"Төрелік туралы" 2016 жылғы 8 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының 52-бабы 3-тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 2024 жылғы 13 қыркүйектегі № 51-НҚ нормативтік қаулысы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Д.Г. Кияшеваның және оның өкілі – заң консультанты Ж.М. Рахимгалиевтің,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр Б.Ш. Жақселекованың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты Б.С. Исаметовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының өкілі – бас ғылыми қызметкер Н.Н. Турецкийдің,

Парламентаризм институтының өкілі – атқарушы директор А.К. Канатовтың, сарапшылар – заң ғылымдарының докторы, профессор М.К. Сүлейменовтің және заң ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор А.Е. Дүйсенованың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Д.Г. Кияшеваның "Төрелік туралы" 2016 жылғы 8 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Төрелік туралы заң) 52-бабы 3-тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Е.Ж. Сәрсембаевты және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) Төрелік туралы заңның 52-бабы 3-тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті. Аталған тармаққа сәйкес төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатты, атқару парағын беруден бас тартуды қараған кезде сот төреліктің шешімін мәні бойынша қайта қарауға құқылы емес.

Өтініш субъектісі осы заң ережесі өзінің сот арқылы қорғалуына конституциялық құқығын шектейді және заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең дегенді бұзады деп ойлайды (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы және 14-бабының 1-тармағы).

Төрелік туралы заңның көрсетілген ережесінің конституциялылығын тексеру кезінде өтініш нысанасына қатысты Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Олар әркімге тумысынан жазылған, абсолютті деп танылады және олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады (Конституцияның 12-бабының 1 және 2-тармақтары).

Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар. Негізгі Заңға сәйкес бұл құқық ешбір жағдайда шектелуге жатпайды. Елімізде сот төрелігін сот қана жүзеге асырады. Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Ол Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы, 39-бабының 3-тармағы, 75-бабының 1 және 2 тармақтары, 76-бабының 1 және 2-тармақтары).

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2006 жылғы 14 сәуірдегі № 1 нормативтік қаулысында түсіндірілгендей, Негізгі Заңның 13-бабының 2-тармағында кепілдік берілген әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығы Конституцияға және "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына (бұдан әрі – Конституциялық заң) сәйкес құрылған және сот төрелігін жүзеге асыратын соттарда ғана іске асырылады.

Жоғарыда келтірілген ережелер халықаралық құқықта іргелі қағидат ретінде танылған әркімнің сот төрелігіне қол жеткізу негіздерін айқындайды. Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200А (ХХІ) резолюциясымен қабылданған және 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде әрбір адам өзінің құқықтары мен міндеттері туралы дау туындаған жағдайда, сот алдында жұрттың бәрі тең деген қағидат сақтала отырып, істі заң негізінде құрылған құзыретті, тәуелсіз және бейтарап соттың әділ және жария түрде талқылауына құқығы бар деп айқындалады (14-баптың 1-тармағы).

Қазақстан Республикасы өзін құқықтық мемлекет ретінде бекіте отырып, әділеттілік талаптарына сай келетін сот төрелігі арқылы адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тиімді қорғауды қамтамасыз етуге ұмтылады. Мұндай түсіндіруде әркімнің сот арқылы қорғалу құқығы аса маңызды конституциялық кепілдіктердің бірі болып табылады және оны мемлекеттік билік жүйесінде ерекше орын алатын және сот төрелігін жүзеге асыруда айрықша құзыреті бар сот билігі қамтамасыз етеді.

2. Конституцияда әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығы таныла отырып, бір мезгілде әркімнің өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға құқығы көзделеді (13-баптың 1-тармағы). Конституцияның 75-бабы 3-тармағының және оны іске асыру үшін қабылданған Конституциялық заңның мағынасы бойынша төрелік сот билігін жүзеге асырмайды және сот жүйесіне кірмейді.

Мүдделі жеке және (немесе) заңды тұлғаларға дауды шешу үшін өз қалауы бойынша Қазақстан Республикасының сотына жүгіну немесе нақты дауды қарау үшін арнайы құрылған немесе тұрақты жұмыс істейтін төрелікке жүгіну арқылы өз құқықтарын қорғаудың баламалы нысанын таңдау міндетін белгілеу емес, құқығын беру Конституцияның 13-бабының 2-тармағын бұзу болып табылмайды.

Дау тараптары оны төреліктің қарауына беру туралы төрелік келісім жасаса отырып және сол арқылы өзінің шарт еркіндігіне құқығын іске асыра отырып, төрелік талқылау үшін белгіленген қағидаларға бағынуға ерікті түрде келіседі. Бұл жағдайда Конституцияда кепілдік берілген әркімнің сот арқылы қорғалу құқығы, сондай-ақ Республиканың Конституциясы, заңдары, өзге де нормативтік құқықтық актілері, халықаралық шарттары негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға сот билігінің қолданылуы (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы және 76-бабының 2-тармағы) заңда айқындалған жағдайларда және тәртіппен төрелік шешімнің күшін жою туралы не төрелік шешімнің мәжбүрлеп орындалуына атқару парағын беру туралы арызбен сотқа жүгіну мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі.

Осыған байланысты заңда Қазақстан Республикасы сотының Төрелік туралы заңның 52-бабының 3-тармағында көзделгендей төрелік шешімді қайта қарауға құқығы болмайтын құқықтық шекараларды айқындау Конституцияның 13-бабының 2-тармағына қайшы келмейді.

3. Өтініш субъектісі көрсеткен Төрелік туралы заң нормасын Конституцияның 14-бабының 1-тармағына сәйкестігін тексерген кезде Қазақстан Республикасының сот жүйесіне жатпайтын төреліктің құқықтық сипатын ескере отырып, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деген конституциялық қағидат талаптары, сондай-ақ азаматтық заңнаманың жалпы бастаулары негізге алынуы керек.

Конституциялық Соттың бірқатар қорытынды шешімдерінде Конституцияның 14-бабының 1-тармағында кепілдік берілген заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деген адамдардың құқықтарында объективті және ақылға қонымды негіздемесі жоқ айырмашылықтарды белгілейтін заңдардың қабылдануына жол бермеуді білдіреді деп атап өтілді. Тең жағдайларда құқық субъектілері тең құқықтық жағдайда болуға тиіс (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НҚ, 2023 жылғы 3 қазандағы № 31-НҚ нормативтік қаулылары және басқалар).

Төрелік туралы заң қатысушыларының теңдігін, меншікке қолсұғылмаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болса да өз бетінше араласуына жол бермеуді, азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, бұзылған құқықтарды қалпына келтіруді, олардың сот арқылы қорғалуын қамтамасыз ету қажеттігін тануға негізделген азаматтық-құқықтық қатынастардан туындайтын дауларға қатысты қолданылады.

1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 2-бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiнiң азаматтық құқықтарына өз еркiмен және өз мүддесiн көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады, сондай-ақ егер заңнамалық актілерде өзгеше белгіленбесе, құқықтарынан бас тартады. Олар шарт негiзiнде өздерiнiң құқықтары мен мiндеттерiн анықтауда және оның заңнамаға қайшы келмейтін кез келген талаптарын белгiлеуде ерiктi.

Шартқа қатысушылар арасында туындаған немесе туындауы мүмкін дауды төреліктің қарауына беру олар үшін бірдей дәрежеде құқықты қорғаудың баламалы нысаны болып қала береді және төрелік талқылау тәртібін құқықты қорғаудың сот нысанына айналдырмайды, сол сияқты заңда тек төрелік шешім үшін ғана белгіленгеннен басқа өзге де заңды салдарды туғызбайды.

Төреші қабылдайтын шешім төрелік келісім тараптарының әрқайсысының ерікті түрде орындауы негізінде іске асырылады, ал оны мәжбүрлеп орындауды қамтамасыз ету төрелік қараудан тыс болады және оны заң шығарушы соттың құзыретіне жатқызады.

Конституциялық Сот тең шарттардағы және тең құқықтық жағдайдағы осындай адамдардың құқықтары мен бостандықтарының теңдігін бұзу белгілерін таппады, осыған байланысты Төрелік туралы заңның 52-бабының 3-тармағы Конституцияның 14-бабының 1-тармағына сәйкес келеді деп есептейді.

4. Дау айтылып отырған заң ережелеріне жүргізілген жүйелік-құрылымдық талдау заңдық тұрғыдан дәлме-дәлдікке және салдардың болжамдылығына қатысты құқықтық актілерге қойылатын талаптардың сақталмауын анықтады, яғни заң нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалуға және оларды өз бетінше интерпретациялау мүмкіндігіне жол бермейтін түсінікті өлшемшарттарға негізделуге тиіс, бұған Конституциялық Сот өзінің нормативтік қаулыларында бірнеше рет назар аударған болатын.

Құқық үстемдігі қағидатынан құқықтық реттеудің формалды айқындылығы мен анықтығы, қайшылықсыздығы, нысана тұрғысынан өзара байланысты, оның ішінде әртүрлі салаға тиесілі нормалардың өзара үйлесімділік талабы туындайды (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 22 ақпандағы № 3, 2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НҚ, 2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ нормативтік қаулылары және басқалар).

Мәселен, Төрелік туралы заңның 52-бабының "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне меншік құқығын қорғауды күшейту, төрелік, сот жүктемесін оңтайландыру және қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2019 жылғы 21 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңымен қолданысқа енгізілген 3-тармағында төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатты, атқару парағын беруден бас тартуды қараған кезде сот төреліктің шешімін мәні бойынша қайта қарауға құқылы емес деп белгіленеді. Бұл норма төрелік шешімнің күшін жоюға ғана емес, сонымен қатар атқару парағын беруден бас тартуға байланысты мәселелерді қозғайды, ал бұл Төрелік туралы заңның 52-бабы тақырыбының және жалпы мазмұнының шегінен тыс.

Көрсетілген норма қолданысқа енгізілгенмен, оның 1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлім) 1090-бабының және 2015 жылғы 31 қазандағы Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің 255-бабының нормаларымен, Төрелік туралы заңның 52-бабы 2-тармағы арақатынасы мәселесі шешілмеген күйінде қалып қалды, бұл тармақ, егер төрелік шешім Қазақстан Республикасының жария тәртібіне қайшы келсе, сотқа төрелік шешімнің күшін жоюға мүмкіндік береді.

Бұзылуы соттың төрелік шешімнің күшін жоюға әкеп соғатын Қазақстан Республикасының жария тәртібі деп Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде бекітілген құқық тәртібінің негіздері түсініледі (Төрелік туралы заңның 2-бабының 1) тармақшасы). Демек, қолданылатын терминология жария тәртіп пен құқық тәртібінің негіздерін бірдей етеді, бұл ретте біріншісінің бұзылуы Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде осындай деп танылған құқық тәртібі негіздерінің кез келген элементтеріне қолсұғушылықтан көрінуі мүмкін.

Төрелік талқылау қағидаттарын (тараптар еркінің дербестігі, тәуелсіздік, әділеттілік және басқалар) назарға ала отырып, атап өтілген терминологияның формалды айқындылығы мен анықтығын қамтамасыз ету мақсатында оны түзету ұсынылады.

Конституциялық Сот "Қазақстан Республикасының жария тәртібі" анықтамасы заң ережелерін өз бетінше интерпретациялау мүмкіндігіне жол бермей, құқыққа сыйымды мінез-құлықты құқыққа қайшы мінез-құлықтан толық айқындықпен ажыратуға мүмкіндік беретін түсінікті өлшемшарттарға негізделуге тиіс деп пайымдайды.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 3-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. "Төрелік туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 52-бабының 3-тармағы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, Қазақстан Республикасының төрелік туралы заңнамасын одан әрі жетілдіру мәселесін қарау ұсынылсын.

Қолданылған шаралар туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ақпарат берсін.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан пункта 3 статьи 52 Закона Республики Казахстан от 8 апреля 2016 года "Об арбитраже"

Нормативное постановление Конституционного Суда Республики Казахстан от 13 сентября 2024 года № 51-НП

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

"О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан пункта 3 статьи 52 Закона Республики Казахстан от 8 апреля 2016 года "Об арбитраже"

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Кияшевой Д.Г. и ее представителя – юридического консультанта Рахимгалиева Ж.М.,

представителей:

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Жакселековой Б.Ш.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Исаметова Б.С.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан – главного научного сотрудника Турецкого Н.Н.,

Института парламентаризма – исполнительного директора Канатова А.К.,

экспертов – доктора юридических наук, профессора Сулейменова М.К. и кандидата юридических наук, ассоциированного профессора Дуйсеновой А.Е.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Кияшевой Д.Г. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан пункта 3 статьи 52 Закона Республики Казахстан от 8 апреля 2016 года "Об арбитраже" (далее – Закон об арбитраже).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Сарсембаева Е.Ж. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) пункта 3 статьи 52 Закона об арбитраже, согласно которому суд при рассмотрении ходатайства об отмене арбитражного решения, отказа в выдаче исполнительного листа не вправе пересматривать решение арбитража по существу.

Субъект обращения усматривает в данном законоположении ограничение его конституционного права на судебную защиту и нарушение равенства всех перед законом и судом (пункт 2 статьи 13 и пункт 1 статьи 14 Конституции).

При проверке конституционности указанного положения Закона об арбитраже применительно к предмету обращения Конституционный Суд исходит из следующего.

1. В Республике Казахстан в соответствии с Конституцией признаются и гарантируются права и свободы человека. Они принадлежат каждому от рождения, признаются абсолютными и неотчуждаемыми, определяют содержание и применение законов и иных нормативных правовых актов (пункты 1 и 2 статьи 12 Конституции).

Каждый имеет право на судебную защиту своих прав и свобод. В силу Основного Закона данное право ни в каких случаях не подлежит ограничению. Правосудие в стране осуществляется только судом. Судебная власть посредством гражданского, уголовного и иных установленных законом форм судопроизводства реализуется от имени Республики Казахстан и имеет своим назначением защиту прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики. Она распространяется на все дела и споры, возникающие на основе Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики (пункт 2 статьи 13, пункт 3 статьи 39, пункты 1 и 2 статьи 75, пункты 1 и 2 статьи 76 Конституции).

Гарантированное пунктом 2 статьи 13 Основного Закона право каждого на судебную защиту своих прав и свобод, как разъяснялось в нормативном постановлении Конституционного Совета Республики Казахстан от 14 апреля 2006 года № 1, реализуется только в судах, созданных и осуществляющих правосудие в соответствии с Конституцией и Конституционным законом Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" (далее – Конституционный закон).

Приведенные положения определяют основы доступа каждого к правосудию, признаваемого в международном праве в качестве фундаментального принципа. Международный пакт о гражданских и политических правах, принятый резолюцией 2200А (ХХI) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 16 декабря 1966 года и ратифицированный Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, определяет, что каждый в случае спора о его правах и обязанностях имеет право на справедливое и публичное разбирательство дела компетентным, независимым и беспристрастным судом, созданным на основании закона, при соблюдении принципа равенства всех перед судом (пункт 1 статьи 14).

Республика Казахстан, утверждая себя правовым государством, стремится обеспечить эффективную защиту прав и свобод человека и гражданина посредством правосудия, отвечающего требованиям справедливости. Право каждого на судебную защиту при таком понимании является одной из важнейших конституционных гарантий и обеспечивается судебной властью, которая занимает особое место в системе государственной власти и имеет исключительную прерогативу по осуществлению правосудия.

2. Признавая право каждого на судебную защиту своих прав и свобод, Конституция одновременно предусматривает право каждого защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами, включая необходимую оборону (пункт 1 статьи 13). По смыслу пункта 3 статьи 75 Конституции и принятого в его реализацию Конституционного закона арбитраж не осуществляет судебную власть и не входит в судебную систему.

Предоставление заинтересованным физическим и (или) юридическим лицам именно права, а не установление обязанности, по своему усмотрению обращаться за разрешением спора в суд Республики Казахстан или избирать альтернативную форму защиты своих прав путем обращения в арбитраж, образованный специально для рассмотрения конкретного спора, или в постоянно действующий арбитраж само по себе не может являться нарушением пункта 2 статьи 13 Конституции.

Стороны спора, заключая арбитражное соглашение о его передаче на рассмотрение арбитража и реализуя тем самым свое право на свободу договора, добровольно соглашаются подчиниться правилам, установленным для арбитражного разбирательства. В этом случае гарантированные Конституцией право каждого на судебную защиту, а также распространение судебной власти на все дела и споры, возникающие на основе Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики (пункт 2 статьи 13 и пункт 2 статьи 76 Конституции), обеспечиваются возможностью обращения в определенных законом случаях и порядке в суд с заявлением об отмене арбитражного решения либо о выдаче исполнительного листа на принудительное исполнение решения арбитража.

В связи с этим определение в законе правовых границ, за пределами которых суд Республики Казахстан не вправе пересматривать решение арбитража, как это предусмотрено пунктом 3 статьи 52 Закона об арбитраже, не противоречит пункту 2 статьи 13 Конституции.

3. При проверке указанной субъектом обращения нормы Закона об арбитраже на соответствие пункту 1 статьи 14 Конституции с учетом правовой природы арбитража, не относящегося к судебной системе Республики Казахстан, следует исходить из требований конституционного принципа равенства всех перед законом и судом, а также общих начал гражданского законодательства.

В ряде итоговых решений Конституционного Суда отмечалось, что равенство всех перед законом и судом, гарантированное пунктом 1 статьи 14 Конституции, означает недопустимость принятия законов, которые устанавливают различия в правах лиц, не имеющие объективного и разумного обоснования. При равных условиях субъекты права должны находиться в равном правовом положении (нормативные постановления Конституционного Суда от 14 июля 2023 года № 21-НП, от 3 октября 2023 года № 31-НП и другие).

Закон об арбитраже применяется в отношении споров, возникающих из гражданско-правовых отношений, которые основаны на признании равенства их участников, неприкосновенности собственности, свободы договора, недопустимости произвольного вмешательства кого-либо в частные дела, необходимости беспрепятственного осуществления гражданских прав, обеспечения восстановления нарушенных прав, их судебной защиты.

Согласно статье 2 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 года граждане и юридические лица приобретают и осуществляют свои гражданские права, а также отказываются, если иное не установлено законодательными актами, от прав своей волей и в своем интересе. Они свободны в установлении своих прав и обязанностей на основе договора и в определении любых его условий, не противоречащих законодательству.

Передача спора, который возник или может возникнуть между участниками договора, на рассмотрение арбитража в одинаковой степени остается для них альтернативной формой защиты права и не превращает порядок арбитражного разбирательства в собственно судебную форму защиты права, как и не порождает иных юридических последствий, помимо предписанных законом исключительно для арбитражного решения.

Принимаемое арбитром решение реализуется на основе добровольного исполнения каждой из сторон арбитражного соглашения, а обеспечение его принудительного исполнения находится за пределами арбитражного рассмотрения и отнесено законодателем к компетенции суда.

Конституционный Суд не усматривает признаков нарушения равенства прав и свобод таких лиц, находящихся в равных условиях и равном правовом положении, в связи с чем считает, что пункт 3 статьи 52 Закона об арбитраже соответствует пункту 1 статьи 14 Конституции.

4. Системно-структурный анализ оспариваемых законоположений выявил несоблюдение требований к правовым актам в отношении юридической точности и предсказуемости последствий, то есть нормы законов должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основаны на понятных критериях, исключающих возможность их произвольной интерпретации, на что неоднократно обращал внимание Конституционный Суд в своих нормативных постановлениях.

Из принципа верховенства права вытекает требование формальной определенности, ясности и непротиворечивости правового регулирования, взаимной согласованности предметно связанных между собой норм, в том числе различной отраслевой принадлежности (нормативные постановления Конституционного Суда от 22 февраля 2023 года № 3, от 18 мая 2023 года № 14-НП, от 31 августа 2023 года № 27-НП и другие).

Так, пункт 3 статьи 52 Закона об арбитраже, введенный в действие Законом Республики Казахстан от 21 января 2019 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам усиления защиты права собственности, арбитража, оптимизации судебной нагрузки и дальнейшей гуманизации уголовного законодательства", устанавливает, что при рассмотрении ходатайства об отмене арбитражного решения, отказа в выдаче исполнительного листа суд не вправе пересматривать решение арбитража по существу. Данная норма затрагивает вопросы, связанные не только с отменой арбитражного решения, но и отказом в выдаче исполнительного листа, что выходит за пределы заголовка и в целом содержания статьи 52 Закона об арбитраже.

C введением в действие указанной нормы также остался неразрешенным вопрос о ее соотношении с нормами статей 1090 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Особенная часть) от 1 июля 1999 года и 255 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан от 31 октября 2015 года, пункта 2 статьи 52 Закона об арбитраже, который позволяет суду отменять арбитражное решение, если оно противоречит публичному порядку Республики Казахстан.

Под публичным порядком Республики Казахстан, нарушение которого влечет отмену судом арбитражного решения, понимаются основы правопорядка, закрепленные в законодательных актах Республики Казахстан (подпункт 1) статьи 2 Закона об арбитраже). Следовательно, используемая терминология отождествляет публичный порядок и основы правопорядка, при котором нарушение первого может проявляться в посягательстве на любые элементы основ правопорядка, признанных таковыми в законодательных актах Республики Казахстан.

Принимая во внимание принципы арбитражного разбирательства (автономия воли сторон, независимость, справедливость и другие), предлагается скорректировать отмеченную терминологию с целью обеспечения ее формальной определенности и ясности.

Конституционный Суд полагает, что дефиниция "публичный порядок Республики Казахстан" должна основываться на понятных критериях, позволяющих со всей определенностью отличать правомерное поведение от противоправного, исключая возможность произвольной интерпретации положений закона.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующим Конституции Республики Казахстан пункт 3 статьи 52 Закона Республики Казахстан "Об арбитраже".

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан рассмотреть вопрос о дальнейшем совершенствовании законодательства Республики Казахстан об арбитраже с учетом правовых позиций Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенных в настоящем нормативном постановлении.

О принятых мерах проинформировать Конституционный Суд Республики Казахстан.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан