Қостанай облысы бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеу қағидаларын бекіту туралы

Күшін жойған

Қостанай облысы әкімдігінің 2015 жылғы 12 мамырдағы № 189 қаулысы. Қостанай облысының Әділет департаментінде 2015 жылғы 1 маусымда № 5634 болып тіркелді. Күші жойылды - Қостанай облысы әкімдігінің 2021 жылғы 25 тамыздағы № 404 қаулысымен

Ескерту. Күші жойылды - Қостанай облысы әкімдігінің 25.08.2021 № 404 қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).

2007 жылғы 9 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінің 20-бабының 17-3) тармақшасына, "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы" 2001 жылғы 23 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңының 27-бабына сәйкес Қостанай облысының әкімдігі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

1. Қоса беріліп отырған Қостанай облысы бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеу қағидалары бекітілсін.

2. Осы қаулы алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Облыс әкімі

Н. Садуақасов

КЕЛІСІЛДІ

"Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігі

Мұнай-газ кешеніндегі экологиялық реттеу,

бақылау және мемлекеттік инспекция комитетінің

Қостанай облысы бойынша Экология департаменті"

республикалық мемлекеттік мекемесінің басшысы

____________________ А. Әлімбаев

Қостанай облысы әкімдігінің 2015 жылғы 12 мамырдағы № 189 қаулысымен бекітілген

Қостанай облысы бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеудің қағидалары
1. Жалпы ережелер

1. Осы коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеудің қағидалары (бұдан әрі - Қағидалар) Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы Экологиялық кодексінің 20-бабының 17-3) тармақшасына, Қазақстан Республикасы Энергетика Министрінің 2014 жылдың 25 қарашадағы № 145 бұйрығымен бекітілген Коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеудің үлгілік қағидаларына сәйкес әзірленді және коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеудің тәртібін анықтайды.

2. Коммуналдық қалдықтарға тұрмыстық қатты қалдықтар және елдi мекендерде, оның iшiнде адамның тiршiлiк әрекетi нәтижесiнде түзілген тұтыну қалдықтары, сондай-ақ құрамы мен түзілу сипаты жағынан осыларға ұқсас өндiрiс қалдықтары жатады.

2. Коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеу тәртібі

3. Коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормалары тұрғын үй қорының барлық объектілері, тұрғын емес үй-жайлар үшін жеке-жеке белгіленеді.

4. Коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормалары осы Қағидаларға 1-қосымшаға сәйкес тұрғын үй қорының барлық объектілері үшін және тұрғын емес үй-жайлар бойынша анықталады.

5. Коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормалары кейіннен есептік бірлікке жинақталу көлемін кейін есептей отырып, заттай өлшеу жүргізу жолымен анықталады.

6. Заттай өлшеу жүргізу үшін жайлылық деңгейі әртүрлі екі үлгідегі тұрғын үй қорының объектілері бөлінеді:

1) су құбыры, кәріз, газбен жабдықтау, орталықтан жылыту, қоқыс құбыры бар жайлы тұрғын үй;

2) пешпен жылытылатын, су құбыры мен кәрізі жоқ жайлы емес тұрғын үй.

7. Тұрғындар тарапынан түзілетін коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын анықтау үшін тұрғылықты халықтың мынадай саны бар учаскелер бөліп алынады:

халқының саны 300 мың адамға дейінгі елді мекендерде учаскелер жайлылықтың әрбір түрі бойынша тұрғындардың жалпы санының 2%-ын;

халқының саны 300 - 500 мың адам болатын қалаларда учаскелер жайлылықтың әрбір түрі бойынша тұрғындардың жалпы санының 1%-ын;

халқының саны 500 мың адамнан асатын қалаларда - 0,5%-ын қамти отырып таңдалады (соның ішінде жайлы емес сектор бойынша кемінде 500 адам).

8. Таңдап алынған объектілерде өлшеу жүргізу алдында жергілікті атқарушы органдар коммуналдық қалдықтарды жинау мен шығаруды жүзеге асыратын ұйымдармен бірлесіп, осы Қағидаларға 2-қосымшаға сәйкес нысандар бойынша тұрғын қоры мен тұрғын емес үй-жайлардың коммуналдық паспортын жасайды.

9. Түзілген және жинақталған коммуналдық қалдықтардың массасы мен көлемін анықтау үшін өлшеу сызғышы мен салмақ өлшеу жабдығы пайдаланылады.

10. Өлшеуді бастамас бұрын контейнердегі қалдықтар тегістеледі және өлшеу сызғышының көмегімен қалдықтың көлемі анықталады.

11. Жинақталған қалдықтардың массасы толған контейнерлерді өлшеу жолымен және кейін бос контейнердің массасын алып тастау арқылы анықталады.

12. Егер бір учаскеде түзілген және жинақталған қалдықтардың жалпы көлемі арнайы техниканың (қоқыс тасығыштың) шанағын толтырған және басқа учаскелерден қоқысты тиеу мүмкін болмаған жағдайда, қалдықтардың массасын қоқыс тиелген және бос машиналарды автомобиль таразысында өлшеу жолымен анықтауға рұқсат етіледі.

13. Түзілген және жинақталған қалдықтардың массасы мен көлемі жөніндегі деректер осы Қағидаларға 3-қосымшаға сәйкес нысан бойынша бастапқы жазба бланкісіне жазылады.

14. Өлшеу бойынша бастапқы материалдарды өңдегеннен кейін әрбір объектінің алынған деректері (массасы, көлемі) аптаның күндері бойынша жалпы саны шығарылады және осы Қағидаларға 4-қосымшаға сәйкес нысан бойынша коммуналдық қалдықтарды түзудің және жинақтаудың жиынтық маусымдық ведомосіне енгізіледі.

15. Маусымдық өлшеу жүргізілгеннен кейін деректер (масса, көлем) осы Қағидаларға 5-қосымшаға сәйкес нысан бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталуының жиынтық жылдық ведомосіне енгізіледі.

16. Белгілі бір объекті бойынша өлшеу болжанып отырған коммуналдық қалдықтарды жинағанда басқа объектілердің коммуналдық қалдықтары араласып кетпеуге тиіс.

17. Қалдықтардың жинақталуын анықтаған кезде бірдей сыйымдылықтағы стандартты контейнерлер пайдаланылады. Қалдықтарды барынша толық есепке алу және біркелкі емес түзілуі мен жинақталу коэффициентін анықтау мақсатында қосымша контейнерлер орнату көзделеді, оларды орнату қажеттілігі мен олардың саны таңдап алынған учаскелерді тексерген кезде нақтыланады.

Өлшеу басталғанға дейін бір тәулік бұрын барлық контейнерлер толық тазартылуға тиіс.

18. Өлшеу бойынша бастапқы материалдарды өңдеу өлшеу жүргізген күннен кейінгі келесі күннен кешіктірмей жүргізіледі.

19. Коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеу осы Қағидаларға 6-қосымшаға сәйкес жүргізіледі.

Қостанай облысы бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеудің қағидаларына 1-қосымша

Тұрғын үй қоры мен тұрғын емес үй-жайлар объектілерінің түрлері

Ескерту. 1-қосымшаға өзгерістер енгізілді - Қостанай облысы әкімдігінің 09.04.2019 № 145 қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).

№	Коммуналдық қалдықтар жинақталатын объектілер	Есептік бірлік
1	Жайлы және жайлы емес үй иелігі	1 тұрғын
2	Жатақханалар, интернаттар, балалар үйлері, қарттар үйлері және сол сияқтылар	1 орын
3	Қонақ үйлер, санаторийлер, демалыс үйлері	1 орын
4	Балабақшалар, бөбекжайлар	1 орын
5	Мекемелер, ұйымдар, офистер, кеңселер, жинақ банктері, байланыс бөлімшелері	1 қызметкер
6	Емханалар	1 келіп кету
7	Ауруханалар, өзге де емдеу-сауықтыру мекемелері	1 төсек-орын
8	Мектептер және өзге де оқу орындары	1 оқушы
9	Мейрамханалар, дәмханалар, қоғамдық тамақтану мекемелері	1 отыратын орын
10	Театрлар, кинотеатрлар, концерт залдары, түнгі клубтар, ойынханалар, ойын автоматтарының залы	1 отыратын орын
11	Мұражайлар, көрмелер	Жалпы алаңы 1 м2
12	Стадиондар, спорт алаңдары	Жоба бойынша 1 орын
13	Спорт, би және ойын залдары	Жалпы алаңы 1 м2
14	Азық-түлік, өнеркәсіптік тауар дүкендері, супермаркеттер	Сауда алаңы 1 м2
15	Машиналардан сату	Сауда орны 1 м2
16. Алынып тасталды - Қостанай облысы әкімдігінің 09.04.2019 № 145 қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
17	Базарлар, сауда павильондары, дүңгіршектер, сөрелер	Сауда алаңы 1 м2
18	Азық-түлік тауарларының көтерме базалары, қоймалары	Жалпы алаңы 1 м2
19	Өнеркәсіптік тауарлардың көтерме базалары, қоймалары	Жалпы алаңы 1 м2
20	Тұрмыстық қызмет көрсету үйі: халыққа қызмет көрсету	Жалпы алаңы 1 м2
21	Вокзалдар, автовокзалдар, әуежайлар	Жалпы алаңы 1 м2
22	Жағажайлар	Жалпы алаңы 1 м2
23	Дәріханалар	Сауда алаңы 1 м2
24	Автотұрақтар, автомобильді жуу орындары, автожанармай құю стансалар, гараждар	1 машина-орын
25	Автомобиль шеберханалары	1 жұмысшы
26	Гараж кооперативтері	1 гаражға
27	Шаштараздар, косметикалық салондар	1 жұмыс орны
28	Кір жуатын орындар, химиялық тазалау орындары, тұрмыстық техниканы жөндеу орындары, тігін ательесі	Жалпы алаңы 1 м2
29	Зергерлік, аяқ киімді, сағаттарды жөндеу шеберханалары	Жалпы алаңы 1 м2
30	Жөндеу және қызмет көрсету орындары (кілттер жасау және сол сияқтылар.)	1 жұмыс орны
31	Моншалар, сауналар	Жалпы алаңы 1 м2
32	Қаланың аумағында жаппай іс-шаралар ұйымдастыратын заңды ұйымдар	1000 қатысушы
33	Бау-бақша кооперативтері	1 учаске

Қостанай облысы бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеудің қағидаларына 2-қосымша

Нысан

Тұрғын үй қоры объектісінің коммуналдық паспорты

Қала ___________________________________________________________________

1. Мекенжайы ___________________________________________________________

2. Қабаттылығы __________________________________________________________

3. Үйдің нөмірі ___________________________________________________________

4. Тұрып жатқан адамдардың саны, адам _____________________________________

5. Жайлылық деңгейі:

а) су құбырының, газдың, кәріздің болуы _____________________________________

б) жылу беру түрі (орталықтан, пешпен, жергілікті) ____________________________

в) отынның түрі - көмір (тас көмір, қоңыр темір), ағаш отын, газ

_________________________________________________________________________

г) қоқыс құбырының болуы _________________________________________________

д) аула аумағының алаңы, м² ________________________________________________

оның ішінде

жасыл екпелер бар _________________________________________________________

жабыны қатты ____________________________________________________________

оның ішінде жаяусоқпақтар _________________________________________________

6. Контейнерлердің типтері, олардың саны және сыйымдылығы

_________________________________________________________________________

7. Қоқысты шығару кезеңділігі ______________________________________________

8. Қайталама шикізатты бөлек жинау жүргізіле ме (қандай және қанша)

_________________________________________________________________________

Қолдары:

Т.А.Ә., лауазымы

__________________

Нысан

Тұрғын емес үй-жайлар объектілерінің коммуналдық паспорты

Қала ____________________________________________________________________

1. Объектінің атауы _______________________________________________________

2. Мекенжайы ____________________________________________________________

3. Жапсарлас салынған немесе жеке тұрған (соңғысының қабатын көрсету қажет)___________________________________________________________________

4. Орын саны (қызметкерлер және тағы басқа) _________________________________

5. Тәулігіне өткізу қабілеті:

ойын-сауық кәсіпорындары үшін (орын саны) _________________________________

қоғамдық тамақтану кәсіпорындары үшін (тағам түрі) __________________________

6. Қызмет көрсететін персоналдың саны, адам _________________________________

7. Үй-жайдың жалпы алаңы, м² _____________________________________________

Оның ішінде:

сауда алаңы ______________________________________________________________

қоймалық және қосалқы алаң _______________________________________________

8. Аула аумағының алаңы, м² _______________________________________________

Оның ішінде:

жасыл екпелер бар_________________________________________________________

жабыны қатты ____________________________________________________________

9. Контейнерлердің типі, олардың саны және сыйымдылығы _____________________

10. Қалдықтарды шығару мерзімі ____________________________________________

11. Тамақ қалдықтарын және қайталама шикізатты бөлек жинау жүргізіле ме? (қандай және қанша) ___________________________________________________________________

Қолдары:

Т.А.Ә., лауазымы

____________________

Қостанай облысы бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеудің қағидаларына 3-қосымша

Нысан

Бастапқы жазба бланкісі

_________________

(күні)

______________________________________________________ объектісі бойынша

(атауы, мекенжайы)

Контейнердің р/с №	Жиналған қалдықтар қабатының биіктігі, h, м	Контейнер негізінің алаңы, S, м2	Контейнердегі қалдықтардың көлемі, h х S, м3	Қалдықтар тиелген контейнердің массасы (қоқыс тасығыш), mз, кг	Бос контейнердің массасы (қоқыс тасығыш), mп, кг	Контейнердегі қалдықтардың массасы, mз - mп
1
2
…
Тәулік ішіндегі жиыны			Vтәу			mтәу

Қостанай облысы бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеудің қағидаларына 4-қосымша

Нысан

Объектілердің топтары бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жиналуының жиынтық айлық (маусымдық) ведомосі

20__ жылғы ___ _____________ бастап ___ ____________ дейін

Жайлылық типі _________________________________________

Аптаның күндері	Объектінің атауы	Объектінің қызмет түрі	Есептік бірліктің саны	Жинақталған коммуналдық қалдықтардың көлемі/массасы				Орташа тығыздығы, кг/м3	Барлығы қайталама шикізат іріктеп алынды (бөлек жинаған кезде)
				жалпы		1 есептік бірлікке
				кг	м3	кг	м3		кг	м3
Дүйсенбі
Сейсенбі
Сәрсенбі
Бейсенбі
Жұма
Сенбі
Жексенбі
Барлығы
Тәулігіне орташа

Қолдары

Т.А.Ә., лауазымы

	Қостанай облысы бойынша
	коммуналдық қалдықтардың
	түзілуі мен жинақталу
	нормаларын есептеудің қағидаларына 5-қосымша

Нысан

Коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталуының жиынтық жылдық ведомосі

Жайлылық типі ________________________________________________________

Объект

Ай

Өлшенетін бірліктің саны

Қалдықтардың жиналуы

Біртекті емес коэффициент

Бөлек жинау, кг

жалпы

өлшенетін 1 бірлікке

жалпы

өлшенетін 1 бірлікке

м3

кг

м3

кг

м3

кг

м3

кг

м3

кг

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

Барлығы

Тәулігіне орташа

Қолдары

Т.А.Ә., лауазымы

Қостанай облысы бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеудің қағидаларына 6-қосымша

Коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеу

1. Коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталу нормаларын есептеу былайша жүргізіледі:

1) бір тәулікте объектіде коммуналдық қалдықтарды жинақтауға арналған бір контейнерде түзілген және жинақталған қалдықтардың көлемін анықтау (V_конт., м³):

V_конт=h х S

мұндағы h - контейнердің түбінен бастап жинақталған коммуналдық қалдықтардың жоғарғы нүктесіне дейінгі биіктік, м;

S - контейнер түбінің алаңы, м²;

2) контейнерлік алаңда коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталуының жалпы көлемін анықтау (V_тәу, м³), егер контейнерлік алаңда коммуналдық қалдықтарды жинақтауға арналған контейнерлердің саны бірден артық болса:

V_тәу=V_конт1+V_конт2+V_конт3

мұндағы V_конт1, V_конт2, V_конт3 - контейнерлік алаңда орналасқан әрбір контейнер бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталуының тәуліктік көлемі. Есептеу контейнерлік алаңда орналасқан контейнердің санына байланысты жүргізіледі;

3) коммуналдық қалдықтарды жинақтауға арналған контейнерде жинақталған коммуналдық қалдықтардың тәуліктік массасын анықтау (m_конт., кг) мынадай формула бойынша жүргізіледі:

m_конт =m₃- m_п

мұндағы m₃ - қалдықтар тиелген контейнердің массасы, кг;

m_п - қалдықтардан бос контейнердің массасы, кг;

4) объектіде түзілген коммуналдық қалдықтардың тәуліктік массасын анықтау (m_тәу., кг) мынадай формула бойынша жүргізіледі:

m_тәу = m_конт1+m_конт2+m_конт3

мұндағы m_конт1, m_конт2, m_конт3 - контейнерлік алаңда орналасқан әрбір контейнер бойынша коммуналдық қалдықтардың тәуліктік массасы. Есептеу контейнерлік алаңда орналасқан контейнерлердің санына байланысты жүргізіледі;

5) жинақталу нормалары жылдың маусымдары бойынша анықталады. Өлшеу қызмет көрсету кестесіне сәйкес контейнерлік алаңнан қалдықтарды шығарғанға дейін тәуліктің бір мезгілінде жеті күн бойы (үзіліссіз) жүргізіледі.

Өлшеу жүргізу мерзімдері: қыста - желтоқсан/қаңтар; көктемде - сәуір/мамыр; жазда - маусым/шілде; күзде - қыркүйек/қазан.

Маусымдық кезең ішінде объектіде түзілген коммуналдық қалдықтардың көлемін анықтау (V_маус, м³) мынадай формула бойынша жүргізіледі:

V_маус=V_тәу1+ V_тәу2+….+ V_тәу7

мұндағы V_тәу1, V_тәу2 - белгілі бір маусымда әр тәулік ішінде объектіде пайда болған коммуналдық қалдықтардың көлемі;

6) маусымдық кезең ішінде объектіде пайда болған коммуналдық қалдықтардың көлемін анықтау (m_маус, кг) мынадай формула бойынша жүргізіледі:

m_маус= m_тәу1 + m_тәу2 +…+ m_тәу7

мұндағы m_тәу1, m_тәу2 - белгілі бір маусымда тәулік ішінде объектідегі коммуналдық қалдықтардың массасы;

7) объектіде коммуналдық қалдықтардың түзілу көздерінің санынан коммуналдық қалдықтардың тәуліктік орташа маусымдық нормасын анықтау мынадай формула бойынша жүргізіледі:

көлемі бойынша (V_том, м³):

V_том = V_маус / (n х a)

массасы бойынша (m_том, кг):

m_том = m_маус / (n х a)

мұндағы n - маусымдық кезең ішінде бақылау тәулігінің саны.

a - есептік бірліктің саны;

8) объектіде есептік бірлікке коммуналдық қалдықтардың тәуліктік орташа жылдық нормасын анықтау мынадай формула бойынша жүргізіледі:

көлемі бойынша (V_тож, м³):

V_тож= (V^қ _тм + V^к _тм + V^ж_тм +V^кү _тм)/n

массасы бойынша (m_тож, кг):

m_тож= (m^қ _тм + m^к _тм + m^ж _тм+ m^кү _тм)/n

мұндағы жоғарғы индекстер "қ", "к", "ж", "кү" - қыста - "қ", көктемде - "к", жазда - "ж", күзде "кү" - есептік бірлікте тиісінше қалдықтар пайда болуының тәуліктік орташа маусымдық нормативтерін білдіреді;

n - қалдықтар пайда болған маусымның саны (n=4).

9) Объектіде есептік бірлікте коммуналдық қалдықтардың пайда болуымен жинақталуының жылдық нормасын анықтау мынадай формула бойынша жүргізіледі:

көлемі бойынша (V_ж, м³)

V_ж = V_тож х n_к

массасы бойынша (m_ж, кг):

m_ж = m_тож х n_к

мұндағы n_к - жылдағы күннің саны.

2. Коммуналдық қалдықтардың орташа тығыздығын анықтау, коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталуының маусымдық және тәуліктік біртекті емес коэффициентін анықтау мақсатында қосымша мынадай есеп жүргізіледі:

1) коммуналдық қалдықтардың орташа тығыздығын анықтау (Y_ор, кг/м³) мынадай формула бойынша жүргізіледі:

_Yор =m/V,

мұндағы m және V - есептік бірлікте тиісінше массасы мен көлемі бойынша коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталуының жылдық немесе орташа маусымдық нормативтері;

2) коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталуының маусымдық біртекті емес коэффициентін (k_бе) анықтау мынадай формула бойынша жүргізіледі:

көлемі бойынша:

k_бе = V_том/V_ж

массасы бойынша:

k_бе = m_том/m_ж

3) коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталуының тәуліктік маусымдық біртекті емес коэффициентін анықтау мынадай формула бойынша жүргізіледі:

көлемі бойынша:

k_мбе = V^max_тәу./V_тм

мұндағы V^max_тәу. - маусымда объектідегі коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталуының ең жоғарғы тәуліктік көлемі, м³.

массасы бойынша:

k_сн = m^max_тәу./m_тм

мұндағы m^max_тәу. - маусымда объектідегі коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталуының ең жоғарғы тәуліктік массасы, кг.

3. Нақты және есептік жылдық көлемді салыстыру үшін коммуналдық қалдықтардың пайда болуы мен жинақталуының есептік бірлікте белгіленген жылдық нормативтері есептік бірліктің санына көбейтіледі. Осылайша алынған коммуналдық қалдықтардың түзілуінің есептік жылдық көлемінің айырмасы олардың дәл сол объектіде бір жыл ішінде нақты жинақталуының бес пайызынан аспауға тиіс. Есепті және нақты деректерде бес пайыздан артық айырма болған жағдайда коммуналдық қалдықтардың түзілуінің сараланған нормативтері олар түзілетін негізгі объектілер бойынша талап етілген қателіктермен нәтижеге шыққанға дейін түзетіледі.