства, уважения к правопорядку и для предупреждения совершения новых правонарушений как самим правонарушителем, так и другими лицами. Такое взыскание не является средством возмещения имущественного ущерба. Вред, причиненный правонарушением, возмещается в порядке, предусмотренном статьей 59 КоАП.

В случае спора о размере имущественного вреда, при отказе виновного лица от добровольного возмещения ущерба и требовании потерпевшего о возмещении морального вреда данные вопросы рассматриваются в порядке гражданского судопроизводства.

Уголовное наказание как мера государственного принуждения имеет схожие, но несколько отличающиеся цели – восстановление социальной справедливости, исправление осужденного и предупреждение совершения новых уголовных правонарушений как осужденным, так и другими лицами (статья 39 УК).

Если в ходе производства по уголовному делу возникает необходимость рассмотрения вопроса, который должен быть решен в соответствии с гражданским или административным правом, он решается в порядке гражданского или административного производства (часть третья статьи 1 УПК).

В рамках уголовного судопроизводства могут быть рассмотрены гражданские иски о возмещении имущественного и морального вреда, причиненного уголовным правонарушением, возмещении расходов на погребение, лечение потерпевшего, сумм, выплаченных ему в качестве страхового возмещения, пособия или пенсии, а также расходов, понесенных в связи с участием в производстве дознания, предварительного следствия и в суде, включая расходы на представительство (часть первая статьи 166 УПК).

В таких случаях гражданский иск является частью материалов уголовного дела и основывается на тех же доказательствах, которые используются при доказывании обстоятельств, имеющих значение для правильного разрешения уголовного дела (признаки состава уголовного правонарушения, в том числе характер и размер ущерба). Он может быть предъявлен как в ходе производства по уголовному делу, так и отдельно в порядке гражданского судопроизводства.

Решение по гражданскому иску, принятое в порядке гражданского судопроизводства, является основанием, препятствующим предъявлению в ходе уголовного судопроизводства того же иска к тем же лицам по тем же основаниям (часть четвертая статьи 166 УПК).

Нормами УПК в достаточной степени урегулированы вопросы, связанные с возмещением вреда и других расходов от уголовного правонарушения.

4. Конституционная норма об обязательной силе на всей территории Республики решений, приговоров и иных постановлений судов (пункт 3 статьи 76 Конституции) означает, что они обязательны для исполнения всеми государственными органами и их должностными лицами, органами местного самоуправления, физическими и юридическими лицами. Неисполнение судебных актов и требований судьи влечет установленную законом ответственность. Вступивший в законную силу приговор обязателен для всех государственных органов, физических и юридических лиц в отношении как установленных обстоятельств, так и их правовой оценки по отношению к лицу, о котором он вынесен (пункт 3 статьи 1 Конституционного закона Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан", часть вторая статьи 21 ГПК, часть первая статьи 127 УПК).

В частях первой и третьей статьи 127 УПК, частях третьей и четвертой статьи 76 ГПК урегулированы вопросы преюдиции приговора суда, под которой в законе понимаются установленные судом обстоятельства и их правовая оценка, не нуждающиеся в повторном доказывании по другому уголовному или гражданскому делу с участием тех же лиц.

Исключением из данного положения является возможность проверки или пересмотра приговора и других решений суда по уголовному делу в кассационном порядке либо по вновь открывшимся обстоятельствам.

В оспариваемой части второй статьи 127 УПК установлено, что вступившее в законную силу решение суда по гражданскому делу обязательно для органа, ведущего уголовный процесс, при производстве досудебного расследования или по уголовному делу только по вопросу о том, имело ли место само событие или действие, и не должно предрешать выводы о виновности или невиновности подсудимого.

Данная норма права раскрывает межотраслевое значение преюдиции по гражданскому делу с определенными ограничениями: обязательность такого решения только по вопросу наличия того или иного события или действия (например, в части установления размера причиненного ущерба истцу, признания долга ответчиком, действительности либо недействительности сделки и другого) и невозможность предрешения выводов о виновности или невиновности подсудимого. Указанная норма обеспечивает достижение органами уголовного преследования и судом цели процессуальной экономии в установлении фактических обстоятельств, признанных доказанными судом в гражданском судопроизводстве. Вместе с тем решение о виновности или невиновности лица может быть отражено только в приговоре суда, поскольку эти вопросы отнесены к сфере уголовного судопроизводства в соответствии с пунктом 2 статьи 75, подпунктом 1) пункта 3 статьи 77 Конституции и частью первой статьи 1, подпунктом 52) статьи 7 и статьей 11 УПК.

К действующему праву в Республике Казахстан отнесены в том числе нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан (пункт 1 статьи 4 Конституции).

В пункте 10 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 29 июня 2017 года № 6 "О судебной практике по делам о мошенничестве" мошенничество отграничено от гражданско-правовых отношений следующим образом.

При мошенничестве умысел, направленный на хищение чужого имущества или приобретение права на чужое имущество путем обмана или злоупотребления доверием, возникает у виновного лица до и (или) в момент заключения договора, предусматривающего получение чужого имущества или права на него. В таких случаях обманные действия виновного должны находиться в причинной связи с фактом получения виновным имущества или приобретения права на имущество, то есть обманные действия должны предшествовать передаче этого имущества или приобретению права на него.

Для привлечения лица к уголовной ответственности важно установление признаков субъективной стороны совершенного им деяния (вина, мотив и цель), что является предметом доказывания при рассмотрении уголовного дела (часть третья статьи 23 УПК).

В уголовном судопроизводстве решается вопрос о виновности лица в совершении уголовного правонарушения и наказании за него. Для суда в рамках данного вида судопроизводства имеют значение подтвержденные доказательствами обстоятельства, которые образуют признаки состава преступления, без которых деяние не может быть признано преступным. Это касается и формы вины как элемента субъективной стороны состава преступления. Уголовно-правовая квалификация действий (бездействия) привлекаемого к ответственности лица определяется исключительно в рамках процедур, предусмотренных уголовно-процессуальным законом, и не может устанавливаться в иных видах судопроизводства.

В соответствии с пунктом 13 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 11 июля 2003 года № 5 "О судебном решении по гражданским делам" суд, рассматривающий иск, вытекающий из такого уголовного дела, не вправе обсуждать виновность ответчика, однако вправе привести в мотивировочной части решения доказательства, имеющиеся в гражданском деле, обосновывающие размер присужденной суммы (к примеру, учет имущественного положения ответчика или вины потерпевшего).

Таким образом, преюдициальное значение решений суда по гражданским делам определяется в зависимости от характера правоотношений (основанных на равенстве участников имущественных и (или) связанных с ними личных неимущественных либо публичных отношений) и не может подменять собой доказательственную базу по иному виду судопроизводства. Правовая возможность применения гражданско-правовой ответственности, наряду с публично-правовой, призвана обеспечить баланс публичных и частных интересов.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующей Конституции Республики Казахстан часть вторую статьи 127 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан.

2. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

3. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан