ИПС "Әділет"

Өткен жыл елдегі конституционализмді орнықтыру мен конституциялық заңдылықты нығайтудың тағы бір кезеңіне айналды. Негізгі Заңда баянды етілген конституциялық құндылықтар және 2007 жылғы конституциялық реформа қағидалары жүзеге асырылуын заңнамалық тұрғыдан одан әрі қамтамасыз ету, қолданыстағы құқық пен оның жекелеген институттарын дамыту, құқық қолдану практикасын жетілдіру, сондай-ақ қоғамдық құрылысты, кең ауқымды қаржылық дағдарыс жағдайында қазақстандықтардың құқықтары мен бостандықтарының әлеуметтік кепілдіктерін нығайту мемлекет қызметінің осы саладағы басты бағыттары болды.

Конституциялық новеллаларды практикада іске асыру мақсатында осы кезең ішінде " Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы " 2008 жылғы 20 қазандағы N 70-IV , " Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі туралы " 2008 жылғы 17 қарашадағы N 79-IV Қазақстан Республикасының заңдары қабылданды. " Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ", " Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы " конституциялық заңдарға, " Саяси партиялар туралы " Заңға, бұқаралық ақпарат құралдары және қоғамдық бірлестіктер мәселелері бойынша кейбір заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Еліміздің жаңартылған Конституциясының тиісті нормаларына сүйенетін жергілікті өзін-өзі басқару негіздері алғаш рет заңнамалы түрде айқындалды.

"Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2008 жылғы 17 маусымдағы N 41-IV Конституциялық заң қабылданды. Тиісінше, Конституциялық Кеңестің 2009 жылғы 8 қаңтардағы N 2 нормативтік қаулысымен Конституциялық Кеңестің Регламентіне оның қызметін ұйымдастыру мәселелері бойынша өзгерістер енгізілді.

Конституциялық Кеңес бұдан бұрын қабылданған қаулыларды Негізгі Заңның өзгертілген ережелеріне сәйкестендіру жөніндегі жұмысты жалғастырды. 2008 жылғы 24 қыркүйектегі N 7 нормативтік қаулымен "Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабы 7) тармақшасын ресми түсіндіру туралы" 2000 жылғы 26 желтоқсандағы N 22/2 қаулының толық көлемінде күші жойылып, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабы 7) тармақшасын ресми түсіндіру туралы" 2001 жылғы 13 желтоқсандағы N 16-17/3 қаулының жаңартылған Конституцияға сәйкес келмейтін кейбір ережелерінің күші жойылды.

Бұдан бұрынғы жолдау Қазақстан Республикасының Парламентіне жіберілген сәттен (2008 жылғы 23 маусым N 09-6/1) бергі кезең ішінде өзінің конституциялық өкілеттігін іске асыру шеңберінде Конституциялық Кеңес республика Президентінің, Парламенті Сенаты Төрағасының, Премьер-Министрінің және соттарының бірқатар өтініштерін қарады.

Қазақстан Республикасы Президентінің өтініші бойынша Конституциялық Кеңес, Парламент қабылдап, Мемлекет басшысына қол қоюға ұсынған "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңын конституциялығы тұрғысында тексеріп, оны Конституцияға сәйкес емес деп тапты.

"Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы N 2737 Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 19-бабы 1-тармағының 6) тармақшасына сәйкес Мемлекет басшысының 2008 жылғы 18 желтоқсандағы жазбаша талабы бойынша Конституциялық Кеңес төрағасы конституциялық нормаларды талдау, сондай-ақ тіл туралы конституциялық ережелерді жүзеге асыру мәселелері бойынша конституциялық іс жүргізу практикасын жинақтау қорытындылары бойынша дайындалған, "Республикадағы тіл туралы конституциялық ережелердің жүзеге асырылуы аясындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" ақпарат ұсынды. Конституциялық Кеңес, Республикада қазіргі уақытта мемлекеттік тілдің мәртебесі басым болуы, Қазақстан халықтарының тілдері еркін түрде қызмет етуі, мемлекеттік мекемелерде қазақ жене орыс тілдерінің қолданылуы үшін қажетті нормативтік-құқықтық жағдай жасалған. Қазақ және орыс тілдерінің қызмет ету аясындағы нормативтік талаптардың бұзылу фактілерін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық шаралар қабылдау арқылы еңсеруге болады, деп атап көрсетті.

Конституциялық Кеңеске Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы Парламенттің Мемлекет басшысына заң шығару өкілеттігін беруінің конституциялық негіздері мен шектерін белгілеу мақсатында республика Конституциясының 45-бабының 2-тармағына, 53-бабының 3) және 4)тармақшаларына ресми түсіндірме беру туралы өтінішпен жүгінді.

2008 жылғы 26 маусымдағы N 5 нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес, парламенттердің заңдар қабылдау жөніндегі өз өкілеттігін мемлекет басшыларына не үкіметтерге уақытша беруі әлемдік тәжірибе болып табылады. Президенттік басқару нысанының қазақстандық моделі республика Конституциясына сәйкес, республика Президенті және Парламентінің бірлесіп ерік білдіруімен заң шығармашылығы өкілеттігін уақытша қайта бөлісуге мүмкіндік береді, деп атап көрсетті.

Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Конституцияның бірқатар баптарының нормаларын ресми түсіндіру жөніндегі өтініші бойынша Конституциялық Кеңес мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызметін заң арқылы реттеу мәселелерін "мемлекеттік функция" және "мемлекет көрсететін қызмет" ұғымдарының ара қатынасын; прокуратурадан тыс, өзге мемлекеттік органдарға бақылау-қадағалау функцияларын жүктеуге жол берілуін қарады.

Осы өтініш бойынша қабылданған 2008 жылғы 15 қазандағы N 8 нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес, мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызметінің қатынастары конституциялық заңдармен және заңдармен ғана емес, республика Президентінің жарлықтарымен, Үкімет қаулыларымен және заңға тәуелді өзге актілермен де реттелуі мүмкін екенін атап көрсетті, сондай-ақ "мемлекеттік функция" және "мемлекет көрсететін қызмет" ұғымдарының тең мағыналы еместігін және әртүрлілігін атап өтті.

Осы құқықтық позицияның түпмәтінінде Конституциялық Кеңес, мемлекеттік функция жария-құқықтық сипатқа ие, субъектілердің шектеусіз санына қатысты қолданылады, мемлекеттің мәжбүрлеуіне негізделуі мүмкін. Ал мемлекет көрсететін қызмет мемлекеттік органдардың жекелеген функцияларын жүзеге асыру нысандарының бірі болып табылады, ол көбінесе азаматтық-құқықтық сипатқа ие, әдетте мемлекеттің мәжбүрлеуін қолданбайды және жеке көрсетіледі, деп атап көрсетті.

Одан тыс, Конституциялық Кеңес "мемлекеттік функция" және "мемлекет көрсететін қызмет" ұғымдарын бір-бірімен ұқсастыру ерсілік болатынын, ол азаматтық-құқықтық (жеке құқықтық) институттардың жария-құқықтық институттармен араласып кетуіне, мемлекеттің жария-биліктік сипаттамасы көмескіленуіне әкеп соқтыруы мүмкін екенін, соның салдарынан, бұлардың және мемлекеттік биліктің мақсаты мен ұйымдастырылуының конституциялық негіздері арасында қайшылық туғызуы мүмкін екенін атап көрсетті.

Сондай-ақ "мемлекет көрсететін қызметтің" мемлекеттің мүлікке құқығымен өзара байланыстылығы атап көрсетілді. Бұл ретте "мемлекеттің мүлікке құқығы" заңдық институтын қалыптастыру, Қазақстан Республикасы Конституциясының 66-бабы 4 ) тармақшасының Үкімет "мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады" деген ережесіне қайшы келмейді (Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 17 наурыздағы N 4/2 қаулысы ).

Конституцияның прокуратура органдары жүзеге асыратын жоғары қадағалау туралы нормаларын бағамдай отырып, Конституциялық Кеңес қадағалау өкілеттіктері прокуратурадан тыс, өзге де мемлекеттік органдарға жүктелуіне жол берілетіндігін растады. Қаулыда, жоғары қадағалау ретінде прокурорлық қадағалаудың Негізгі Заңдағы сипаттамасы сол, өз құзыреті шегінде прокуратура органдары басқа мемлекеттік органдар, соның ішінде, қадағалау өкілеттігіне ие органдар жасаған іс-әрекеттер мен қабылдаған шешімдердің заңдылығын тексеріп, олар заңсыз болған жағдайда прокурорлық шара қолдана алады, деп атап көрсетілді.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесіне келіп түскен бірқатар өтініштер іс жүргізуге қабылданбады, себебі оларда қойылған мәселелер бұдан бұрын Конституциялық Кеңесте қаралған, оның құзыретіне жатпайтын, өтініштер өзінің нысаны мен мазмұны жағынан немесе өзгелей себептермен белгіленген талаптарға сәйкес келмейтін еді.

Қазақстан Республикасы Парламенті бір топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабының 4-тармағын, 71-бабының 5-тармағын, 79-бабының 2-тармағын және 83-бабының 3-тармағын осылардың ішіндегі "қылмыстық жауапқа тарту" және "ауыр қылмыстар жасаған" деген сөз тіркестеріне түсінік беру бөлігінде ресми түсіндіру жөніндегі өтінішін іс жүргізуге қабылдаудан бас тартылды. Конституциялық Кеңестің 2003 жылғы 30 қаңтардағы N 10 қаулысында былай деп бекітілген: тұтқынға алудың тәртібін және "қылмыстық жауапқа тарту" сөз тіркесінің мазмұнын, сондай-ақ осыларға байланысты мәселелерді регламенттеу заңмен реттеу нысаны болып табылады. Өтініштің қылмыстық іс жүргізу заңнамасының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің нормаларындағы қайшылықтар мен сәйкессіздіктерді жою, сондай-ақ құқық қолдану практикасына баға беру жөніндегі бөлігінде Конституциялық Кеңес бұл мәселелер оның құзыретіне жатпайтынын атап көрсетті.

Конституциялық Кеңес Қарағанды облысы, Қарағанды қаласының Қазыбек би атындағы ауданы сотының таратылатын банк кредиторларының талаптарын қанағаттандырудың кезегін даулап, "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 74-2-бабы 3-тармағының 3)-8) тармақшаларын конституциялық емес деп тану туралы өтінішін іс жүргізуге қабылдаудан бас тартты, себебі бұл мәселелерді шешу Парламент құзырына жатады.

Құжаттары дұрыс рәсімделмеуіне байланысты, Қостанай облысы, Қостанай қаласы N 2 сотының 2007 жылғы 12 қаңтардағы N 227-III редакциясындағы "Халықтың көші-қоны туралы" 1997 жылғы 13 желтоқсандағы N 204-I Қазақстан Республикасы Заңының және 2007 жылғы 12 қаңтардағы N 227-ІІІ редакциясындағы "Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы" 1995 жылғы 19 маусымдағы N 2337 Қазақстан Республикасы Заңының 22-баптарын Қазақстан Республикасынан бұдан бұрын кетірілген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың қайтып елге келуіне шектеу қою бөлігінде конституциялық емес деп тану туралы өтінішін іс жүргізуге қабылдаудан бас тартылды.

Ақмола облыстық сотының 2001 жылғы 30 қаңтардағы N 155-ІІ Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 484-бабын конституциялық емес деп тану жөніндегі ұсынысы бойынша қозғалған конституциялық іс жүргізу, соттың өз өтінішінен бас тартатыны туралы қолдаухаты мәлімделуіне байланысты Конституциялық Кеңес отырысының өзінде тоқтатылды. Конституциялық іс жүргізуді тоқтату туралы шешім шығаратын кезде Конституциялық Кеңес Үкімет өкілдерінің құқық қолдану практикасын жетілдіру жөнінде шаралар қолға алынып жатқаны, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы жаңа кодексінің жобасы әзірленіп, анықталған кемшіліктер ол жерде жойылатыны туралы ақпаратын ескерді.

Сонымен бірге Конституциялық Кеңес, жоғарыда аталған өтініштердің іс жүргізуге қабылданбауы оларда көтерілген мәселелердің маңызын төмендетпейді, құзырлы мемлекеттік органдардың қалыптасқан жағдайға қажетті талдау жасауын және өзгелей құқықтық тәсілдерді қолдану арқылы шешуін назарда ұстайды деп есептейді.

Өткен кезең ішінде Конституциялық Кеңеске сондай-ақ азаматтардың соттар және қылмыстық қудалау органдарының, жергілікті атқарушы билік органдарының қызметіне, әлеуметтік салаға, әсіресе зейнетақы жүйесіне, меншік құқығына, заңнама нормаларын түсіндіруге және басқа да бірқатар мәселелерге қатысты 194 өтініші келіп түсті. Хаттардың бәрі де мән-жайы бойынша шешім қабылдау және өтініш берушілерді бұл жөнінде хабардар ету үшін уәкілетті мемлекеттік органдарға жіберілді.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің қорытынды шешімдерін, солардың ішінде жолдауларын мемлекеттік органдардың орындауы елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйін білдіретін негізгі көрсеткіштердің бірі және оны қамтамасыз етудің шарты болып табылады. "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Конституциялық заңның 40-бабы 3-тармағының жаңартылған нормасына сай, Конституциялық Кеңес шешімдеріндегі заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды уәкілетті мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар қарап, қабылданған шешім туралы Конституциялық Кеңеске хабарлауға міндетті.

Конституциялық Кеңес оның көптеген нормативтік қаулылары, сондай-ақ бұдан бұрынғы жолдауларындағы ұсыныстары қазіргі күнде іске асырылғанын немесе оларды іске асыру жөніндегі ұйымдастырушылық іс-шаралар жүргізіліп жатқанын атап көрсетеді.

Республика Үкіметінің 2008 жылғы 4 маусымдағы N 535 қаулысының редакциясындағы Үкімет Регламентіне сәйкес Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулылары Үкіметтің ағымдағы және келешектегі заң жобалық жұмыстар жоспарын құрастырғанда ескерілуге тиіс. Бұл өзгерістер Үкімет Регламентіне, Үкіметтің 2008 жылғы 16 сәуірдегі N 355 қаулысымен бекітілген, Қолданыстағы құқық жүйесін Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларына сәйкестендіру жөніндегі кешенді іс-шаралар жоспарын орындау мақсатында енгізілді.

Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 18 ақпандағы N 185 қаулысымен бекітілген, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010-2011 жылдарға арналған Заң жобалау жұмыстарының келешектегі жоспарына сәйкес, 2010 жылдың төртінші тоқсанында "Қазақстан Республикасында мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң жобасын әзірлеп, Парламентке ұсыну көзделген. Бұл заң жобасы Конституциялық Кеңестің Арал өңіріндегі экологиялық қасірет салдарынан зардап шеккен адамдарды әлеуметтік қорғау туралы заңнаманы үйлесімге келтіру мәселесі бойынша 2005 жылғы 29 сәуірдегі N 3 қаулысын орындау мақсатында әзірленуде.

Конституциялық Кеңестің 2008 жылғы 23 сәуірдегі N 4 нормативтік қаулысын орындау мақсатында Парламент, "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы" 2007 жылғы 26 шілдедегі N 310-ІІІ Қазақстан Республикасының Заңын Конституциялық Кеңестің, жылжымайтын мүлікті тіркеудің заңда белгіленген мерзімін өткізіп алу, тіркеуге құжаттарды қабылдаудан және құқықтың өзін тіркеуден бас тарту үшін негіз болмауға тиіс, деген құқықтық позициясына сәйкестендіруге бағытталған 2009 жылғы 22 сәуірдегі N 151-IV Қазақстан Республикасының Заңын қабылдады.

Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларын және оның жолдауларындағы ұсыныстарын жүзеге асыру мақсатында Парламент қазіргі уақытта мына бағыттағы заң шығармашылығы жұмыстарын іске асыруда:

- Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабының мәтінінен, конституциялық емес деп танылған, қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекемелердегі адамдар тобының осы мекемелердің қалыпты қызмет тәртібін тұрақсыздандыру мақсатында дене мүшелерін зақымдағаны үшін қылмыстық жауаптылығын белгілейтін нормаларды алып тастау (2008 жылғы 27 ақпандағы N 2 нормативтік қаулы );

- айыпталушыға (сотталушыға) өз ісін басты сот талқылауы тағайындалғанға дейін, қылмыстық іс бойынша сотта іс жүргізу кезінде де соттың алқабилер қатысуымен қарауы туралы өтініш жасауға мүмкіндік беру (2007 жылғы 18 сәуірдегі N 4 нормативтік қаулы );

- әркімнің білікті заң көмегін алуына, соның ішінде тегін алуына конституциялық кепілдіктерді, сондай-ақ адвокаттардың құқық қорғаушылық функцияларын күшейту (2007 жылғы 14 ақпандағы N 2 нормативтік қаулы );

- қылмыстық іс жүргізуге қатысушыларға қылмыстық қудалау органдарының қылмыстық іс қозғау туралы қаулыларына сотқа шағымдану құқығын беру (2007 жылғы 24 қаңтардағы N 1 нормативтік қаулы );

- меншік құқығының нысанына қатыссыз қорғалуына және қалпына келтірілуіне мемлекеттің тең жағдай жасауы. Атап айтқанда, мемлекеттік қазыналық кәсіпорын мен мекеменің қаржысы жеткіліксіз жағдайда, оның міндеттемелері бойынша Қазақстан Республикасы немесе тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік тиісті бюджет қаржысы есебінен субсидиярлық жауапкершілік арқалайды (1999 жылғы 3 қарашадағы N 19/2 қаулы );

- жәбірленушілердің мүлікке құқықтарын қорғау. Жекелеген қылмыс санаттары арқылы келтірген шығынның орнын толтыру үшін жеткілікті мүлік сотталушыда болмаған жағдайда, жәбірленушіге мемлекет есебінен ақшалай өтемақы алуға құқық берілуі көзделген ("Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" 2005 жылғы 27 маусымдағы, 2006 жылғы 20 маусымдағы және 2008 жылғы 23 маусымдағы жолдаулар);

- медициналық айықтырғыштарға, кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтарына, қабылдау-бөлу орталықтарына және өзге де мекемелерге орналастырылған азаматтарды ұстау тәртібін заңмен регламенттеу ("Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" Конституциялық Кеңестің 2005 жылғы 27 маусымдағы, 2006 жылғы 20 маусымдағы, 2007 жылғы 29 мамырдағы және 2008 жылғы 23 маусымдағы жолдаулар).

Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы үкіметтерінің арасындағы, "Байқоңыр" кешені аумағында Қазақстан азаматтарының конституциялық құқықтарына берілген кепілдіктерге қатысты, Ресей Федерациясының Үкіметі және Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы Құқық қорғау органдарының "Байқоңыр" кешені аумағында құқық тәртібін қамтамасыз етудегі өзара іс-қимылы туралы 1997 жылғы 4 қазандағы (Орал, 2006 ж. 3 қазан) келісімге өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі және Қазақстан Республикасының Үкіметі және Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы "Байқоңыр" кешенін жалға беру туралы 1994 жылғы 10 желтоқсандағы (Алматы, 2008 жылғы 20 ақпан) Шартқа өзгеріс енгізу жөніндегі хаттамалар Қазақстан Республикасы тарапынан ратификациялау кезеңінде тұр (2001 жылғы 7 мамырдағы N 6/2 қаулы).

Осылайша, Конституциялық Кеңес, соңғы жылдары мемлекеттік органдардың оның қорытынды шешімдерін орындауға баса назар аударып отырғанын атап көрсетеді. Бұған сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Құқықтық саясат жөніндегі кеңес те септігін тигізуде.

Сонымен бірге, Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулылары мен бұдан бұрынғы жолдауларындағы кейбір позициялар заң жүзінде іске асырылмай қалуда.

2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 95-IV Бюджет кодексінде және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бюджет процесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 97-IV Қазақстан Республикасының Заңында Конституциялық Кеңестің 2008 жылғы 15 қазандағы N 8 нормативтік қаулысында айтылған жекелеген ұйғарымдар ескерілген. Алайда жоғарыдағы нормативтік қаулының, мемлекеттік органдардың құқықтық жағдайы Үкімет қаулыларымен және заңға тәуелді өзге де актілермен белгіленуі мүмкін және мемлекет көрсететін қызмет көбінесе азаматтық-құқықтық сипатқа ие, әдетте мемлекеттің мәжбүрлеуін қолданбай жеке көрсетіледі, деген позициялары бұл аталған заңдарда назарға алынбаған. Көрсетілген нормативтік қаулыда сондай-ақ "Әкімшілік рәсімдер туралы" 2000 жылғы 27 қарашадағы N 107-II Қазақстан Республикасының Заңында бекітілген "мемлекеттік функция" анықтамасының және функциялар тізбесінің ерсілеу екені де атап көрсетілген. Басқарудың жекелеген салаларындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін, қолданыстағы бірқатар заңдарда да сондай-ақ мемлекеттік органдардың мәртебесі үшін маңызды болып табылатын осы категорияны пайдалануда бірыңғай көзқарас жоқ. Алайда, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Конституциялық Кеңеске ұсынған ақпаратта мұндай заңдарды Конституциялық Кеңестің құқықтық позициясына сәйкестендіру жөніндегі қандай да бір іс-шаралар туралы мәлімет жоқ.

Конституциялық Кеңес бірнеше рет атап өткеніндей, заң заңдық тұрғыдан дәлме-дәл және әкеп соқтыратын салдары болжаулы болуға тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалып және заң ережелерін өзінше пайымдау мүмкіндігін жоққа шығара отырып, түсінікті өлшемдерге негізделуге тиіс (2008 жылғы 27 ақпандағы N 2 және 2009 жылғы 11 ақпандағы N 1 нормативтік қаулылар).

Құқықтық нормалар қазақ және орыс тілдерінде мағыналық жағынан барабар жазылғанда ғана конституциялық заңдылық режімі қамтамасыз етіледі.

Дегенмен, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңның 1-бабы 2-тармағының 1) тармақшасын әкімшілік санкциялар белгілеу бөлігінде (2001 жылғы 30 қаңтардағы N 155-II Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 375-бабының бірінші, екінші және үшінші бөліктері) тексерген кезде, Конституциялық Кеңес оның қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінен құқықтық норманың мазмұнын бұрмалайтын және оны бір мағынада түсінбеушілік туындататын және республика Конституциясының 7-бабы 2-тармағының мағынасына негізделе отырып, мұндай норманың практикада қолданылуын жоққа шығаратын, мағыналық сәйкессіздікті анықтады (2009 жылғы 11 ақпандағы N 1 нормативтік қаулы ).

Бірқатар өтініштерді қарау кезінде Конституциялық Кеңес республика Конституциясының 39-бабының талаптары бұзылатынын анықтады. Заңдарда кейде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеу мақсаты заңсыз кеңейтілуіне; мұндай шектеудің Конституцияда көзделгендерінен тыс, қосымша негіздері енгізілуіне; қоғамға келер қауіпке мөлшерлес болмайтын шектеулер белгіленуіне жол беріледі. Мұндай фактілерге Конституциялық Кеңес бірнеше рет назар аударғанына қарамастан, әлі күнге дейін олар орын алуда.

Қазақстан қоғамын одан әрі дамыту, демократиялық, құқықтық, әлеуметтік және зайырлы мемлекет орнықтыру, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және қорғау, мемлекеттік билікті жүзеге асыру нысандары мен әдістерін жетілдіру конституциялық заңдылықты нығайту жөніндегі мақсатты да кешенді жұмыс жүргізумен тығыз байланысты.

Конституциялық Кеңес бұл жұмыс таяудағы болашақта мынадай бағыттарды қамтуға тиіс деп есептейді:

қабылданған актілердің ынталандыру күшін соңынан жүзеге асыра отырып, конституциялық құндылықтарды, қоғам дамуының заманауи үрдістерін, қолданыстағы құқық жүйесінің дамуын заңдарда сапалы түрде нақты көрсету;

Қазақстан Республикасы ратификациялаған адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары саласындағы халықаралық актілерді жүзеге асыру, ұлттық заңнама мен халықаралық актілер арасындағы қайшылықтарды жою, соның ішінде, тиімді құқықтық мониторинг орнату арқылы жою жөніндегі шаралар жүйесін құрастыру;

сотқа дейінгі іс жүргізуде тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы соттың рөлін одан әрі жоғарылату;

барлық мемлекеттік органдардың құқықты түсіндіру және құқықтық тәрбие жұмыстарын үнемі жүргізіп отыруы.

Конституциялық Кеңес, өзінің ұйғарымдары мен ұсыныстары барлық мемлекеттік органдардың норма шығармашылығы және құқық қолдану қызметінде, сондай-ақ Қазақстан Республикасының жаңа құқықтық саясат тұжырымдамасының жобасы әзірленген кезде ескеріледі деп пайымдайды.

"Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің осы жолдауы Қазақстан Конституциясының 53-бабының 6) тармақшасына сәйкес республика Парламентіне жолданды.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
төрағасы	И. Рогов

Прошедший год ознаменовал собой очередной этап утверждения конституционализма и укрепления конституционной законности в стране. Главными направлениями деятельности госу дарства в этой сфере стали дальнейшее законодательное обеспечение реализации закрепленных в Основном Законе конституционных ценностей, положений конституционной реформы 2007 года, развитие действующего права и его отдельных институтов, совершенствование пра воприменительной практики, а также упроче ние общественного строя, социальных гарантий прав и свобод казахстанцев в условиях глобального экономического кризиса.

В целях практической реализации конститу ционных новелл за этот период приняты законы Республики Казахстан от 20 октября 2008 года № 70-IV " Об Ассамблее народа Казахстана ", от 17 ноября 2008 года № 79-IV " О Высшем Судебном совете Республики Казахстан ". Внесены изменения и дополнения в конституционные законы " О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан ", " О выборах в Республике Казахстан ", в Закон " О политических партиях ", в некоторые законодательные акты по вопросам средств массовой информации и общественных объединений. Впервые законодательно определены основы местного самоуправления, базирующиеся на соответствующих нормах обновленной Конституции страны.

Принят Конституционный закон от 17 июня 2008 года № 41-IV "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О Конституционном совете Республики Казахстан". Соответственно, нормативным постановлением Конституционного совета от 8 января 2009 года № 2 внесены изменения в Регламент Конституционного совета по вопросам организации его деятельности.

Конституционный совет продолжил работу по приведению ранее принятых постановлений в соответствие с измененными положениями Основного Закона. Нормативным постановлением от 24 сентября 2008 года № 7 в полном объеме отменено постановление от 26 декабря 2000 года № 22/2 "Об официальном толковании подпункта 7) статьи 54 Конституции Республики Казахстан", а также не согласующиеся с обновленной Конституцией некоторые положения постановления от 13 декабря 2001 года № 16-17/3 "Об официальном толковании подпункта 7) статьи 54 Конституции Республики Казахстан".

В рамках осуществления своих конституционных полномочий в период с момента направления в Парламент Республики Казахстан предыдущего послания (от 23 июня 2008 года № 09-6/1) Конституционным советом рассмотрен ряд обращений Президента, председателя Сената Парламента, Премьер-Министра и судов Республики.

По обращению Президента Республики Казахстан Конституционный совет, проверив на предмет конституционности принятый Парламентом и представленный на подпись Главе государства Закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам свободы вероисповедания и религиозных объединений", признал его не соответствующим Конституции.

В соответствии с подпунктом 6) пункта 1 статьи 19 Конституционного закона Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года № 2737 "О Конституционном совете Республики Казахстан" председателем Конституционного совета по письменному запросу Главы государства от 18 декабря 2008 года представлена информация "О состоянии конституционной законности в Республике в сфере реализации конституционных положений о языках", подготовленная по результатам анализа конституционных норм, а также обобщения практики конституционного производства по вопросу реализации конституционных положений о языках. Конституционный совет отметил, что в настоящее время в республике созданы необходимые нормативно-правовые условия для обеспечения приоритетного статуса государственного языка, свободного функционирования языков народа Казахстана, употребления казахского и русского языков в государственных организациях. Встречающиеся факты нарушения нормативных требований в употреблении казахского и русского языков преодолимы путем принятия необходимых организационных и материально-технических мер.

В Конституционный совет обратился председатель Сената Парламента Республики Казахстан с просьбой дать официальное толкование пункта 2 статьи 45, подпунктов 3) и 4) статьи 53 Конституции Республики в целях установления конституционных оснований и пределов делегирования Парламентом законодательных полномочий Главе государства.

В Нормативном постановлении от 26 июня 2008 года № 5 Конституционный совет отметил, что временная передача парламентами своих полномочий по принятию законов главам государств либо правительствам является мировой практикой. Казахстанская модель президентской формы правления позволяет в соответствии с Конституцией Республики и совместным волеизъявлением Президента Республики и Парламента проводить временное перераспределение законотворческих полномочий.

По обращению Премьер-Министра Республики Казахстан об официальном толковании норм ряда статей Конституции Конституционный совет рассмотрел вопросы законодательного регулирования организации и функционирования государственных органов; соотношение понятий "государственная функция" и "государственная услуга"; допустимость возложения на иные, кроме прокуратуры, государственные органы контрольно-надзорных функций.

В принятом по этому обращению Нормативном постановлении от 15 октября 2008 года № 8 Конституционный совет указал, что отношения организации и функционирования государственных органов могут регулироваться не только конституционными законами и законами, но и указами Президента Республики, постановлениями Правительства и иными подзаконными актами, а также констатировал неравнозначность и разноплановость понятий "государственная функция" и "государственная услуга".

В контексте данной правовой позиции Конституционный совет отметил, что государственная функция носит публично-правовой характер, распространяется на неограниченное число субъектов и может быть основана на государственном принуждении. Государственная услуга же является одной из форм реализации отдельных функций государственных органов, носит преимущественно гражданско-правовой характер, осуществляется, как правило, индивидуально и без применения государственного принуждения.

Кроме того, Конституционным советом была подчеркнута некорректность отождествления понятий "государственная функция" и "государственная услуга", что может привести к смешению гражданско-правовых (частно-правовых) институтов с публично-правовыми, к размыванию публично-властной характеристики государства и, как следствие, породить противоречия между ними и конституционными основами предназначения и организации государственной власти.

Отмечено также, что "государственная услуга" взаимосвязана с имущественным правом государства. При этом формирование юридического института "имущественное право государства" не противоречит положению подпункта 4) статьи 66 Конституции Республики Казахстан о том, что Правительство "организует управление государственной собственностью" (постановление Конституционного совета от 17 марта 1999 года № 4/2).

Оценивая нормы Конституции о высшем надзоре, осуществляемом органами прокуратуры, Конституционный совет подтвердил допустимость возложения надзорных полномочий и на иные, кроме прокуратуры, государственные органы. В постановлении указано, что характеристика в Основном Законе прокурорского надзора в качестве высшего заключается в том, что органы прокуратуры в пределах своих полномочий могут проверять законность произведенных другими, в том числе обладающими надзорными полномочиями, государственными органами, действий и принятых решений, и в случае их незаконности принимать меры прокурорского реагирования.

Ряд обращений, поступивших в Конституционный совет Республики Казахстан, не принят к производству, поскольку поставленные в них вопросы ранее были рассмотрены Конституционным советом, не входили в его компетенцию, обращения по форме и содержанию не соответствовали установленным требованиям либо по иным основаниям.

Отказано в принятии к производству обращения группы депутатов Парламента Республики об официальном толковании пункта 4 статьи 52 , пункта 5 статьи 71, пункта 2 статьи 79 и пункта 3 статьи 83 Конституции в части разъяснения содержащихся в них словосочетаний "привлечение к уголовной ответственности" и "совершения тяжких преступлений". В постановлении Конституционного совета от 30 января 2003 года № 10 закреплено следующее: определение порядка применения ареста и содержания словосочетания "привлечение к уголовной ответственности", а также регламентирование вопросов, связанных с ними, являются предметом регулирования законом. В части обращения об устранении противоречий и несогласованности норм уголовно-процессуального законодательства и других нормативных правовых актов, а также оценки конституционности правоприменительной практики Конституционный совет отметил, что эти вопросы в его компетенцию не входят.

Конституционный совет отказал в принятии к производству представления суда района имени Казыбек-би города Караганды Карагандинской области о признании неконституционными подпунктов 3)-8) пункта 3 статьи 74-2 Закона Республики Казахстан "О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан", в котором суд оспаривал очередность удовлетворения требований кредиторов ликвидируемого банка, поскольку решение этих вопросов входит в компетенцию Парламента.

В связи с неправильным оформлением документов было отказано в принятии к производству обращения суда № 2 города Костаная Костанайской области о признании неконституционными статей 22 Закона Республики Казахстан от 13 декабря 1997 года № 204-I "О миграции населения" в редакции от 12 января 2007 года N 227-III иЗакона Республики Казахстан от 19 июня 1995 года № 2337 "О правовом положении иностранцев" в редакции от 12 января 2007 года № 227-III в части ограничения на въезд в Республику Казахстан иностранцам и лицам без гражданства, ранее выдворявшимся из страны.

Конституционное производство, возбужденное по представлению Акмолинского областного суда о признании неконституционной статьи 484 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях от 30 января 2001 года № 155-II, было прекращено непосредственно в ходе заседания Конституционного совета в связи с заявленным ходатайством суда об отказе от обращения. При вынесении решения о прекращении конституционного производства Конституционным советом учтена информация представителей Правительства о том, что принимаются меры по совершенствованию правоприменительной практики, а также о разработке проекта нового кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях, в котором будут устранены выявленные недостатки.

Вместе с тем Конституционный совет считает, что непринятие к производству перечисленных обращений не снижает актуальности поднятых в них проблем, предполагает проведение необходимого анализа ситуаций и их разрешения компетентными государственными органами путем использования иных правовых средств.

За истекший период в Конституционный совет поступило также 194 обращения граждан касательно деятельности судов и органов уголовного преследования, местных органов исполнительной власти, социальной сферы, особенно пенсионной системы, права собственности, разъяснения норм законодательства и ряда других вопросов. Все письма были направлены в уполномоченные государственные органы для принятия решений по существу и информирования об этом обратившихся.

Одним из основных показателей состояния конституционной законности в стране и условием ее обеспечения является исполнение государственными органами Республики Казахстан итоговых решений, в том числе посланий, Конституционного совета. В соответствии с обновленной нормой пункта 3 статьи 40 Конституционного закона "О Конституционном совете Республики Казахстан" рекомендации и предложения, содержащиеся в решениях Конституционного совета по совершенствованию законодательства, подлежат рассмотрению уполномоченными государственными органами и должностными лицами с обязательным уведомлением Конституционного совета о принятом решении.

Конституционный совет отмечает, что многие его нормативные постановления, а также рекомендации и предложения, содержащиеся в предыдущих посланиях, уже реализованы либо проводятся организационные мероприятия по их исполнению.

В соответствии с Регламентом Правительства Республики в редакции постановления Правительства от 4 июня 2008 года № 535 нормативные постановления Конституционного совета должны учитываться при формировании текущих и перспективных планов законопроектных работ Правительства. Данные изменения внесены в Регламент Правительства в целях исполнения утвержденного постановлением Правительства от 16 апреля 2008 года № 355 Комплексного плана мероприятий по приведению системы действующего права в соответствие с нормами Конституции Республики Казахстан.

В частности, согласно Перспективному плану законопроектных работ Правительства Республики Казахстан на 2010 — 2011 годы, утвержденному постановлением Правительства Республики Казахстан от 18 февраля 2009 года № 185, в четвертом квартале 2010 года предусмотрены разработка и представление в Парламент проекта закона "О внесении изменений и дополнений в Закон Республики Казахстан "О государственных социальных пособиях по инвалидности, по случаю потери кормильца и по возрасту в Республике Казахстан". Данный законопроект разрабатывается во исполнение постановления Конституционного совета от 29 апреля 2005 года № 3 по вопросу гармонизации законодательства о социальной защите лиц, пострадавших вследствие экологического бедствия в Приаралье.

Во исполнение нормативного постановления Конституционного совета от 23 апреля 2008 года № 4 Парламентом принят Закон Республики Казахстан от 22 апреля 2009 года № 151-IV, который направлен на приведение Закона Республики Казахстан от 26 июля 2007 года № 310-III "О государственной регистрации прав на недвижимое имущество и сделок с ним" в соответствие с правовой позицией Конституционного совета о том, что пропуск установленного законом срока регистрации недвижимого имущества не должен являться основанием для отказа в приеме документов на регистрацию и самой регистрации права.

В целях реализации нормативных постановлений и рекомендаций, содержащихся в посланиях Конституционного совета Парламентом в настоящее время осуществляется законотворческая работа в части:

- исключения из текста статьи 361 Уголовного Кодекса Республики Казахстан признанных неконституционными норм, устанавливающих ответственности за совершение акта членовредительства группой лиц, содержащихся в учреждениях, обеспечивающих изоляцию от общества, в целях дестабилизации их работы (нормативное постановление от 27 февраля 2008 года № 2);

- предоставления обвиняемому (подсудимому) возможности ходатайствовать о рассмотрении его дела судом с участием присяжных заседателей, в том числе при производстве по уголовному делу в суде до стадии назначения главного судебного разбирательства (нормативное постановление от 18 апреля 2007 года № 4);

- усиления конституционных гарантий права каждого на получение квалифицированной юридической помощи, в том числе бесплатной, а также правозащитной функции адвокатов (нормативное постановление от 14 февраля 2007 года № 2);

- наделения участников уголовного процесса правом судебного обжалования постановлений органов уголовного преследования о возбуждении уголовного дела (нормативное постановление от 24 января 2007 года № 1);

- создания государством равных условий защиты и восстановления права собственности независимо от ее форм. В частности, при недостаточности у государственного казенного предприятия и учреждения денег, субсидиарную ответственность по его обязательствам средствами соответствующего бюджета несут Республика Казахстан или соответствующая административно-территориальная единица (постановление от 3 ноября 1999 года N 19/2);

- защиты имущественных прав потерпевших. Предусматривается, что если у осужденного отсутствует имущество, достаточное для возмещения причиненного отдельными категориями преступлений ущерба, потерпевшему предоставляется право на получение денежной компенсации за счет государства (послания "О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан" от 27 июня 2005 года, от 20 июня 2006 года и от 23 июня 2008 года);

- регламентации законом порядка содержания граждан, помещенных в медицинские вытрезвители, центры временной изоляции, адаптации и реабилитации несовершеннолетних, приемники-распределители и в некоторые другие учреждения (послания Конституционного совета "О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан" от 27 июня 2005 года, от 20 июня 2006 года, от 29 мая 2007 и от 23 июня 2008 года).

На стадии ратификации Республикой Казахстан находятся протоколы между правительствами Республики Казахстан и Российской Федерации о внесении изменений и дополнений в Соглашение между Правительством Российской Федерации и Правительством Республики Казахстан о взаимодействии правоохранительных органов в обеспечении правопорядка на территории комплекса "Байконур" от 4 октября 1997 года (Уральск, 3 октября 2006 г.) и о внесении изменения в Договор аренды комплекса "Байконур" между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации от 10 декабря 1994 года (Алматы, 20 февраля 2008 года), затрагивающие гарантии конституционных прав казахстанских граждан на территории комплекса "Байконур" (постановление Конституционного совета от 7 мая 2001 года № 6/2).

Таким образом, Конституционный совет констатирует, что в последние годы государственные органы подходят к исполнению его итоговых решений более внимательно. Этому способствует также содействие совета по правовой политике при Президенте Республики Казахстан.

Вместе с тем некоторые позиции, содержащиеся в нормативных постановлениях и предыдущих посланиях Конституционного совета, остаются законодательно нереализованными.

В Бюджетном кодексе от 4 декабря 2008 года № 95-IV и Законе Республики Казахстан от 4 декабря 2008 года № 97-IV "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования бюджетного процесса" учтены отдельные выводы, содержащиеся в Нормативном постановлении Конституционного совета от 15 октября 2008 года № 8. Однако в названных законах не приняты во внимание позиции данного нормативного постановления о том, что правовое положение государственных органов может устанавливаться также постановлениями Правительства и иными подзаконными актами и что государственная услуга носит преимущественно гражданско-правовой характер, оказывается, как правило, индивидуально, без применения государственного принуждения. В указанном нормативном постановлении также отмечалась некорректность закрепленных в Законе Республики Казахстан от 27 ноября 2000 года № 107-II "Об административных процедурах" определения "государственная функция" и перечня функций. В ряде действующих законов, регулирующих общественные отношения в отдельных сферах управления, также отсутствует единый подход в использовании данной, ключевой для статуса государственных органов, категории. Однако в информации, представленной в Конституционный совет Министерством юстиции Республики Казахстан, не содержится сведений о каких-либо мероприятиях по приведению таких законов в соответствие с правовыми позициями Конституционного совета.

Как неоднократно отмечал Конституционный совет, закон должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, то есть его нормы должны формулироваться с достаточной степенью четкости и быть основаны на понятных критериях, исключающих возможность произвольной интерпретации положений закона (нормативные постановления от 27 февраля 2008 года № 2 и от 11 февраля 2009 года № 1).

Режим конституционной законности может быть обеспечен только при идентичном смысловом изложении правовых норм на казахском и русском языках.

Между тем при проверке подпункта 1) пункта 2 статьи 1 Закона "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам свободы вероисповедания и религиозных объединений" в части установления административных санкций (части первая, вторая и третья статьи 375 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях от 30 января 2001 года № 155-II) Конституционным советом установлена смысловая неидентичность его текстов на казахском и русском языках, искажающая содержание правовой нормы и порождающая невозможность ее однозначного понимания и исключающая, исходя из смысла пункта 2 статьи 7 Конституции Республики, применение такой нормы на практике (нормативное постановление от 11 февраля 2009 года № 1).

При рассмотрении ряда обращений Конституционным советом были выявлены нарушения требований статьи 39 Конституции Республики. В законах иногда допускается неправомерное расширение целей ограничений прав и свобод человека и гражданина; введение дополнительных оснований такого ограничения сверх предусмотренных Конституцией; установление ограничений, несоразмерных с вероятной общественной опасностью. Несмотря на неоднократное акцентирование внимания Конституционным советом на подобных фактах, они продолжают иметь место.

Дальнейшее развитие казахстанского общества, утверждение демократического, правового, социального и светского государства, обеспечение и защита прав и свобод человека и гражданина, совершенствование форм и методов отправления государственной власти неразрывно связаны с проведением целенаправленной комплексной работы по укреплению конституционной законности.

Конституционный совет считает, что в ближайшей перспективе эта деятельность должна включать в себя следующие направления:

качественное воплощение в законах конституционных ценностей, современных тенденций общественного развития, эволюции действующей правовой системы с последующей реализацией стимулирующего потенциала принятых актов;

формирование системы мер по реализации ратифицированных Республикой Казахстан международных актов в области прав и свобод человека и гражданина, по устранению противоречий между национальным законодательством и международными актами, в том числе посредством налаживания эффективного правового мониторинга;

дальнейшее повышение роли суда в защите прав и свобод личности в досудебном производстве;

постоянное проведение всеми государственными органами праворазъяснительной и правовоспитательной работы.

Конституционный совет полагает, что его выводы и рекомендации будут учтены в нормотворческой и правоприменительной деятельности всех государственных органов, а также при подготовке проекта новой Концепции правовой политики Республики Казахстан.

Настоящее послание Конституционного совета Республики Казахстан "О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан" направляется Парламенту Республики в соответствии с подпунктом 6) статьи 53 Конституции Казахстана.

Председатель
Конституционного совета
Республики Казахстан	И. Рогов