Соттардың Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын азаматтық істер бойынша қолдануының кейбір мәселелері туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 25 қарашадағы № 8 Нормативтік қаулысы.

ХАБАРЛАНДЫРУ
Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "заңды тұлғаны құрмастан дара кәсіпкерлердің", "заңды тұлғаны құрмастан дара кәсіпкерлер", "заңды тұлғаны құрмастан дара кәсіпкердің", "заңды тұлғаны құрмастан дара кәсіпкер", "заңды тұлға құрмастан дара кәсіпкерлер" деген сөздер алып тасталды – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Соттардың Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын азаматтық істер бойынша біркелкі қолдануын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы қаулы етеді:

1. Экологиялық заңнама Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінен (бұдан әрі – ЭК), "Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы", "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы", Жер, Орман және Су Кодекстерінен, "Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы" 1998 жылғы 23 сәуірдегі № 219-I (бұдан әрі – Радиациялық қауіпсіздік туралы заң), "Сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы" 2001 жылғы 16 шілдедегі № 242-ІІ, "Жануарлар дүниесін қорғау, олардың өсімін молайту және пайдалану туралы" 2004 жылғы 9 шілдедегі № 593-II (бұдан әрі – Жануарлар дүниесін қорғау туралы заң), "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" 2006 жылғы 7 шілдедегі № 175-ІІІ (бұдан әрі – Ерекше қорғалатын аумақтар туралы заң), Қазақстан Республикасының Заңдарынан және өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

2. ЭК-нің нормалары қоршаған ортаны қорғау саласындағы қатынастарды реттейтін халықаралық шарттардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасының өзге де заңдарының нормаларына қайшы келген жағдайда, ЭК-нің қолдану қағидалары 2-бабының 2 және 3-тармақтарында көзделген. Экологиялық заңнама табиғат объектілерін күзету, молайту, пайдалану, қорғау және адамның өмірі мен денсаулығын қорғау жөніндегі қатынастарды реттейді. Қоршаған ортаны қорғау ұғымы ЭК-нің 1-бабының 46) тармақшасында берілген.

ЭК-де реттелмеген бөлігінде шаруашылық қызметте пайдаланылмайтын ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жер қойнауын, суын, ормандарын және өзге де табиғи ресурстарын, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 2 маусымдағы № 734 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Қызыл кітабын жүргізу қағидаларына енгізілген жануарлар мен өсімдіктерді қорғау және пайдалану мәселелері жануарлар дүниесін қорғау туралы, ерекше қорғалатын аумақтар туралы, жер қойнауы туралы заңдармен, басқа да арнайы заңдарымен, нормативтік құқықтық актілерімен реттеледі.

3. Қазақстан Республикасында табиғи ресурстар жалпы не арнайы табиғат пайдалануында болуы мүмкін (ЭК-нің 10-бабы). Табиғат пайдалану құқығы объектісі деп табиғи түрде оқшауланған (жергілікті жерде оның шекараларын белгілеу арқылы, "заттай") табиғи ресурстардың жеке белгілі бір бөліктерін (жер учаскесі, су объектісі, орман қорының учаскесі және тағы басқа) түсінген жөн.

Жалпы табиғатты пайдалану кезінде халық өмірлік қажетті сұраныстарды қанағаттандыру үшін, экологиялық заңнамада көзделген шектеулерді қоспағанда, табиғи ресурстарды оқшауланған пайдалануға берместен қоршаған орта объектілерін тұрақты және өтеусіз негізде пайдалануды жүзеге асыруға құқылы.

Арнайы табиғат пайдаланудың анықтамасы ЭК-нің 10-бабының 4-тармағында қамтылған. Шаруашылық және өзге де қызмет түрлерін жүргізу процесінде қоршаған ортаға эмиссияларды табиғат пайдаланушылар ЭК-да және өзге де заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіппен арнайы рұқсаттар негізінде және ақылы шарттармен жүзеге асырады. Сонымен, қоршаған ортаға эмиссиялар үшін төлемақы табиғи ресурстардың жекелеген түрлерін пайдаланғаны үшін міндетті төлемдер сияқты Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгіленеді (ЭК-нің 101-бабының 1-тармағы, 102-бабы).

4. Табиғат пайдаланушылардың, олардың түрлерінің анықтамалары ЭК-нің 1-бабының 71) тармақшасында және 11-бабында, қоршаған ортаға эмиссиялар ЭК-нің 1-бабының 43) тармақшасында қамтылған.

Қоршаған ортаға эмиссияларға белгіленген лимиттер, яғни белгілі бір мерзімге және объектінің санатына қарай қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган не облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті атқарушы органдары белгілейтін қоршаған ортаға эмиссиялардың нормативтік көлемі шегінде жол беріледі.

Нәтижесінде қоршаған ортаға эмиссияларға жол берілетін шаруашылық және өзге де қызметті жүзеге асыратын табиғат пайдаланушылар ЭК-нің 69-бабының 1-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, эмиссиялардың нақты түрлерін жүзеге асыруға арнайы табиғат пайдалануға арналған лицензияны және (немесе) экологиялық рұқсатты не кешенді экологиялық рұқсатты алуға міндетті, оларды қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган не облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың жергілікті атқарушы органдары ұсынған өтініш негізінде береді (ЭК-нің 12-бабының 3-тармағы, 20, 68, 69 және 79-баптары). Шаруашылық және өзге де қызметті қоршаған ортаға эмиссияларға экологиялық рұқсатсыз (кешенді экологиялық рұқсатсыз) жүзеге асыру не мұндай рұқсатты уақтылы ресімдемеу экологиялық заңнамада көзделген жауаптылыққа әкеледі және шаруашылық және өзге қызметті тоқтата тұру не қоршаған ортаны ластау көзі болып табылатын объектіні пайдалануды тоқтата тұру үшін негіз болып табылады.

5. Рұқсат табиғат пайдаланушының қоршаған ортаға эмиссияларға құқығын куәландыратын, өзі және ол жүргiзiп отырған шаруашылық және өзге де қызмет туралы мәлiметтердi, рұқсаттың қолданылу мерзiмiн, табиғат пайдалану шарттарын, сондай-ақ рұқсаттың қолданылуы кезеңiне арналған қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi іс-шаралар жоспарын қамтитын құжаттар жиынтығын білдіреді (ЭК-нің 1-бабының 98) тармақшасы, 70-бабы).

Кешенді экологиялық рұқсат табиғат пайдаланушының экологиялық заңнамада белгіленген ең үздік қолжетімді технологияларды енгізу және эмиссиялардың техникалық үлестік нормативтерін сақтау шартымен қоршаған ортаға эмиссияларды жүзеге асыруына құқығын куәландыратын бірыңғай құжат болып табылады.

Қоршаған ортаға эмиссияларға рұқсаттар (кешенді рұқсаттар) өндіріс объектілерінің санаттарына және қызмет түрлеріне қарай белгілі бір мерзімге не мерзімсіз және қолданыстағы рұқсатта көрсетiлген табиғат пайдаланудың қолданылатын технологиялары мен шарттары өзгергенге дейiн беріледі (ЭК-нің 76, 79-баптары).

ЭК-нің 78-бабы 1-тармағына сәйкес қоршаған ортаға эмиссияға рұқсатты қайта ресімдеу табиғат пайдаланушының атауы өзгерген, ол қайта ұйымдастырылған жағдайларда, сондай-ақ осындай эмиссияға рұқсат берілген объектіге (объектілерге) қатысты оның (олардың) меншік иесі ауысқан жағдайда, қайта ресімдеу қоршаған ортаға жүктемені ұлғайтуға алып келмесе, күнтізбелік он бес күн ішінде жүзеге асырылады.

Табиғат пайдаланушының эмиссияларға рұқсатты қайта ресімдеу жөніндегі міндеттерді орындамауы қоршаған ортаға эмиссияларды заңсыз жүзеге асыру деп санаған жөн.

Табиғат пайдаланушыны қоршаған ортаға эмиссияларға рұқсаттан айыру сот тәртібімен ғана жүзеге асырылуы мүмкін.

Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

6. ЭК-нің 12-бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес табиғи ресурстарды пайдалану (алып қою) және қоршаған ортаны қорғау саласындағы жекелеген қызмет түрлерін қоршаған ортаға эмиссияларсыз жүзеге асыру экологиялық рұқсатты талап етпейді және лицензиялар немесе рұқсаттар, Үкіметтің немесе жергілікті атқарушы органдардың табиғи ресурстарды заңдарда белгіленген тәртіппен беру туралы шешімдері не заңнамалық актілерде белгіленген тәртіппен жасалатын табиғат пайдалануға арналған шарттар (келісімшарттар) негізінде, арнайы табиғат пайдалану құқығы шеңберінде жүзеге асырылады.

7. Қоршаған ортаны ластау ұғымы ЭК-нің 1-бабы 48) тармақшасында берілген.

Қоршаған ортаны ластаудың түрлері мыналар болып табылады: химиялық, механикалық (бітеліп қалу), биологиялық және радиоактивті (жұқтыру), табиғи (радиациялық, акустикалық немесе электромагниттік сәулелену, діріл және өзге де зиянды физикалық әсер ету).

Экологиялық заңнаманы қолданған кезде қоршаған орта сапасының рұқсат етілген нормативтерінен асатын не тіпті олардан аспаса да, бірақ кейіннен оған елеулі зиян келтірген ластау заңды маңызы бар болып табылатындығын ескерген жөн. Қоршаған ортаның жекелеген объектілерін ластаудың нақтыланған ұғымдары заңнамада қамтылған.

Қоршаған орта сапасының нормативтері деп қоршаған орта жағдайының және табиғи ресурстардың адамның өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштері түсіндіріледі.

Қоршаған ортаны ластаудың негізгі түрлері мыналар болып табылады:

қоршаған ортаны қорғау саласында белгіленген нормалар мен қағидаларды бұза отырып жүзеге асырылатын шаруашылық және өзге қызмет;

авариялар, апаттар мен дүлей зілзалалар;

қалдықтарды елдің аумағына орналастыру.

Қоршаған ортаға зиянды заттардың эмиссиялары жүретін объектілер ластау көздері болады.

Істердің осы санатын қараған кезде сол немесе өзге жабдық (аппарат, қондырғы, агрегат) өзінің арналуын, технологиялық сипаттамаларын және орындайтын жұмысын, табиғи габариттерін және басқа да көрсеткіштерді негізге ала отырып, ластаушы заттар эмиссиялары көздерінің қай түріне (жылжымалы немесе стационарлық) жататындығын анықтау қажет. Сонымен, ЭК-нің 1-бабының 65-3) тармақшасына ұқсас осы қондырғыны алып жүретін көлік құралына құрылымдық тұрғыдан бекітілген бұрғылау қондырғысы жылжымалы көздерге жатпайды, себебі қондырғының тікелей жұмыс процесі (бұрғылау) көлік құралы тоқтаған кезде, яғни стационарлық жағдайда жүреді.

8. Экологиялық құқық бұзушылыққа экологиялық заңнаманы бұзатын және қоршаған ортаға, адамның денсаулығы мен өміріне, жеке және (немесе) заңды тұлғалардың, мүлкіне, мемлекетке зиян келтіретін не мұндай келтірудің нақты қатерін тудыратын әрекет (әрекетсіздік) жататындығы түсіндірілсін.

Қоғам мен табиғаттың өзара іс-қимылы саласындағы қоғамдық қатынастар, табиғат пайдалану саласындағы басқарушылық қатынастар, қоршаған ортаны жойылудан, жұтаңданудан, бүлінуден, ластанудан және өзге де зиянды әсерден қорғау объектілері ретіндегі табиғи ресурстарға меншік құқығының және өзге де құқықтардың қатынасы, соған орай туындайтын және осы құқықтық қатынастар субъектілерінің қызметі жүзеге асырылатын қоршаған орта және онымен табиғи өзара байланыста болатын оның жекелеген компонеттері, сондай-ақ адамның өмірі мен денсаулығы, жеке және (немесе) заңды тұлғалардың, мүлкі, мемлекеттік мүдделер экологиялық құқық бұзушылық объектілері болып табылады.

9. Кез келген жеке және заңды тұлғалар: мемлекеттік және мемлекеттік емес, резиденттер мен резидент еместер ластау субъектілері (зиян келтірушілер) деп танылуы мүмкін.

Қоршаған ортаға, азаматтардың өмірі мен денсаулығына, жеке және заңды тұлғалардың, немесе мемлекеттің мүлкіне экологиялық заңнаманы бұзу салдарынан зиян келтірген жеке және заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі (бұдан әрі – АК) 917-бабының 2-тармағына сәйкес зиян өздерінің кінәсінен келтірілмеген жағдайларды қоспағанда, келтірілген зиянды өтеуге міндетті.

Ескерту. 9-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

10. Экологиялық заңнаманы бұзу мүліктік (азаматтық-құқықтық), әкімшілік, қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғады.

ЭК-нің 321-бабының 2-тармағына сәйкес қоршаған ортаға, азаматтардың денсаулығына, жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттің мүлкіне:

табиғи ресурстарды жою және бүлдіру;

табиғи ресурстарды заңсыз және ұтымсыз пайдалану;

өз бетінше эмиссиялар;

қоршаған ортаға нормативтен тыс эмиссиялар салдарынан келтірілген залал өтелуге тиіс.

ЭК-нің 1-бабының 42) тармақшасына сәйкес қоршаған ортаға келтiрiлетiн залал деп табиғи ресурстардың жұтаңдануы мен сарқылуын немесе тiрi организмдердiң қырылуын туындатқан немесе туындататындай етiп қоршаған ортаны ластау немесе табиғи ресурстарды белгiленген нормативтерден артық алу түсініледі.

Қалдықтарды нормативтен тыс орналастыру, ластаушы заттарды, қалдықтарды және ағын сулардың төгінділерін орналастыру үшін жабдықталған және арналған объектілерге нормативтен тыс төгу жағдайлары, сондай-ақ химиялық заттардың түсуі немесе ағын сулардың жерүстін, жер қойнауын және жерасты суларын ластауды болдырмайтын қорғаныс құрылыстарымен шектелген өндірістік алаңдарға ағу жағдайлары қоршаған ортаға залал ретінде қарастырылмайды. Ілеспе газды қайта өңдеуді дамыту бағдарламаларынан, сондай-ақ жобалық құжаттамадан және қоршаған ортаға эмиссиялардың нормативтері жобаларынан, оның ішінде табиғат пайдаланушы мемлекеттік экологиялық сараптамаға (бұдан әрі – МЭС) берген және шекті рұқсат етілген эмиссиялардың нормативтерінен асып түсуге әкелмейтін газ жағу сценарийлерінің және (немесе) кестелерінің өзгеру жағдайлары өз бетінше және нормативтен тыс эмиссияларға жатпайды (ЭК-нің 321-бабының 7, 8 және 9-тармақтары).

"Міндетті экологиялық сақтандыру туралы" 2005 жылғы 13 желтоқсандағы № 93-III Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Экологиялық сақтандыру туралы заң) 7-бабы 1-тармағының талаптарына сәйкес шаруашылық және өзге де қызметтің экологиялық қауіпті түрлерін жүзеге асыратын жеке және (немесе) заңды тұлғалар, өз қызметін міндетті экологиялық сақтандыру шартын жасаспай жүзеге асыруға құқылы емес. Шаруашылық және өзге қызметтің экологиялық қауіпті түрін жүзеге асыратын объекті біреуден көп болған кезде, көрсетілген шарт объектінің барлық иелерін сақтандырылушылар ретінде сақтандыру полисінде міндетті түрде көрсете отырып, олардың кез келген біреуімен жасалады.

Ескерту. 10-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

11. Соттардың табиғи ресурстарды жою және бүлдіру және табиғи ресурстарды заңсыз және ұтымсыз пайдалану ұғымдарын былайша түсінгені жөн:

табиғи ресурстарды жою және бүлдіру – қоғамдық-қатерлі салдардың қауіптілік дәрежесін ескере отырып, бұл олардың өздерінің ерекше шаруашылық, тауар, ландшафты-рекреациялық және экожүйелік (суды реттейтін, топырақты қорғайтын, климат құрайтын және басқалары) құндылықтарын толық жоғалтуы, оларды қалпына келтіру мүмкін емес немесе жерді рекультивациялау, ағаш егу, түбін тазарту және басқа да жұмыстар жүргізуді талап етеді не оның топырақты үстіңгі ластанудан жоспарлау және шалғындандыру жөніндегі жұмыстарды жүргізу арқылы қалпына келтіруге не табиғи ресурстың өзін өзі қалпына келуіне жол берілетін олардың өздерінің ерекше құндылығын ішінара жоғалтуы;

табиғи ресурстарды заңсыз және ұтымсыз пайдалану – ЭК-нің 12-бабында белгіленген тәртіппен алынатын арнайы табиғат пайдалануға арналған рұқсатсыз, шартсыз (келісімшартсыз), жер учаскесін (келісімшарт аумағын) пайдалану немесе иелену құқығына арналған актісіз, ағаш кесу билетінсіз немесе қосалқы орман пайдалану ордерінсіз жасалған; не рұқсат етілген арнайы табиғат пайдалану, бірақ салақтық және технологиялық деңгейінің төмендігі салдарынан табиғи ресурстардың ерекше құндылығын азайтуға әкелген әрекет.

Нормативтен тыс эмиссиялар және өз бетінше эмиссиялар анықтамалары тиісінше ЭК-нің 1-бабының 56-1) және 61-1) тармақшаларында бар. Бұл ретте инструментальдық, талдамалық немесе есеп айырысу әдістерімен мемлекеттік бақылау барысында анықталған және ведомстволық және өндірістік бақылауда тіркелмеген ластаушы заттардың шығарындыларының, төгулерінің және оларды орналастырудың белгіленген лимиттерінен асып кетуінен болған қоршаған ортаға эмиссиялар да қоршаған ортаға өз бетінше эмиссия болып табылады.

Қоршаған ортаны авариялық ластау ұғымы ЭК-нің 1-бабының 49) тармақшасында, Экологиялық сақтандыру туралы заңның 1-бабының 2) тармақшасында берілген.

12. Қоршаған ортаға келтірілген зиянның өтелуі туралы сотқа қойылған талап уәжді болуы керек, материалдық және процестік құқық нормаларына сілтемелерді, шынайы залалдың дәлелдемелері мен кінәлі адам мен келтірілген залал арасындағы құқыққа қарсы әрекеттер (әрекетсіздік) арасындағы себептік-тергеу байланыстарын қамтуға тиіс.

Соттар зиянды салдарлар басталғандығы туралы куәландыратын мән-жайларды нақтылауға тиіс. Атап айтқанда, қоршаған ортаны ластау немесе табиғи ресурстардың жұтаңдануына және сарқылуына немесе тірі организмдердің жойылуына әкелген белгіленген нормативтерден артық табиғи ресурстарды алып қою орын алған-алмағандығын. Сол сияқты жасалған экологиялық құқық бұзушылықтың өзге де мән-жайларын белгілеуге шаралар қолдану қажет.

Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

13. Жалпы қағида бойынша кінә қоршаған ортаға зиян келтіргені үшін мүліктік жауаптылыққа тартуға негіз болып табылады (АК-нің 917-бабының 1-тармағы).

Жекелеген жағдайларда қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін жауаптылықты зиян келтірушінің кінәсінің бар-жоғына қарамастан жүктеуге жол беріледі. Сонымен теңізде көмірсутектерге барлауды және (немесе) өңдіруді жүргізетін жер қойнауын пайдаланушы теңізді ластаған жағдайда, егер зиян еңсерілмейтін күш әсерінің немесе жәбірленушінің пиғылы салдарынан болғандығын дәлелдей алмаса, кінәсінің бар-жоқтығына қарамастан жауапты болады (Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы кодекстің 154-бабының 8-тармағы).

Сол сияқты АК-нің 931-бабының 1-тармағына, ЭК-нің 321-бабының 5-тармағына сәйкес қызметі қоршаған ортаға жоғары қауіптілікпен байланысты жеке және заңды тұлғалар, егер зиянның еңсерілмейтін күш немесе жәбірленушінің теріс пиғылы салдарынан туындағанын дәлелдей алмаса, келтірілген залалды олардың кінәсінің бар-жоқтығына қарамастан өтейді.

Егер жауаптылығы міндетті экологиялық сақтандыруға жататын сақтанушы қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қауіптілігіне байланысты объект иесі ретінде сақтандырылса, онда міндетті экологиялық сақтандыру шарты қоршаған ортаға зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру бөлігінде жасалады (Экологиялық сақтандыру туралы заңның 8-бабының 2-тармағы).

Жеке немесе заңды тұлғаның, қызметінің қоршаған орта үшін қауіптілігінің жоғары болатындығын-болмайтындығын сот экологиялық заңнаманың ережелерін, оның ішінде "Шаруашылық және өзге де қызметтің экологиялық қауіпті түрлерінің тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2015 жылғы 21 қаңтардағы № 27 бұйрығының ережелерін ескере отырып шешеді.

Ескерту. 13-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

14. Бірнеше адам бірлесіп қоршаған ортаға зиян келтірген кезде АК-нің 932-бабына сәйкес оларға ортақ жауаптылық жүктеледі. Талап қоюшының өтініші бойынша кінәлі адамдарға, егер өндіріп алудың мұндай тәртібі қоршаған ортаны қорғау мүдделеріне сәйкес келсе, келтірілген зиянды тиімді және толық өтеуді қамтамасыз етсе, үлестік жауаптылық жүктеуге болады.

Сот кінәлі адамдарға үлестік жауаптылықты жүктей отырып, олардың әрқайсысының кінәлілік дәрежесін ескеруге тиіс. Әрбір зиян келтірушінің кінәсінің дәрежесін анықтау мүмкін болмаған жағдайда жауаптылық мөлшері үлестердің теңдігін ескере отырып белгіленеді. Бірнеше адам экологиялық құқықты бұзған кезде келтірілген зиян үшін ортақ, не үлестік жауаптылықты жүктеуге көрсетілген адамдардың бірлесіп қатысқаны анықталған эпизодтар бойынша ғана рұқсат етіледі.

Сот АК-нің 935-бабының 5-тармағына сәйкес зиян келтірушінің мүліктік жағдайын және зиянды заңды тұлға, келтірген не жеке тұлғаның қасақана әрекеттерімен келген жағдайларды қоспағанда, зиянды өтеу мөлшерін азайтуды назарға алуға құқылы.

15. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган және қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды қорғау, олардың өсімін молайту және пайдалану саласындағы арнайы уәкілеттік берілген мемлекеттік органдар, олардың аумақтық бөлімшелері, өзінің құзыреті шегінде мемлекеттік органдар, жеке және заңды тұлғалар, прокурорлар өздерінің өкілеттіктері шегінде қоршаған ортаға келтірілген залалды өтеу, сондай-ақ жеке немесе заңды тұлғалардың қоршаған ортаға, адамның өмірі мен денсаулығына теріс әсер ететін шаруашылық және өзге де қызметін шектеу, тоқтата тұру және тоқтату туралы істер бойынша талап қоюшы болуы мүмкін.

Жеке тұлғалар сотқа экологиялық заңнаманың бұзылуы салдарынан өздерінің өмірі мен денсаулығына, мүлкіне келтірілген зиянды өтеу туралы талаптар, кәсіпорындарды, құрылыстар мен өзге де экологиялық қауіпті объектілерді орналастыру, салу, реконструкциялау және пайдалануға беру туралы шешімдердің күшін жою туралы, сондай-ақ жеке немесе заңды тұлғалардың, қоршаған ортаға, адамның өмірі мен денсаулығына теріс әсер ететін шаруашылық және өзге де қызметін шектеу және тоқтату туралы талаптар қоюға құқылы (ЭК-нің 13-бабы).

Қоғамдық бірлестіктердің ЭК-нің 14-бабына сәйкес жеке немесе заңды тұлғалардың, қоршаған ортаға, адамның өмірі мен денсаулығына теріс әсер ететін шаруашылық және өзге де қызметін шектеу, тоқтата тұру және тоқтату туралы шешімдерді сот тәртібімен күшін жоюды талап етуге, экологиялық заңнаманы бұзу салдарынан сотқа азаматтардың өміріне, денсаулығына, жеке және заңды тұлғалардың, мүлкіне келтірілген зиянды өтеу туралы, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалардың, оның ішінде белгісіз адамдар тобының қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды пайдалану мәселелері бойынша құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға құқығы бар.

"Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)" Қазақстан Республикасы Кодексінің 616-бабының 28) тармақшасына сәйкес талапкерлер (арыз берушілер) қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды пайдалану мәселелері бойынша жеке және заңды тұлғалардың, құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы, оның ішінде белгіленбеген тұлғалар тобының мүдделеріндегі талап қоюлар (арыздар) бойынша арыз берген кезде мемлекеттiк баж төлеуден босатылады.

Ескерту. 15-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

16. Жеке және заңды тұлғалар МЭС-нің қорытындысын (ЭК-нің 57-бабы) сот тәртібімен даулауға құқылы. МЭС-нің оң қорытындысынан айыруды (кері қайтарып алуды) оны берген орган табиғат пайдаланушының жазбаша өтінішінің немесе келісімінің негізінде жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасының талаптарын бұзу анықталған жағдайда МЭС-нің оң қорытындысынан айыру (кері қайтарып алу) сот тәртібімен жүзеге асырылады (ЭК-нің 51-бабының 7-тармағы).

Міндетті МЭС-ке жататын объектілердің тізбесі ЭК-нің 47-бабында белгіленген. ЭК-нің 51-бабына орай МЭС-нің оң қорытындысынсыз қызметті жүзеге асыру экологиялық заңнаманы бұзу болып табылады.

Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2015 жылғы 16 ақпандағы № 100 бұйрығымен бекітілген Мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу қағидаларының 9 және 13-тармақтарына сәйкес электрондық түрде сараптамаға ұсынылатын материалдар басқа құжаттармен қатар қоғамдық пікірді ескеру нәтижелерін де қамтуға тиіс. Өзге де мемлекеттік органдар жүзеге асыратын салалық сараптамалардың қорытындылары, сондай-ақ сырттай сарапшылардың ұсынымдық сипаттағы қорытындылары ескеріледі.

МЭС жүзеге асырған кездегі келіспеушіліктер келіссөздер арқылы не сот тәртібімен қаралады (ЭК-нің 58-бабы). Мұндай дауларды шешкен кезде соттар экологиялық заңнаманы, Ақпаратқа кіру, шешімдер қабылдауға жұртшылықтың қатысуы және қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша сот әділдігіне қол жеткізу туралы конвенцияның (Орхус қаласы, 1998 жылғы 25 маусым, "Ақпаратқа кіру, шешімдер қабылдауға жұртшылықтың қатысуы және қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша сот әділдігіне қол жеткізу туралы конвенцияны ратификациялау туралы" 2000 жылғы 23 қазандағы № 92-II Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланды, бұдан әрі – Орхус конвенциясы) ережелерін басшылыққа алғаны жөн.

Ескерту. 16-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

17. Соттарға қоршаған ортаға, халықтың денсаулығына тiкелей немесе жанама әсер етуі мүмкін болатын кез келген шаруашылық және өзге де қызмет түрлерi үшiн қоршаған ортаға әсер етуді бағалаудың (бұдан әрі – ҚОӘБ) міндеттілігі белгіленгендігі, жүргізу сатысы мен тәртібі ЭК-нің 6-тарауында айқындалғаны түсіндірілсін. ЭК-нің 35 және 38-баптарына сәйкес ҚОӘБ шеңберінде қоршаған орта, адамның денсаулығы үшін көзделген шаруашылық және өзге де қызметтің ықтимал салдары бағаланады, қолайсыз салдарларды (табиғи экологиялық жүйелер мен табиғи ресурстардың жойылуы, жұтаңдануы, бүлінуі және сарқылуы) алдын алу, экологиялық заңнаманың талаптарын ескере отырып, қоршаған ортаны сауықтыру жөніндегі шаралар әзірленеді.

ҚОӘБ-ны қоршаған ортаны қорғау саласындағы жұмыстарды орындауға және қызметтерді көрсетуге лицензия алған жеке және заңды тұлғалар жүзеге асырады. ҚОӘБ бойынша жұмыстарды ұйымдастыруды және қаржыландыруды жоспарланып отырған қызметтің тапсырыс берушісі (бастамашысы) қамтамасыз етеді.

Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрінің 2007 жылғы 7 мамырдағы № 135-ө бұйрығымен бекітілген Қоғамдық тыңдаулар жүргізу қағидаларына сәйкес ҚОӘБ материалдарын талқылау жөніндегі қоғамдық тыңдаулар ашық жиналыс не сауалнама түрінде жүргізіледі. Басқарушылық, шаруашылық және өзге де қызметпен белгіленген тапсырыс беруші (бастамашы) қоғамдық тыңдаулар өткізілетін уақыт пен жерді жергілікті атқарушы органдармен келіседі және қоғамдық тыңдаулар өткізу туралы хабарландыруды олар өткізілетін жер мен уақытты көрсете отырып, бұқаралық ақпарат құралдарында жариялайды.

Хабарландыруды жариялау қоғамдық тыңдаулар өткізілетін мерзімге дейін 20 күн бұрын мемлекеттік және орыс тілдерінде жүзеге асырылуға тиіс.

ЭК-нің 57-2-бабына сәйкес іске асырылуы қоршаған ортаға, халықтың денсаулығына тікелей әсер етуі мүмкін жобалар бойынша және МЭС жүргізген кезде қоғамдық тыңдаулар өткізу міндеті, оларды ұйымдастыру, өткізу тәртібі және нәтижелерін тіркеу жергілікті атқарушы органдардың құзыретіне жатқызылған (ЭК-нің 20-бабы).

Ескерту. 17-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

18. ЭК-нің 14-бабына орай қоғамдық бірлестіктер қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметті жүзеге асырған кезде ЭК-нің 163, 164 және 165-баптарына сәйкес мемлекеттік органдар мен ұйымдардан уақтылы, толық және дұрыс экологиялық ақпарат алуға құқылы. Экологиялық ақпаратты беру "Жеке және заңды тұлғалардың өтiнiштерiн қарау тәртiбi туралы" Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 12 қаңтардағы №221-ІІІ Заңына және Қазақстан Республикасының экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2020 жылғы 2 маусымдағы № 130 бұйрығымен бекітілген "Экологиялық ақпарат беру" мемлекеттік қызметін көрсету қағидаларына сәйкес жүзеге асырылады.

"Мемлекеттік құпиялар туралы" 1999 жылғы 15 наурыздағы № 349-І Қазақстан Республикасы Заңының 17-бабына сәйкес экологияның жай-күйі туралы мәліметтер құпияландыруға жатпайды.

Мемлекеттік органдар жұртшылықтың экологиялық ақпарат беру туралы өтініші бойынша оны ЭК 21-тарауының, "Ақпаратқа қол жеткізу туралы" 2015 жылғы 16 қарашадағы № 401-V Қазақстан Республикасы Заңының және Орхусс конвенциясының 4-бабының талаптарын ескере отырып ұсынуға тиіс. Мүдделі адамдар Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 13 қазандағы № 589 қаулысымен бекітілген Мемлекеттік экологиялық ақпарат қорын жүргізу қағидаларына сәйкес Мемлекеттік экологиялық ақпарат қорынан тиісті экологиялық ақпарат алуға да құқылы.

Ескерту. 18-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

19. Соттар осы санаттағы дауларды қараған кезде Орхусс конвенциясының 9-бабының ережелері жұртшылық өкілдерінің (жеке және (немесе) заңды тұлғалардың):

жұртшылықтың экологиялық ақпаратқа қол жеткізуге құқығын бұзулар;

жұртшылықтың жоспарланып отырған шаруашылық қызмет бойынша (ҚОӘБ және МЭС рәсімдері шеңберінде) шешімдерін қабылдау процесіне қатысу құқығын бұзулар;

мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардың, ұйымдардың, жеке тұлғалардың экологиялық заңнаманы бұзуға байланысты шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағым жасау бойынша қол жеткізу туралы дауларға қолданылатындығын ескеру қажет.

20. АК-нің 126, 1017-баптарының талаптарына орай (қызметтік және коммерциялық құпия, ашылмаған ақпарат туралы) өтініш берушіге қондырғының қуаты, шикізат базасы, жұмыс ауысымдарының саны, табиғатты қорғау іс-шараларын қаржыландыру және басқа да деректер туралы мәліметтер беруден бас тартылуы мүмкін. Мәліметтер мен қол жеткізу шектеулі деректерге қатысты экологиялық ақпарат алудан бас тарту мынадай заңнамалық актілерге де: Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексіне (жедел іздестіру қызметінің құпиясы, тергеу жүргізу және алдын алу тергеу), "Мемлекеттік статистика туралы" 2010 жылғы 19 наурыздағы № 257-ІV (жеке және заңды тұлғаларға бастапқы статистикалық ақпараттың құпиялылығына кепілдіктер), "Ақпараттандыру туралы" 2015 жылғы 24 қарашадағы № 418-V (жеке өмірге қолсұқпаушылықты бұзу) Қазақстан Республикасының Заңдарына негізделуі мүмкін.

21. ЭК-нің 288-бабына сәйкес қызмет процесінде өндіріс және тұтыну қалдықтары түзілетін жеке және заңды тұлғалар, егер қалдықтармен жұмыс істеу шартын айқындайтын заңнамада немесе шартта өзгеше көзделмесе, олар түзілетін кезден бастап қалдықтармен қауіпсіз жұмыс істеу үшін меншік иелері ретінде жауапты болады. Олар экологиялық және санитариялық-эпидемиологиялық талаптарды сақтауға және қалдықтарды сақтау, кәдеге жарату, залалсыздандыру, сақтау орындарына орналастыру немесе қауіпсіз жою жөніндегі іс-шараларды орындауға міндетті. Қалдықтарды қалпына келтіргенге немесе өңдегенге не көмгенге дейін оларды қауіпсіз сақтау мерзімдері ЭК-нің 288-бабының 3-тармағында айқындалған.

Қалдықтарды уақытша орналастыру ұғымы ЭК-нің 1-бабының 30-1) тармақшасында берілген. Соттар ЭК-нің 288-бабының 3-1-тармағына сәйкес қалдықтарды уақытша орналастыру қалдықтарды орналастыру болып табылмайтындығын ескеруге тиіс. Мұндай қалдықтарды сақтау мерзімдерін бұзу оларды түзілген кезден бастап орналастырылған деп тануға әкеледі.

Экологиялық заңнамамен қалдықтардың меншік иелеріне қалдықтарды жинаудың орталықтандырылған жүйесін немесе қалдықтарды жинау, кәдеге жарату, қайта өңдеу, сақтау, орналастыру немесе жою жөніндегі операцияларды орындайтын, біліктілік талаптарына жауап беретін субъектілердің қызметтерін пайдалану міндеті не қалдықтарды орналастыру немесе жою жөніндегі операцияларды өз бетімен жүзеге асыру міндеті жүктеледі. Меншік иесінің қалдықтарды мұндай субъектілерге беруі бір мезгілде, егер тараптар өзге шарттармен келісім жасамаса, оларға қалдықтарға меншік құқығының көшуін білдіреді.

Ескерту. 21-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

22. Қалдықтарды жинау, кәдеге жарату, қайта өңдеу, сақтау, орналастыру немесе жою жөніндегі операцияларды орындайтын және бөгде тараптардан қабылданатын қалдықтарды тасымалдауды жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар, егер заңнамада немесе келісімде өзгеше көзделмесе, қалдықтардың меншік иесінің қалдықтарды оларға тиесілі көлік құралына тиеген және оларды жеке немесе заңды тұлға, қабылдап алған сәттен бастап және қалдықтарды белгіленген жерде көлік құралынан түсіргенге дейін олармен қауіпсіз жұмыс істеуге жауапты болады.

Өндіріс және тұтыну қалдықтарын қалдықтарды жинау, кәдеге жарату, қайта өңдеу, сақтау, орналастыру немесе жою жөніндегі операцияларды орындауға жиынтығында құқықтары жоқ ұйымдарға берген жағдайда қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемақы төлеу жөніндегі міндет қызметінің нәтижесінде осындай қалдықтар түзілетін адамдарға жүктеледі.

Өндіріс және тұтыну қалдықтарының меншік иелерінің, сол сияқты қалдықтарды жинау, тасымалдау, кәдеге жарату, қайта өңдеу, сақтау, орналастыру немесе жою жөніндегі операцияларды орындайтын субъектілердің жауаптылығы әрбір нақты жағдайда ЭК-нің тиісті тарауларында белгіленген тәртіппен қалдықтардың түріне және қауіптілік дәрежесіне қарай айқындалады.

Соттар ЭК-нің 297-бабының мағынасы бойынша жауаптылықтың көлемі мен мөлшеріне шаруашылық қызмет субъектілерінің қалдықтарды кәдеге жаратуға және олардың түзілу көлемін азайтуға бағытталған экологиялық іс-шараларды, оның ішінде қаржы іс-шараларын орындауы әсер ететіндігін ескеруі қажет.

Ескерту. 22-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

23. ЭК-нің 101-бабына сәйкес қоршаған ортаға эмиссиялар үшін, оның ішінде өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастырғаны үшін төлемақы Салық кодексінің 69-тарауында белгіленген қағидалар бойынша қоршаған ортаға эмиссиялар үшін арнайы табиғат пайдалану тәртібімен белгіленеді және алынады.

Қоршаған ортаға эмиссиялар белгіленген тәртіппен ресімделмеген экологиялық рұқсатсыз ластаушы заттарды жылжымалы көздерден шығаруларды қоспағанда, белгіленген нормативтерден артық қоршаған ортаға эмиссиялар ретінде қаралады.

Қоршаған ортаға эмиссияларды төлеу жөніндегі салықтық міндеттемелерді орындау табиғат пайдаланушыны қоршаған ортаға келтірілген залалды өтеуден босатпайды (ЭК-нің 101-бабының 5-тармағы).

Ескерту. 23-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

24. Қоршаған ортаға келтірілген залалды экономикалық бағалауды анықтаған кезде соттар ЭК-нің 108-бабының 1-тармағына сәйкес қоршаған ортаны қалпына келтіру жөніндегі шығындардың құндық мәнін және табиғи ресурстардың тұтыну қасиеттерін негізге алуы тиіс.

Атмосфералық ауаны және су, жер ресурстарын ластаудан, сондай-ақ өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастырудан келген залалды экономикалық бағалау келтірілген залалды толық жою қоршаған ортаны қалпына келтіру жөніндегі іс-шаралар арқылы мүмкін-мүмкін емес екендігіне қарай ЭК-нің 108, 109 және 110-баптарына, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 маусымдағы № 535 қаулысымен бекітілген Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалды экономикалық бағалау ережесіне (бұдан — әрі Залалды бағалау ережесі) және басқа да құқықтық актілерге сәйкес тура немесе жанама әдістермен айқындалады (ЭК-нің 108-бабының 3-тармағы).

Қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына, жеке және заңды тұлғалардың, мүлкіне, мемлекетке келтірілген залалды құндық бағалауды айқындаған кезде, сондай-ақ тараптар берген есептемелерді тексеру үшін соттар Залалды бағалау ережесіндегі әрбір қоршаған ортаның объектісіне қатысты белгіленген нормативтер мен таксаларды қолдануға тиіс. Егер залалды есептеу тәртібі арнайы нормативтік құқықтық актімен реттелмесе, оның мөлшері келтірілген залалды, оның ішінде жіберілген пайданы ескере отырып, қоршаған ортаның бүлінген жай-күйін қалпына келтіруге арналған іс жүзіндегі шығындар бойынша айқындалады.

Атап айтқанда, кең таралған пайдалы қазбаларды (құм, қиыршық тас, саз және басқалары, бұдан әрі – КТҚ) өз еркімен өңдеуден келген залалды экономикалық бағалау өңделген пайдалы қазбалар және (немесе) олардан алынып өндірілген тауар өнімі құнының он еселенген мөлшерінде айқындалады.

Берілген есептемелердің дұрыстығына күмән туындаған жағдайда не тараптардың бірі қарсылық білдірген кезде сот қайшылықтарды тексеру және жою мақсатында Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі – АПК) 77 және 82-баптарына сәйкес маманды тартуға немесе тиісті сот сараптамасын тағайындауға құқылы.

Табиғат пайдаланушы тиісті рұқсатсыз келтірген залалды бағалау есептемесі Залалды бағалау ережесінің тиісті коэффициентін қолданып, әрбір ластану көзі бойынша жеке-жеке жүргізілуге тиіс.

Залалды бағалау ережесіне сәйкес ластаушы заттардың шығарындыларының (төгінділерінің) белгіленген нормативтерінен асуы туралы куәландыратын құралмен өлшеу мен талдаулардың нәтижелері мемлекеттік экологиялық қадағалау барысында жүргізілген соңғы тексеруден бастап ескіру мерзімі аяқталғанға дейінгі кезеңге қолданылады.

Залалды бағалау есептемесі азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен жеке шағым жасалуға жатпайтындығын ескерген жөн, себебі есептеме АПК-нің 7-тарауында көзделген тәртіппен іс бойынша басқа да дәлелдемелердің жиынтығымен бағалануға жататын дәлелдеме болып табылады.

Ескерту. 24-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

25. Залалды экономикалық бағалаудың тура әдісі іс жүзіндегі шығындарды және қоршаған ортаны қалпына келтіру, жұтаңданған табиғи ресурстардың орнын толтыру және тірі организмдерді сауықтыру үшін қажетті неғұрлым тиімді инженерлік, ұйымдық-техникалық және технологиялық іс-шаралар ескеріле отырып айқындалады.

Қажетті материалдарды жинауды және талдауды, келтірілген залалды экономикалық бағалауды белгілеуді қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті органның лауазымды адамдары залал келтіру фактісі анықталған күннен бастап бір ай мерзімде өткізеді. Қоршаған ортаға залал келтірген адам қоршаған ортаны қалпына келтіру жөніндегі нақты іс-шараларды және оларды өткізу мерзімдерін көрсетіп, кепілдеме хат ұсынуға міндетті. Залалдың салдарларын жою жөніндегі шараларды бағалау олардың нарықтық құны бойынша немесе қоршаған ортаны қорғау саласында тәуелсіз сараптама жүргізуге уәкілетті тәуелсіз сараптама қорытындысын ескере отырып айқындалады.

ЭК-нің 110-бабының және Залалды бағалау ережесінің 4-тармағының мағынасы бойынша келтірілген залалды қоршаған ортаны қалпына келтіру жөніндегі іс-шаралар арқылы толық жоюды жүзеге асыру мүмкіндігін анықтаған кезде соттар қоршаған ортаны ластау салдарларын жою жөнінде және қоршаған ортаны ластаудың және оған кез келген өзге нысандарда залал келтірудің алдын алу жөніндегі міндетті превентивті шараларды дереу қабылдау мақсатында залалды экономикалық бағалаудың тек тура әдісін ғана назарға алуға тиіс.

Соттарға қоршаған ортаға келтірілген залалды экономикалық бағалау тура әдіспен айқындалатын дау бойынша істі сот талқылауына дайындау сатысында тараптарға ЭК-нің 322-бабының ережелерін түсіндіру қажет, оған сәйкес тараптардың келісімімен соттың шешімі бойынша зиян ерікті түрде, заттай нысанда жауапкерге қоршаған ортаны қалпына келтіру жөніндегі міндетті жүктеу арқылы өтелуі мүмкін.

Залалды экономикалық бағалаудың жанама әдісі залалды экономикалық бағалаудың тура әдісі қолданылуы мүмкін емес жағдайларда: атмосфералық ауаны, су ресурстарын ластау, сондай-ақ өндіріс және тұтыну қалдықтарын, оның ішінде радиоактивті қалдықтарды белгіленген нормативтерден артық орналастыру және табиғи ресурстарды нормативтен артық алып қою кезінде қолданылады. Сонымен, зиянды заттар бар ағынды сулардың өзенге құйылуы қоршаған ортаға келтірілген залалды бағалаудың жанама әдісін қолдануды, ал мұндай сулардың су қоймасына іргелес жергілікті жерге түсуі тура әдісті болжайды.

Залалды жанама әдіспен экономикалық бағалау ЭК-нің 110-бабының 2-тармағында белгіленген тәртіппен айқындалады және қоршаған ортаға іс жүзіндегі әсер мен белгіленген норматив арасындағы айырмаға, сондай-ақ қоршаған ортаға эмиссиялар үшін төлемақы мөлшерлемелеріне, экологиялық қауіпсіздік және экологиялық қатер деңгейлеріне негізделеді.

26. Табиғат пайдаланушының міндетті экологиялық төлемдерді төлеуден, қоршаған ортаға келтірілген залал үшін жауаптылықтан жалтарғаны үшін жауаптылығының аражігін қатаң ажырату қажеттілігіне соттар назар аударсын.

Жеке тұлғалардың өмірі мен денсаулығына зиян, жеке және заңды тұлғалардың, мүлкіне, мемлекетке не қоршаған ортаға залал келтірген адам келтірілген зиянды немесе залалды ерікті түрде немесе сот шешімі бойынша жоюға не оларды құндық нысанда зиян немесе залал келтіру кезінде орын алған жай-күйге дейін жеке меншік немесе сақтандыру қаражатының есебінен толтыруға, табиғи ресурстардың өсімін молайту жөніндегі, талапкерге жіберіп алған пайданы қоса алғанда, залалды өтеу жөніндегі іс-шараларды орындауға не ақша қаражаттарын мемлекеттік бюджетке немесе жәбірленген адамға тікелей аудару арқылы өтеуге құқылы. Жеке адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян толық көлемде, жәбірленушінің еңбекке қабілетін жоғалту дәрежесін, оны емдеуге және денсаулығын қалпына келтіруге жұмсалатын шығындарды, науқасты күту жөніндегі шығындарды, өзге де шығыстар мен ысыраптарды ескере отырып өтеледі. Сонымен, Радиациялық қауіпсіздік туралы заңның 21-бабының 1-тармағында заңнамаға сәйкес азаматтардың иондаушы сәулелендiрудiң белгiленген шегiнен тыс немесе радиациялық авария салдарынан сәуле алуға байланысты өз өмiрi мен денсаулығына келтiрiлген зиянның орны толтырылуына және мүлiктiк залалдардың орны толтырылуына құқығы көзделген.

Егер қоршаған ортаға залал келтірген кінәлі адам табиғи ортаны залал келтірілген кезде орын алған жағдайға дейін заттай нысанда қалпына келтіру жөніндегі сот актісін орындай алмаса, жойылғанның не бүлінгеннің орнына бағасы тең табиғи ресурсты ұсына алмаса не ақшалай нысанда оның орнын толтыра алмаса, онда шешім шығарған сот немесе шешімді орындау жері бойынша сот АПК-нің 246-бабының тәртібімен сот орындаушысының өтінішхаты бойынша және (немесе) атқарушылық iс жүргiзудегі тараптардың арызы бойынша оны орындау тәсілі мен тәртібін өзгерте алады.

Ескерту. 26-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

27. Соттарға қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті органның, қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды қорғау, олардың өсімін молайту және пайдалану саласындағы арнайы уәкілетті органдардың, сондай-ақ жергілікті өкілді және (немесе) атқарушы органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының лауазымды адамдарының экологиялық заңнамаға, оның ішінде белгісіз адамдар тобының мүдделерін қорғауға байланысты мәселелер бойынша шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) мемлекеттік органдардың өз құзыреті шегінде, заңды тұлғалардың, сондай-ақ, прокурордың шағым жасауы туралы істер, АПК-нің 27-бабының төртінші бөлігінде және 28-бабының 2) тармақшасында көзделген жағдайларды қоспағанда, АПК-нің 292-бабының бірінші бөлігінің екінші абзацында көзделген жағдайларда мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттардың соттылығына жататындығы түсіндірілсін.

Егер жүргізілген бақылау нәтижелері бойынша әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасалмаса, экологиялық заңнаманы бұзушылықтарды жою туралы нұсқама АПК-нің 29-тарауының тәртібімен шағым жасалуға жатады.

ЭК-нің 126-бабына сәйкес лауазымды адамдардың шешіміне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағым жасауға байланысты мәселелерді сотқа дейін реттеу тәртібін міндетті түрде сақтау туралы талап мемлекеттік экологиялық бақылауды жүзеге асыратын лауазымды адамдардың шешімдеріне, әрекетіне (әрекетсіздігіне) ғана қолданылады.

Егер талапкер (АПК-нің 29-тарау тәртібімен өтініш беруші) осы санат үшін заңда белгіленген дауды сотқа дейін реттеу тәртібін сақтамаса және осы тәртіпті қолдану мүмкіндігі жоғалмаса, онда АПК-нің 152-бабының бірінші бөлігінің 1) тармақшасына сәйкес судья талап қою өтінішін қайтарады.

Талап қою өтініші қате қабылданған жағдайда, ол АПК-нің 279-бабы 1) тармақшасының негізінде қараусыз қалдыруға жатады.

Ескерту. 27-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

28. Соттарға экологиялық дау деп шаруашылық, басқарушылық және өзге қызмет, оның ішінде объектілерді орналастыру процесінде қоршаған ортаны қорғауға байланысты қабылданған және жүзеге асырылатын шешімдер мен іс-шараларды бағалау, мемлекеттік экологиялық сараптама қорытындылары, кәсіпорындардың қызметін тоқтата тұруға (шектеуге) немесе тоқтату, қоршаған ортаға эмиссиялар үшін төлемақы мөлшері, экологиялық заңнаманы бұзу салдарынан адамның денсаулығы жөніндегі, қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеу туралы даулар болып табылатыны түсіндірілсін.

ЭК-нің 46-тарауының нормаларына сәйкес экологиялық құқықтық қатынастар субъектілерінің арасындағы экологиялық даулар келіссөздер арқылы, оның ішінде сарапшыларды тарта отырып не тараптар бұрын келіскен дауларды шешу рәсіміне сәйкес шешілуі мүмкін. Сонымен, жер қойнауын пайдалану саласындағы келісімшартты орындауға, өзгертуге немесе тоқтатуға байланысты даулар келіссөздер арқылы шешілуі мүмкін (Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" Кодекстің 78-бабы). Тараптар келіскен дауларды шешу рәсімі дауды шарттың талаптарына, заңнамалық актілеріне не халықаралық шарттың талаптарына сәйкес шешу мүмкіндігін білдіреді.

Дауларды заңды тұлғалардың және жеке тұлғалардың қатысуымен шешкен кезде соттар талапкерден дауды реттеудің сотқа дейінгі тәртібін сақтау дәлелдемесін талап етуі тиіс.

Шешімнің уәждеу бөлігінде соттар міндетті түрде табиғат пайдаланушыға ЭК-ні орындамауды құқық бұзушылық деп тану үшін негіз болған тиісті нормаларында жүктелген нақты міндетті көрсете отырып, қолданыстағы заңнаманың нормаларына сілтемелер жасаған жөн.

Соттарға залалды өтеу туралы талап қоюларды қанағаттандырған кезде шешімнің қарар бөлігінде табиғат пайдаланушылардан мұнай секторы ұйымдарының зиянды өтеу туралы талап қоюлары бойынша алынған, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына есепке алынуға жататын қаражатты қоспағанда, залал сомасын мемлекет кірісіне өндіріп алуға не залал сомасын республикалық бюджетке өндіріп алуға эмиссия көзінің орналасқан жері бойынша салық органдарының деректемелерін көрсету қажеттігі түсіндірілсін.

Ескерту. 28-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

29. Жеке тұлғалардың және қоғамдық бірлестіктердің жеке және заңды тұлғалардың, қоршаған ортаға, адамның өмірі мен денсаулығына теріс әсер ететін шаруашылық және өзге де қызметін шектеу, тоқтата тұру және тоқтату туралы талап қоюларын қараған кезде, ең алдымен, мұндай теріс әсер ету фактісін белгілеу осындай талаптарды қанағаттандыру үшін негіз болып табылады.

Экологиялық зиянды қызметті шектеу, тоқтата тұру және тоқтату туралы талап қоюларды қанағаттандыру туралы шешім қабылдай отырып, соттар теріс әсер етуді тоқтату объектіні жабудың нәтижесінде ғана емес, сол сияқты жауапкер экологиялық заңнама талаптарының бұзылуын жоюға мерзімді міндетті түрде көрсете отырып, жауапкерге зиянды әсер көзін жоюға: жөндеу жүргізуге, қайта құруға, жаңа тазарту құрылыстарын орнатуға, жаңа өндіріс технологияларын енгізуге, табиғат пайдалану шарттарын өзгертуге және тағы сол сияқтыға бағытталған іс-қимыл жасау міндетін жүктеу арқылы мүмкін екендігін назарға алуға тиіс.

Ескерту. 29-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

30. Егер істе бар дәлелдемелер жауапкерді экологиялық құқық бұзушылық жасағаны үшін мүліктік жауаптылыққа тарту үшін негіздер мен шарттардың бар екендігі туралы куәландырса, тәртіп бұзушы зиянды ерікті түрде толық көлемде өтеген жағдайларды қоспағанда, сот талапкердің талап қоюдан және қоршаған орта объектілерін пайдаланғаны үшін төлемдерді мәжбүрлі түрде алуға байланысты істер бойынша бас тартуын қабылдамайды.

Соттардың назары қолданыстағы экологиялық заңнама қоршаған орта объектісіне пайдаланғаны үшін төленуге тиісті төлемдердің мөлшерін азайту мүмкіндігін көздемейтіндігіне аударылсын.

АПК-нің 29-тарауының қағидалары бойынша ерекше талап қою өндірісі тәртібімен қаралатын даулар тараптардың татуласу келісімін немесе тараптардың дауды (жанжалды) медиация тәртібімен реттеу туралы келісім не дауды партисипативтік рәсім тәртібімен реттеу туралы келісім жасасуына байланысты тоқтатылуға жатпайды.

Ескерту. 30-тармақта қазақ тіліндегі мәтін өзгермейді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

31. Соттар экологиялық заңнаманың бұзылуына ықпал ететін мән-жайларды егжей-тегжейлі зерттеуге және АПК-нің 270-бабында көзделген тәртіппен тиісті жеке ұйғарымдарды қабылдауға тиіс.

32. Осы нормативтік құқықтық актінің қабылдануына байланысты "Соттардың қоршаған ортаны қорғау туралы заңнаманы қолдану практикасы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы № 16 нормативтік қаулысының күші жойылды деп танылсын.

33. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына енгізіледі, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және алғаш рет ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы	Қ. МАМИ
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының cудьясы, жалпы отырыс хатшысы	Қ. ШАУХАРОВ

О некоторых вопросах применения судами экологического законодательства Республики Казахстан по гражданским делам

Нормативное постановление Верховного суда Республики Казахстан от 25 ноября 2016 года № 8.

Сноска. По всему тексту слова "индивидуальных предпринимателей без образования юридического лица,", "индивидуальные предприниматели без образования юридического лица,", "индивидуального предпринимателя без образования юридического лица," "индивидуальным предпринимателем без образования юридического лица,", "индивидуальными предпринимателями без образования юридического лица," исключены в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

ОБЪЯВЛЕНИЕ

В целях обеспечения единообразного применения судами экологического законодательства Республики Казахстан по гражданским делам пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан

постановляет:

1. Экологическое законодательство основывается на Конституции Республики Казахстан и состоит из Экологического кодекса Республики Казахстан (далее – ЭК), кодексов Республики Казахстан "О здоровье народа и системе здравоохранения", О недрах и недропользовании, Земельного, Лесного и Водного, законов Республики Казахстан от 23 апреля 1998 года № 219-I "О радиационной безопасности населения" (далее – Закон о радиационной безопасности), от 16 июля 2001 года № 242-II "Об архитектурной, градостроительной и строительной деятельности", от 9 июля 2004 года № 593-II "Об охране, воспроизводстве и использовании животного мира" (далее – Закон об охране животного мира), от 7 июля 2006 года № 175-ІІІ "Об особо охраняемых природных территориях" (далее – Закон об особо охраняемых территориях) и иных нормативных правовых актов.

Сноска. Пункт 1 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

2. Правила применения ЭК в случае противоречия его норм международным договорам, а также иным законам Республики Казахстан, регулирующих отношения в области охраны окружающей среды, предусмотрены пунктами 2 и 3 статьи 2 ЭК. Экологическое законодательство регулирует отношения по охране, воспроизводству, использованию, защите природных объектов и охране жизни и здоровья человека. Понятие охраны окружающей среды дано в подпункте 46) статьи 1 ЭК.

Вопросы охраны и использования недр, вод, лесов и иных природных ресурсов особо охраняемых природных территорий, не используемых в хозяйственной деятельности, животных и растений, занесенных в Правила ведения Красной книги Республики Казахстан, утвержденные постановлением Правительства Республики Казахстан от 2 июня 2012 года № 734, в части, не урегулированной ЭК, регулируются законами об охране животного мира, об особо охраняемых территориях, о недрах, другими специальными законами, нормативными правовыми актами.

3. Природные ресурсы в Республике Казахстан могут находиться в общем либо специальном природопользовании (статья 10 ЭК). Под объектом права природопользования следует понимать индивидуально определенные части природных ресурсов (земельный участок, водный объект, участок лесного фонда и так далее), обособленные физически (путем установления ее границ на местности, "в натуре").

При общем природопользовании население вправе осуществлять постоянно и на бесплатной основе использование объектов окружающей среды для удовлетворения жизненно необходимых потребностей, без предоставления природных ресурсов в обособленное пользование, за исключением ограничений, предусмотренных экологическим законодательством.

Определение специального природопользования содержится в пункте 4 статьи 10 ЭК. Эмиссии в окружающую среду в процессе ведения хозяйственных и иных видов деятельности осуществляются природопользователями на основании специальных разрешений и на платных условиях, в порядке, установленном ЭК и иными законодательными актами. Так, плата за эмиссии в окружающую среду, равно как и обязательные платежи за пользование отдельными видами природных ресурсов, устанавливается налоговым законодательством Республики Казахстан (пункт 1 статьи 101, статья 102 ЭК).

4. Определения природопользователей, их видов содержатся в подпункте 71) статьи 1 и статье 11 ЭК, эмиссии в окружающую среду – в подпункте 43) статьи 1 ЭК.

Эмиссии в окружающую среду допускаются в пределах установленных лимитов, то есть нормативных объемов эмиссий в окружающую среду, устанавливаемых на определенный срок и в зависимости от категории объекта уполномоченным органом в области охраны окружающей среды либо местными исполнительными органами областей, городов республиканского значения, столицы.

Природопользователи, осуществляющие хозяйственную и иную деятельность, в результате которой допускаются эмиссии в окружающую среду, за исключением случаев, предусмотренных пунктом 1 статьи 69 ЭК, обязаны получить лицензию и (или) экологическое разрешение на специальное природопользование, на осуществление конкретных видов эмиссий либо комплексное экологическое разрешение, которые выдаются уполномоченным государственным органом в области охраны окружающей среды либо местными исполнительными органами областей, городов республиканского значения и столицы на основании поданного заявления (пункт 3 статьи 12, статьи 20, 68, 69 и 79 ЭК). Осуществление хозяйственной и иной деятельности без экологического разрешения (комплексного экологического разрешения) на эмиссии в окружающую среду либо при несвоевременном оформлении такого разрешения влечет ответственность, предусмотренную экологическим законодательством, и является основанием для приостановления хозяйственной или иной деятельности либо приостановления эксплуатации объекта, являющегося источником загрязнения окружающей среды.

5. Разрешение представляет собой комплект документов, удостоверяющих право природопользователя на эмиссии в окружающую среду, содержащие сведения о самом природопользователе и осуществляемой им хозяйственной и иной деятельности, срок действия разрешения, условия природопользования, а также план мероприятий по охране окружающей среды на период действия разрешения (подпункт 98) статьи 1, статья 70 ЭК).

Комплексное экологическое разрешение является единым документом, удостоверяющим право природопользователя осуществлять эмиссии в окружающую среду с условием внедрения наилучших доступных технологий и соблюдения технических удельных нормативов эмиссий, установленных экологическим законодательством.

Разрешения (комплексные разрешения) на эмиссии в окружающую среду выдаются на определенный срок либо бессрочно в зависимости от категорий объектов производства и видов деятельности и до изменения применяемых технологий и условий природопользования, указанных в действующем разрешении (статьи 76, 79 ЭК).

Согласно пункту 1 статьи 78 ЭК переоформление разрешения на эмиссии в окружающую среду осуществляется в течение пятнадцати календарных дней в случаях изменения наименования, реорганизации природопользователя, а также в случае смены собственника объекта (объектов), в отношении которого (которых) выдано такое разрешение на эмиссии, при условии, что переоформление не повлечет увеличения нагрузки на окружающую среду.

Невыполнение природопользователем обязанности по переоформлению разрешения на эмиссии следует считать как незаконное осуществление эмиссии в окружающую среду.

Лишение природопользователя разрешения на эмиссии в окружающую среду может быть осуществлено только в судебном порядке.

Сноска. Пункт 5 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

6. В соответствии с пунктами 1 и 2 статьи 12 ЭК использование (изъятие) природных ресурсов и осуществление отдельных видов деятельности в области охраны окружающей среды, без эмиссии в окружающую среду, не требуют экологического разрешения и осуществляются на основании лицензий или разрешений, решений Правительства или местных исполнительных органов о предоставлении природных ресурсов в порядке, установленном законами, либо договоров (контрактов) на природопользование, заключаемых в порядке, установленном законодательными актами, в рамках права специального природопользования.

7. Понятие загрязнения окружающей среды дано в подпункте 48) статьи 1 ЭК.

Разновидностями загрязнения окружающей среды являются: химическое, механическое (засорение), биологическое и радиоактивное (заражение), физическое (радиационное, акустическое или электромагнитное излучения, вибрация и иные вредные физические воздействия).

При применении экологического законодательства следует иметь в виду, что юридически значимым является загрязнение, которое превышает допустимые нормативы качества окружающей среды либо, хотя и не превышает их, но впоследствии причинившее ей существенный вред. Понятия загрязнения отдельных объектов окружающей среды содержатся в законодательстве.

Под нормативами качества окружающей среды понимаются показатели, характеризующие благоприятное для жизни и здоровья человека состояние окружающей среды и природных ресурсов.

К числу основных факторов загрязнения окружающей среды относятся:

хозяйственная и иная деятельность, осуществляемая с нарушением установленных норм и правил в области охраны окружающей среды;

аварии, катастрофы и стихийные бедствия;

размещение на территории страны отходов.

Источниками загрязнения выступают объекты, с которых происходят эмиссии вредных веществ в окружающую среду.

При рассмотрении данной категории дел надлежит выяснять, к какому виду источников эмиссий загрязняющих веществ (передвижному или стационарному) относится то или иное оборудование (аппарат, установка, агрегат), исходя из его предназначения, технологических характеристик и выполняемой работы, физических габаритов и других показателей. Так, по аналогии с подпунктом 65-3) статьи 1 ЭК буровая установка, хотя бы конструктивно закрепленная на транспортном средстве, которое перемещает эту установку, не относится к передвижным источникам, поскольку непосредственно процесс работы установки (бурение) происходит при остановке транспортного средства, то есть в стационарном положении.

8. Под экологическим правонарушением понимается действие (бездействие), нарушающее экологическое законодательство и причиняющее вред окружающей среде, здоровью и жизни человека, имуществу физических и (или) юридических лиц, государству либо создающее реальную угрозу такого причинения.

Объектами экологического правонарушения являются общественные отношения в сфере взаимодействия общества и природы, управленческие отношения в сфере природопользования, отношения права собственности и иных прав на природные ресурсы, как объекты охраны окружающей среды от уничтожения, деградации, повреждения, загрязнения и иного вредного воздействия, окружающей среды и находящихся в ней в естественной взаимосвязи ее отдельных компонентов, по поводу которых возникает и осуществляется деятельность субъектов этих правоотношений, а также жизнь и здоровье человека, имущество физических и юридических лиц, интересы государства.

Сноска. Пункт 8 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

9. Субъектами загрязнения (причинителями вреда) могут быть признаны любые физические и юридические лица: государственные и негосударственные, резиденты и нерезиденты.

Физические и юридические лица, причинившие вред окружающей среде, жизни и здоровью граждан, имуществу физических и юридических лиц, или государству вследствие нарушения экологического законодательства, обязаны возместить причиненный вред, за исключением случаев причинения вреда не по их вине в соответствии с пунктом 2 статьи 917 Гражданского кодекса Республики Казахстан (далее – ГК).

Сноска. Пункт 9 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

10. Нарушение экологического законодательства влечет имущественную (гражданско-правовую), административную, уголовную ответственность.

Согласно пункту 2 статьи 321 ЭК возмещению подлежит ущерб, причиненный окружающей среде, здоровью граждан, имуществу физических и юридических лиц, государству вследствие:

уничтожения и повреждения природных ресурсов;

незаконного и нерационального использования природных ресурсов;

самовольных эмиссий;

сверхнормативных эмиссий в окружающую среду.

В соответствии с подпунктом 42) статьи 1 ЭК под ущербом окружающей среде понимается загрязнение окружающей среды или изъятие природных ресурсов свыше установленных нормативов, вызвавшее или вызывающее деградацию и истощение природных ресурсов или гибель живых организмов.

Не рассматриваются в качестве ущерба окружающей среде случаи сверхнормативного размещения отходов, сверхнормативного сброса загрязняющих веществ в объекты, оборудованные и предназначенные для размещения отходов и сброса сточных вод, а также случаи попадания химических веществ или розлива сточных вод на производственные площадки, ограниченные защитными сооружениями, предотвращающими загрязнение земной поверхности, недр и подземных вод. Не относятся к самовольным и сверхнормативным эмиссиям случаи отклонения от программ развития переработки попутного газа, а также проектной документации и проектов нормативов эмиссий в окружающую среду, в том числе изменения сценариев и (или) графиков сжигания газа, представленных природопользователем на государственную экологическую экспертизу (далее – ГЭЭ) и не влекущих превышения нормативов предельно допустимых эмиссий (пункты 7, 8 и 9 статьи 321 ЭК).

В силу требований пункта 1 статьи 7 Закона Республики Казахстан от 13 декабря 2005 года № 93-III "Об обязательном экологическом страховании" (далее – Закон об экологическом страховании) физические и (или) юридические лица, осуществляющие экологически опасные виды хозяйственной и иной деятельности, не вправе осуществлять свою деятельность без заключения договора обязательного экологического страхования. При наличии более одного владельца объекта, осуществляющего экологически опасный вид хозяйственной и иной деятельности, указанный договор заключается с любым из них с указанием в страховом полисе всех владельцев объекта в качестве застрахованных.

Сноска. Пункт 10 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

11. Под понятиями уничтожение и повреждение природных ресурсов и незаконное и нерациональное использование природных ресурсов судам следует понимать:

уничтожение и повреждение природных ресурсов – исходя из степени опасности общественно опасных последствий, это полная потеря ими их специфической хозяйственной, товарной, ландшафтно-рекреационной и экосистемной (водорегулирующей, почвозащитной, климатообразующей и другой) ценности, восстановление которой невозможно или требует проведения рекультивации земель, лесопосадочных, дноочистительных и других работ, либо частичная потеря ими их специфической ценности, допускающая ее восстановление путем проведения работ по планировке и залужению почв от поверхностного загрязнения, либо самовосстановление природного ресурса;

незаконное и нерациональное использование природных ресурсов – действия, совершенные без разрешения на специальное природопользование, получаемое в порядке, установленном статьей 12 ЭК, без договора (контракта), акта на право пользования или владения земельным участком (контрактной территорией), лесорубочного билета или ордера на побочное лесопользование; либо разрешенное специальное природопользование, приведшее к снижению специфической ценности природных ресурсов вследствие бесхозяйственности и низкого технологического уровня.

Определения сверхнормативных эмиссий и самовольных эмиссий содержатся, соответственно, в подпунктах 56-1) и 61-1) статьи 1 ЭК. При этом судам следует иметь в виду, что эмиссии в окружающую среду, выразившиеся в превышении установленных лимитов выбросов, сбросов и размещения загрязняющих веществ, выявленные в ходе государственного контроля инструментальными, аналитическими или расчетными методами и не зафиксированные ведомственным и производственным контролем, также являются самовольной эмиссией в окружающую среду.

Понятие аварийного загрязнения окружающей среды дано в подпункте 49) статьи 1 ЭК, подпункте 2) статьи 1 Закона об экологическом страховании.

12. Предъявленный в суд иск о возмещении вреда, причиненного окружающей среде, должен быть мотивированным, содержать ссылки на нормы материального и процессуального права, иметь доказательства причиненного ущерба и причинной связи между противоправными действиями (бездействием) виновного лица и причиненным ущербом.

При рассмотрении дел суды должны выяснять обстоятельства, свидетельствующие о наступлении вредных последствий. В частности, имело ли место загрязнение окружающей среды или изъятие природных ресурсов свыше установленных нормативов, вызвавшее деградацию и истощение природных ресурсов или гибель живых организмов. Также необходимо принимать меры к установлению иных обстоятельств совершенного экологического правонарушения.

Сноска. Пункт 12 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

13. По общему правилу вина является основанием привлечения к имущественной ответственности за причинение вреда окружающей среде (пункт 1 статьи 917 ГК).

В отдельных случаях допускается возложение ответственности за вред, причиненный окружающей среде, независимо от наличия вины причинителя. Так, недропользователь, проводящий разведку и (или) добычу углеводородов на море, несет ответственность в случае загрязнения моря вне зависимости от наличия вины, если не докажет, что вред возник вследствие действия непреодолимой силы или умысла потерпевшего (пункт 8 статьи 154 Кодекса о недрах и недропользовании).

В соответствии с пунктом 1 статьи 931 ГК, пунктом 5 статьи 321 ЭК физические и юридические лица, деятельность которых связана с повышенной опасностью для окружающей среды, также возмещают причиненный вред независимо от наличия их вины, если не докажут, что вред возник вследствие непреодолимой силы или умысла потерпевшего.

Если страхователь, ответственность которого подлежит обязательному экологическому страхованию, застраховался как владелец объекта, деятельность которого связана с опасностью причинения вреда третьим лицам, то договор обязательного экологического страхования заключается в части страхования гражданско-правовой ответственности за причинение вреда окружающей среде (пункт 2 статьи 8 Закона об экологическом страховании).

Вопрос о том, представляет ли деятельность физического или юридического лица, повышенную опасность для окружающей среды, решается судом с учетом положений экологического законодательства и, в том числе, приказа Министра энергетики Республики Казахстан от 21 января 2015 года № 27 "Об утверждении Перечня экологически опасных видов хозяйственной и иной деятельности".

Сноска. Пункт 13 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

14. При совместном причинении вреда окружающей среде несколькими лицами в соответствии со статьей 932 ГК на них возлагается солидарная ответственность. По заявлению истца можно возложить на виновных лиц долевую ответственность, если такой порядок взыскания соответствует интересам охраны окружающей среды, обеспечивает эффективное и полное возмещение причиненного вреда.

Суд, возлагая на виновных лиц долевую ответственность, должен исходить из степени вины каждого из них. При невозможности определить степень вины каждого причинителя вреда размер ответственности устанавливается исходя из равенства долей. При совершении экологического правонарушения несколькими лицами возложение солидарной либо долевой ответственности за причиненный вред допускается лишь по тем эпизодам, по которым установлено совместное участие указанных лиц.

Суд вправе в соответствии с пунктом 5 статьи 935 ГК принять во внимание имущественное положение причинителя и уменьшить размер возмещения вреда, за исключением случаев, когда вред причинен юридическим лицом, индивидуальным предпринимателем без образования юридического лица либо умышленными действиями физического лица.

15. Истцами по делам о возмещении ущерба, причиненного окружающей среде, а также об ограничении, приостановлении и прекращении хозяйственной и иной деятельности физических или юридических лиц, оказывающей отрицательное воздействие на окружающую среду, жизнь и здоровье человека, могут выступать уполномоченный орган в области окружающей среды и специально уполномоченные государственные органы в области охраны окружающей среды, охраны, воспроизводства и использования природных ресурсов, их территориальные подразделения, государственные органы в пределах своей компетенции, физические и юридические лица, прокуроры в пределах своих полномочий.

Физические лица вправе предъявлять в суд иски о возмещении вреда, причиненного их жизни и здоровью, имуществу вследствие нарушения экологического законодательства, требования об отмене решений о размещении, строительстве, реконструкции и вводе в эксплуатацию предприятий, сооружений и иных экологически опасных объектов, а также об ограничении и прекращении хозяйственной и иной деятельности физических или юридических лиц, оказывающей отрицательное воздействие на окружающую среду, жизнь и здоровье человека (статья 13 ЭК).

Общественные объединения, в силу статьи 14 ЭК, имеют право требовать отмены в судебном порядке решений о размещении, строительстве, реконструкции и вводе в эксплуатацию предприятий, сооружений и иных экологически опасных объектов, об ограничении, приостановлении и прекращении хозяйственной и иной деятельности физических или юридических лиц, оказывающей отрицательное воздействие на окружающую среду, жизнь и здоровье человека, предъявлять в суд иски о возмещении вреда, причиненного жизни, здоровью и (или) имуществу физических и юридических лиц, вследствие нарушения экологического законодательства, а также в защиту прав, свобод и законных интересов физических и юридических лиц, в том числе неопределенного круга лиц, по вопросам охраны окружающей среды и использования природных ресурсов.

В соответствии с подпунктом 28) статьи 616 Кодекса Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс)" истцы (заявители) по искам (заявлениям) о защите прав, свобод и законных интересов физических и юридических лиц, в том числе в интересах неопределенного круга лиц, по вопросам охраны окружающей среды и использования природных ресурсов освобождены от уплаты государственной пошлины при подаче иска в суд.

Сноска. Пункт 15 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

16. Физические и юридические лица вправе в судебном порядке оспорить заключение ГЭЭ (статья 57 ЭК). Лишение (отзыв) положительного заключения ГЭЭ осуществляется органом, его выдавшим, на основании письменного обращения или согласия природопользователя. При выявлении нарушения требований экологического законодательства Республики Казахстан лишение (отзыв) положительного заключения ГЭЭ осуществляется в судебном порядке (пункт 7 статьи 51 ЭК).

Перечень объектов, подлежащих обязательной ГЭЭ, установлен статьей 47 ЭК. В силу статьи 51 ЭК осуществление деятельности без положительного заключения ГЭЭ является нарушением экологического законодательства.

Согласно пунктам 9 и 13 Правил проведения государственной экологической экспертизы, утвержденных приказом Министра энергетики Республики Казахстан от 16 февраля 2015 года № 100, материалы, представляемые на экспертизу в электронной форме, должны содержать в числе других документов и результаты учета общественного мнения. Учитываются заключения отраслевых экспертиз, осуществляемых иными государственными органами, а также заключения внешних экспертов, имеющие рекомендательный характер.

Разногласия при осуществлении ГЭЭ рассматриваются путем переговоров либо в судебном порядке (статья 58 ЭК). При разрешении таких споров судам следует руководствоваться экологическим законодательством, положениями Конвенции о доступе к информации, участию общественности в процессе принятия решений и доступе к правосудию по вопросам, касающимся окружающей среды (г. Орхус, 25 июня 1998 года, ратифицирована Законом Республики Казахстан от 23 октября 2000 года № 92-II "О ратификации Конвенции о доступе к информации, участию общественности в процессе принятия решений и доступе к правосудию по вопросам, касающимся окружающей среды", далее – Орхусская конвенция).

Сноска. Пункт 16 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

17. Разъяснить судам, что для любых видов хозяйственной и иной деятельности, которые могут оказать прямое или косвенное воздействие на окружающую среду, жизнь и здоровье населения, установлена обязательность оценки воздействия на окружающую среду (далее – ОВОС), стадии и порядок проведения которой определены главой 6 ЭК. В соответствии со статьями 35 и 38 ЭК в рамках ОВОС оцениваются возможные последствия намечаемой хозяйственной и иной деятельности для окружающей среды, здоровья человека, разрабатываются меры по предотвращению неблагоприятных последствий (уничтожения, деградации, повреждения и истощения естественных экологических систем и природных ресурсов), оздоровлению окружающей среды с учетом требований экологического законодательства.

ОВОС осуществляется физическими и юридическими лицами, получившими лицензию на выполнение работ и оказание услуг в области охраны окружающей среды. Организацию и финансирование работ по ОВОС обеспечивает заказчик (инициатор) планируемой деятельности.

Согласно Правилам проведения общественных слушаний, утвержденным приказом Министра охраны окружающей среды Республики Казахстан 7 мая 2007 года № 135-п, общественные слушания по обсуждению материалов ОВОС проводятся в форме открытого собрания либо опроса. Заказчик (инициатор) намечаемой управленческой, хозяйственной и иной деятельности предварительно согласовывает с местными исполнительными органами время и место проведения общественных слушаний и публикует объявление в средствах массовой информации о проведении общественных слушаний с указанием времени и места их проведения.

Публикация объявления должна осуществляться на государственном и русском языках за 20 дней до даты проведения общественных слушаний.

В соответствии со статьей 57-2 ЭК по проектам, реализация которых может непосредственно повлиять на окружающую среду, жизнь и здоровье населения, и при производстве ГЭЭ обязательно проведение общественных слушаний, организация, порядок проведения и фиксация результатов которых отнесены к компетенции местных исполнительных органов (статья 20 ЭК).

Сноска. Пункт 17 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

18. В силу статьи 14 ЭК общественные объединения при осуществлении деятельности в области охраны окружающей среды вправе получать от государственных органов и организаций своевременную, полную и достоверную экологическую информацию, в соответствии со статьями 163, 164 и 165 ЭК. Предоставление экологической информации осуществляется в соответствии с Законом Республики Казахстан от 12 января 2007 года № 221-III "О порядке рассмотрения обращений физических и юридических лиц" и Правилами оказания государственной услуги "Предоставление экологической информации", утвержденными приказом Министра экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан от 2 июня 2020 года № 130.

Согласно статье 17 Закона Республики Казахстан от 15 марта 1999 года № 349-I "О государственных секретах" сведения о состоянии экологии не подлежат засекречиванию.

Государственные органы по просьбе общественности о предоставлении экологической информации должны предоставлять ее с учетом требований главы 21 ЭК, Закона Республики Казахстан от 16 ноября 2015 года № 401-V "О доступе к информации" и статьи 4 Орхусской конвенции. Заинтересованные лица вправе также получить соответствующую экологическую информацию из Государственного фонда экологической информации в соответствии с Правилами ведения Государственного фонда экологической информации, утвержденными постановлением Правительства Республики Казахстан от 13 октября 2016 года № 589.

Сноска. Пункт 18 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

19. При рассмотрении данной категории дел судам необходимо иметь в виду, что положения статьи 9 Орхусской конвенции применимы к спорам о доступе представителей общественности (физических и (или) юридических лиц) по поводу:

нарушений права общественности на доступ к экологической информации;

нарушений права на участие общественности в процессе принятия решений по планируемой хозяйственной деятельности (в рамках процедур ОВОС и ГЭЭ);

обжалования решений, действий (бездействия) государственных и негосударственных органов, организаций, физических лиц, связанных с нарушением экологического законодательства.

20. В силу требований статей 126, 1017 ГК (о служебной и коммерческой тайне, нераскрытой информации) заявителю может быть отказано в предоставлении сведений o мощности установки, сырьевой базе, количестве рабочих смен, финансировании природоохранных мероприятий и других данных. Отказ в получении экологической информации относительно сведений и данных с ограниченным доступом может быть основан также на следующих законодательных актах: Уголовно-процессуальном кодексе Республики Казахстан (тайна оперативно-розыскной деятельности, дознания и предварительного следствия), законах Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 257-IV "О государственной статистике" (гарантии физическим и юридическим лицам конфиденциальности первичной статистической информации), от 24 ноября 2015 года № 418-V "Об информатизации" (нарушение неприкосновенности частной жизни).

21. В соответствии со статьей 288 ЭК физические и юридические лица, деятельность которых связана с образованием отходов производства и потребления, несут ответственность как собственники за безопасное обращение с отходами с момента их образования, если иное не предусмотрено законодательством или договором, определяющим условия обращения с отходами. Они обязаны соблюдать экологические и санитарно-эпидемиологические требования и выполнять мероприятия по хранению, утилизации, обезвреживанию, размещению или безопасному удалению отходов в места хранения. Сроки безопасного хранения отходов до их восстановления или переработки либо захоронения определены пунктом 3 статьи 288 ЭК.

Понятие временного размещения отходов дано в подпункте 30-1) статьи 1 ЭК. Суды должны иметь в виду, что согласно пункту 3-1 статьи 288 ЭК временное размещение отходов не является размещением отходов. Нарушение сроков хранения таких отходов влечет признание их размещенными с момента образования.

Экологическим законодательством на собственников отходов возлагается обязанность по пользованию централизованной системой сбора отходов или услугами субъектов, отвечающих квалификационным требованиям, выполняющих операции по сбору, утилизации, переработке, хранению, размещению или удалению отходов, либо самостоятельному осуществлению операций по размещению или удалению отходов. Передача отходов собственником таким субъектам означает одновременно переход к ним права собственности на отходы, если сторонами не заключено соглашение на иных условиях.

Сноска. Пункт 21 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

22. Физические и юридические лица, выполняющие операции по сбору, утилизации, переработке, хранению, размещению или удалению отходов и осуществляющие транспортировку отходов, принимаемых от сторонних организаций, несут ответственность за безопасное обращение с ними с момента передачи их собственником отходов – погрузки отходов на принадлежащее им транспортное средство и приемки их физическим или юридическим лицом, и до выгрузки отходов в установленном месте из транспортного средства, если иное не предусмотрено законодательством или соглашением.

В случаях передачи отходов производства и потребления организациям, не имеющим в совокупности прав на выполнение операций по сбору, утилизации, переработке, хранению, размещению или удалению отходов, обязанность по уплате платы за эмиссию в окружающую среду возлагается на лиц, в результате деятельности которых образуются такие отходы.

Ответственность собственников отходов производства и потребления, а равно субъектов, выполняющих операции по сбору, транспортировке, утилизации, переработке, хранению, размещению или удалению отходов в каждом конкретном случае определяется в зависимости от вида и степени опасности отходов в порядке, установленном ЭК.

Судам надлежит иметь в виду, что по смыслу статьи 297 ЭК на объем и размер ответственности влияет выполнение субъектами хозяйственной деятельности экологических мероприятий, в том числе финансовых, направленных на утилизацию отходов и уменьшение объемов их образования.

Сноска. Пункт 22 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

23. В соответствии со статьей 101 ЭК плата за эмиссии в окружающую среду, в том числе за размещение отходов производства и потребления, устанавливается и взимается по правилам, установленным главой 69 Налогового кодекса за эмиссии в окружающую среду в порядке специального природопользования.

Эмиссии в окружающую среду без оформленного в установленном порядке экологического разрешения рассматриваются как эмиссии в окружающую среду сверх установленных нормативов, за исключением выбросов загрязняющих веществ от передвижных источников.

Исполнение налоговых обязательств по оплате эмиссии в окружающую среду не освобождает природопользователя от возмещения ущерба, нанесенного окружающей среде (пункт 5 статьи 101 ЭК).

Сноска. Пункт 23 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

24. При определении экономической оценки ущерба, нанесенного окружающей среде, суды в соответствии с пунктом 1 статьи 108 ЭК должны исходить из стоимости затрат по восстановлению окружающей среды и потребительских свойств природных ресурсов.

Экономическая оценка ущерба от загрязнения атмосферного воздуха и водных, земельных ресурсов, а также от размещения отходов производства и потребления определяется прямым или косвенным методами в соответствии со статьями 108, 109 и 110 ЭК, Правилами экономической оценки ущерба от загрязнения окружающей среды, утвержденными постановлением Правительства Республики Казахстан от 27 июня 2007 года № 535 (далее – Правила оценки ущерба) и другими правовыми актами, в зависимости от того, возможна ли полная ликвидация последствий нанесенного ущерба путем мероприятий по восстановлению окружающей среды (пункт 3 статьи 108 ЭК).

При оценке стоимости ущерба, причиненного окружающей среде и здоровью населения, имуществу физических и юридических лиц, государству, а также для проверки представленных сторонами расчетов суды должны применять нормативы и таксы, установленные Правилами оценки ущерба в отношении каждого конкретного объекта окружающей среды. В случае, если порядок исчисления ущерба не регулируется специальным нормативным правовым актом, его размер определяется по фактическим затратам на восстановление нарушенного состояния окружающей среды с учетом понесенных убытков, в том числе упущенной выгоды.

В частности, экономическая оценка ущерба от самовольной добычи общераспространенных полезных ископаемых (песок, гравий, глина и другие, далее – ОПИ) определяется в десятикратном размере стоимости добытых полезных ископаемых и (или) произведенного товарного продукта, полученного из них.

В случае возникновения сомнений в правильности представленных расчетов либо при наличии возражений одной из сторон суд с целью проверки и устранения противоречий вправе, в соответствии со статьями 77 и 82 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее – ГПК), привлечь специалиста или назначить соответствующую судебную экспертизу.

Расчет оценки ущерба, причиненного природопользователем без надлежащего разрешения, должен производиться отдельно по каждому источнику загрязнения с применением соответствующего коэффициента Правил оценки ущерба.

В соответствии с Правилами оценки ущерба результаты инструментальных замеров и анализов, свидетельствующие о превышении установленных нормативов выбросов (сбросов) загрязняющих веществ, распространяются на период с последней проверки, проведенной в ходе государственного экологического контроля, до истечения срока исковой давности.

Следует иметь в виду, что расчет оценки ущерба не подлежит отдельному обжалованию в порядке гражданского судопроизводства, поскольку расчет является доказательством, подлежащим оценке в совокупности с другими доказательствами по делу в порядке, предусмотренном главой 7 ГПК.

Сноска. Пункт 24 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

25. Прямой метод экономической оценки ущерба определяется с учетом фактических затрат и наиболее эффективных инженерных, организационно-технических и технологических мероприятий, необходимых для восстановления окружающей среды, восполнения деградировавших природных ресурсов и оздоровления живых организмов.

Сбор и анализ необходимых материалов, установление экономической оценки нанесенного ущерба проводятся должностными лицами уполномоченного органа в области охраны окружающей среды в месячный срок с даты установления факта нанесения ущерба. Лицо, нанесшее ущерб окружающей среде, обязано предоставить гарантийное письмо с указанием конкретных мероприятий по восстановлению окружающей среды и сроков их проведения. Оценка мер по ликвидации последствий ущерба определяется по их рыночной стоимости или с учетом заключения независимого эксперта, уполномоченного проводить экспертизы в области охраны окружающей среды.

По смыслу статьи 110 ЭК и пункта 4 Правил оценки ущерба при определении возможности осуществить полную ликвидацию нанесенного ущерба путем мероприятий по восстановлению окружающей среды суды должны принимать во внимание только прямой метод экономической оценки ущерба с целью немедленного принятия мер по устранению последствий загрязнения и обязательных превентивных мер по предотвращению загрязнения окружающей среды и нанесения ей ущерба в любых иных формах.

Судам на стадии подготовки дела к судебному разбирательству по спорам о применении экологического законодательства, где экономическая оценка ущерба, нанесенного окружающей среде, определяется прямым методом, необходимо разъяснять сторонам положения статьи 322 ЭК, в силу которых, с согласия сторон, по решению суда вред может быть возмещен добровольно, в натуральной форме путем возложения на ответчика обязанности по устранению ущерба, нанесенного окружающей среде.

Косвенный метод экономической оценки ущерба применяется в случаях, когда не может быть применен прямой метод экономической оценки ущерба: загрязнения атмосферного воздуха, водных ресурсов, а также размещения отходов производства и потребления, в том числе радиоактивных, сверхустановленных нормативов и сверхнормативного изъятия природных ресурсов. Так, попадание сточных вод с вредными веществами в реку предполагает применение косвенного метода оценки ущерба, нанесенного окружающей среде, а попадание таких вод на прилегающую к водоему местность – прямого метода.

Экономическая оценка ущерба косвенным методом определяется в порядке, установленном пунктом 2 статьи 110 ЭК, и основывается на разнице между фактическим воздействием на окружающую среду и установленным нормативом, а также на ставках платы за эмиссии в окружающую среду, уровнях экологической опасности и экологического риска.

26. Обратить внимание судов на необходимость разграничения ответственности природопользователя за уклонение от уплаты обязательных экологических платежей, от ответственности за причиненный ущерб окружающей среде.

Лицо, причинившее вред жизни и здоровью физических лиц, ущерб имуществу физических и юридических лиц, государству либо окружающей среде вправе добровольно или по решению суда устранить нанесенные вред или ущерб либо компенсировать их в стоимостном выражении за счет собственных или страховых средств до состояния, имевшегося к моменту причинения вреда или ущерба, выполнить мероприятия по воспроизводству природных ресурсов, по возмещению истцу убытков, включая упущенную выгоду, либо путем перечисления денежных средств в государственный бюджет или непосредственно потерпевшему лицу. Вред, причиненный жизни и здоровью физического лица, возмещается в полном объеме с учетом степени потери трудоспособности потерпевшего, затрат на его лечение и восстановление здоровья, затрат по уходу за больным, иных расходов и потерь. Так, пунктом 1 статьи 21 Закона о радиационной безопасности предусмотрено право граждан на возмещение вреда, причиненного их жизни и здоровью, и на возмещение имущественных убытков, обусловленных облучением, ионизирующим излучением сверх установленных пределов или в результате радиационной аварии в соответствии с законодательством.

Если лицо, виновное в причинении ущерба окружающей среде, не в состоянии исполнить судебный акт по восстановлению в натуральной форме природной среды до состояния, имевшегося к моменту причинения вреда, предоставлению равноценного природного ресурса взамен уничтоженного либо поврежденного, либо компенсировать его в денежной форме, то суд, вынесший решение, или суд по месту исполнения решения может в порядке статьи 246 ГПК по ходатайству судебного исполнителя и (или) по заявлению сторон в исполнительном производстве изменить способ и порядок его исполнения.

Сноска. Пункт 26 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

27. Разъяснить судам, что дела об обжаловании решений, действий (бездействия) должностных лиц уполномоченного органа в области охраны окружающей среды, специально уполномоченных органов в области охраны окружающей среды, охраны, воспроизводства и использования природных ресурсов, а также местных представительных и (или) исполнительных органов, органов местного самоуправления по вопросам, связанным с экологическим законодательством, в том числе в защиту интересов неопределенного круга лиц, государственными органами в пределах своей компетенции, юридическими лицами, а также прокурором – в случаях, предусмотренных абзацем вторым части первой статьи 292 ГПК, подсудны специализированным межрайонным экономическим судам, за исключением дел, предусмотренных частью четвертой статьи 27 и подпунктом 2) статьи 28 ГПК.

Если по результатам проведенного контроля протокол об административном правонарушении не составлялся, обжалованию в порядке главы 29 ГПК подлежит предписание об устранении нарушений экологического законодательства.

В соответствии со статьей 126 ЭК требование об обязательном соблюдении порядка досудебного урегулирования вопросов, связанных с обжалованием решения, действий (бездействия) должностных лиц, распространяется только на решения, действия (бездействие) должностных лиц, осуществляющих государственный экологический контроль.

Если истцом (заявителем в порядке главы 29 ГПК) не соблюден установленный законом для данной категории дел порядок досудебного урегулирования спора и возможность применения этого порядка не утрачена, то в соответствии с подпунктом 1) части первой статьи 152 ГПК судья возвращает исковое заявление истцу.

В случае принятия такового искового заявления оно подлежит оставлению без рассмотрения на основании подпункта 1) статьи 279 ГПК.

Сноска. Пункт 27 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

28. Разъяснить судам, что экологическим спором является спор по поводу оценки принятых и осуществляемых решений мероприятий, связанных с охраной окружающей среды, в процессе хозяйственной, управленческой и иной деятельности, в том числе размещения объектов, заключений государственной экологической экспертизы, приостановления, ограничения или прекращения деятельности предприятий, размера платы за эмиссии в окружающую среду, о возмещении вреда, причиненного здоровью человека, окружающей среде в результате нарушения экологического законодательства.

Согласно нормам главы 46 ЭК экологические споры между субъектами экологических правоотношений могут быть решены путем переговоров, в том числе с привлечением экспертов либо в соответствии с ранее согласованной сторонами процедурой разрешения споров. Так, путем переговоров могут быть разрешены споры, связанные с исполнением, изменением или прекращением контракта в сфере недропользования (статья 78 Кодекса "О недрах и недропользовании"). Согласованная сторонами процедура разрешения споров означает возможность разрешения спора в соответствии с условиями договора, законодательными актами либо международным договором.

При разрешении споров с участием юридических и физических лиц суды должны истребовать от истца доказательства соблюдения досудебного порядка урегулирования спора.

В мотивировочной части решения судам следует делать ссылки на нормы действующего законодательства с указанием конкретной обязанности, возложенной на природопользователя соответствующими нормами ЭК, неисполнение которой явилось основанием для признания правонарушением.

Разъяснить судам, что при удовлетворении исков о возмещении ущерба в резолютивной части решения необходимо указывать на взыскание суммы ущерба в доход государства, реквизиты налогового органа по месту нахождения источника эмиссии либо на взыскание суммы ущерба в республиканский бюджет, за исключением средств, полученных от природопользователей по искам о возмещении вреда организациями нефтяного сектора, подлежащих зачислению в Национальный фонд Республики Казахстан.

Сноска. Пункт 28 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

29. При рассмотрении исковых требований физических лиц и общественных объединений об ограничении, приостановлении и прекращении хозяйственной и иной деятельности физических и юридических лиц, оказывающей отрицательное воздействие на окружающую среду, жизнь и здоровье человека, основанием для удовлетворения таких требований является, прежде всего, установление самого факта такого отрицательного воздействия.

Принимая решение об удовлетворении исковых требований о приостановлении, ограничении или прекращении экологически вредной деятельности, суды должны иметь в виду, что приостановление, ограничение либо прекращение отрицательного воздействия возможно не только в результате закрытия объекта, но и путем возложения на ответчика обязанности совершить действия, направленные на устранение источника вредного влияния: проведение ремонта, реконструкции, установку новых очистных сооружений, внедрение новых технологий производства, изменение условий природопользования и тому подобное, с обязательным указанием срока, в течение которого ответчик обязан устранить нарушения требований экологического законодательства.

Сноска. Пункт 29 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

30. Суд не принимает отказ истца от иска, если имеющиеся в деле доказательства свидетельствуют о наличии оснований и условий для привлечения ответчика к имущественной ответственности за совершение экологического правонарушения, за исключением случаев, когда нарушитель в добровольном порядке возместил вред в полном объеме, и по делам, связанным с принудительным взиманием платежей за использование объектов окружающей среды.

Обратить внимание судов на то, что действующее экологическое законодательство не предусматривает возможности снижения размера платежей, подлежащих уплате за использование объекта окружающей среды.

Споры, рассматриваемые в порядке особого искового производства по правилам главы 29 ГПК, не подлежат прекращению в связи с заключением сторонами мирового соглашения или соглашений сторон об урегулировании спора (конфликта) в порядке медиации либо партисипативной процедуры.

Сноска. Пункт 30 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

31. Суды должны тщательно исследовать обстоятельства, способствующие нарушению экологического законодательства, и выносить частные определения в порядке, предусмотренном статьей 270 ГПК.

32. В связи с принятием настоящего нормативного постановления признать утратившим силу нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 2000 года № 16 "О практике применения судами законодательства об охране окружающей среды".

33. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, является общеобязательным и вводится в действие со дня первого официального опубликования.

Председатель
Верховного Суда
Республики Казахстан
Судья
Верховного Суда
Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания	К. МАМИ