Қымбатты қазақстандықтар!
Өткен жыл ұлттық экономикамызды дамыту турасында сенімімiздi нықтап, үмітімізді ұштай түстi. Coңғы төрт жылда жалпы ішкі өнімнің жиынтық өсiмi 50 пайызға жуық артты.
Наурыз айының басында "Дейли телеграф" ықпалды басылымы "Оксфорд аналитика" британ компаниясының экономикалық талдауын жариялаған еді, онда Қазақстан транзитті экономикасы бар мемлекеттердiң арасында аршынды дамып келе жатқан елдердің бiрi ретiнде аталып, биылғы жылы да осындай көшбастаушы тұғырын сақтап қалатыны жайында болжам жасалған eкeн.
2003 жыл Индустриялық-инновациялық стратегиямызды iске асырудың алғашқы жылы болды. Елiмiзде даму институттары құрылып, олар қазірдің өзiнде өңдеушi салаларды жаңғыртуға нақтылы ықпал жасай бастады. Даму банкi жарты миллиард доллардан астам сомаға 20 инвестициялық жобаға кредит бөліп отыр.
Инновациялық қор елiмiздегі алғашқы ғарыштық жер серігінің жасалуын қаржыландыруды қолға алды.
Өткен жылы бес мұнай-химия кәсiпорнының жұмысы қалпына келтiрiлдi. Балқашта мырыш, Атырауда полиэтилен құбырларын өндiретiн зауыттар, Каспий теңiзiндегi жағалау жұмыстарына көмек жасайтын инфрақұрылым пайдалануға берiлдi. Қостанай дизель зауыты iске қосылды.
Жеңiл және тамақ өнеркәсiбiнiң көптеген кәсіпорындарын жаңғыртып, қайтадан жасақтау жүзеге асырылып жатыр.
Мұны жақсы нышан деу керек, бiзде тәуелсiздiк алған жылдарымыздың iшiнде 2003 жылы тұңғыш рет өңдеушi өнеркәсiптiң өcу қарқыны өндiрушi өнеркәсiптiң өсу қарқынынан асып түстi. Машина жасауда бұл көрсеткiш 20 пайыздан да артық болды.
Аграрлық азық-түлiк бағдарламасын жүзеге асырудың да алғашқы жылы аяқталды. Қуантарлық нәтижелер бар. АӨК-тi мемлекеттік қолдау көлемi едәуiр ұлғайды.
Былтырғы жылы ауыл еңбеккерлерi 51,5 миллиардқа жуық теңге алса, биыл оларға 70 миллиард теңгедей қаржы бөлiнiп отыр.
Бұл алдыңғы жылдың көрсеткішінен ширектен астам артық.
Бөлiнген қаржы шаруаларға өткен жылы лизинг арқылы 806 ауыл шаруашылығы техникасын сатып алуға, 52,5 мың тонна минералды тыңайтқыштар, сондай-ақ гербицидтер мен уытты заттар, мал егуге қажетті препараттар алуға мүмкіндік бердi.
Мал шаруашылығында да оңды нәтижелерге қол жеттi, мал басы тұрақты өсіп келедi. Ет пен сүт өндiру 17 пайыздан астам артты.
Қазақстан астыққа деген өзiнiң қажетiн қанағаттандырып қана қоймай, бес миллион тоннадан астам астықты экспортқа да шығарды.
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өңдеу көлемi өткен жылы нақтылы есептегенде 9,5 пайыздан аса ұлғайды.
Ең бастысы, шаруаларымыздың материалдық жағдайы едәуiр жақсарды, демек бұл олардың көңіл ауаны көтерiңкi, болашаққа деген сенiмi зор деген сөз.
Соңғы жылдары Қазақстанның барша халқының тұрмыс деңгейi көтерiлген үстiне көтерiлiп келедi.
Өткен жылы еңбек өтiлi мен тапқан табысты ескере отырып, зейнетақылар мөлшерiн қайта қарау жүзеге асырылды. Жыл басынан берi зейнетақы мен жалақының ең аз мөлшерi көбейтiлдi.
Бiз - халықтың КСРО Жинақ банкiндегi iзсiз кеткен салымдарын өтеудi қажет деп тапқан ТМД-дағы бiрден-бiр мемлекетпiз.
Өткен жылы жалпы сомасы 4 миллиард теңгеден астам тұратын 1,3 миллион салым қайта тіркеуден өттi. Үстiмiздегi жылы салымдарды қайта тiркеу мерзiмi аяқталады. Азаматтардан келiп түскен көптеген өтiнiштерге байланысты Үкiметке салымдарды қайта тiркеудің мерзiмiн келесi жылға дейiн ұзартуға ұсыныс енгiзудi тапсырамын.
Өткен төрт жыл iшiндегі экономиканың өсуi:
ең төменгi зейнетақы мөлшерiн - екi есе дерлік (3000-нан 5800 теңгеге дейiн), орташа зейнетақыны да - екi есе (4,1 мыңнан 8,6 мың теңгеге дейiн);
ең төменгi жалақыны - екi жарым есе (2,6 мыңнан 6,6 мың теңгеге дейiн), орташа жалақыны - 1,6 есе дерлiк (14,3 мыңнан 24,8 мың теңгеге дейiн);
мемлекеттік әлеуметтiк жәрдемақылар мөлшерін - 45 пайызға өсiруге мүмкiндiк бердi.
Әлеуметтiк-экономикалық дамудағы табыстарымыз негізгі өлшемдер бойынша бiздің Орталық Еуропаның бiрқатар елдерiне барынша жақындай түсуiмiзге мүмкiндiк бердi, ал Оңтүстік-Шығыс Еуропа елдерiнен бiз iлгерiлеп кеттік.
Бүкiлдүниежүзiлік Банктiң сыныптамасы бойынша бiздiң мемлекет ендігі жерде орта деңгейден жоғары табысы бар мемлекеттердің тобына жатады.
Кеңестiк кезеңнен кейiнгі кеңiстiкте, Каспий және Орталық Азия өңiрiнде Қазақстанның рөлi мен беделi күшейе түстi, бiздiң елiмiздiң әлемнiң саяси және экономикалық картасындағы маңызы да артып келедi.
Қазақстан аса iрi әлемдiк форумдар өтетiн орынға айналды: Азиядағы өзара ықпалдастық және сенiм шаралары жөнiндегi кеңес, Әлемдiк және дәстүрлi дiндер лидерлерінің бiрiншi съезi бiзде өттi.
Бiздiң елiмiзде Еуразия аймағы мемлекеттерiнiң әлемге танымал беделдi басшылары сапармен болып қайтты.
Қазақстан өзiнiң нысаналы дамуын "Қазақстан-2030" ұзақ мерзiмдiк Стратегиясына толық сәйкес жалғастырып келедi.
Ендiгi жерде күн тәртiбiндегi мәселе әлемдiк қоғамдастықта Қазақстанның бәсекеге қабiлеттiлiгi туралы, бiздің экономикамыздың бәсекеге қабiлеттiлiгi туралы және қазақстандық ғалымдардың, менеджерлердің, бизнесшiлердің, мамандардың, жұмысшылардың бәсекеге қабiлеттiлiгi туралы болып отыр.
Бұл мiндеттi шешу үшiн бiздiң экономикалық, сондай-ақ әлеуметтiк салаларда да еуропалық стандарттарға жету стратегиясын әзiрлеуге кiрiсуiмiз керек.
1. Бәсекеге қабiлеттi экономика
Экономика бiздiң дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсiмнің барынша жоғары қарқынына қол жеткiзу - негiзгi мiндетiмiз болып қала бередi.
Бiз бұған өз экономикамыздың бәсекелестiк қабiлетiн арттыру арқылы елiмiздi дамытудың 2010 жылға дейiнгi жоспарына сәйкес қол жеткiземiз.
Бәсекеге қабiлеттiлiкке мемлекеттiк қолдаудың қолайлы жағдайында емес, бәсекелестермен қатаң күресте қол жеткiзiлетiнi баршаға мәлiм.
Мен бұл ретте мемлекеттiк қолдаудың оңтайлы рөлi, бiр жағынан, экономиканы барынша ырықтандырып, оның ашықтығына қол жеткiзуде, екiншi жағынан - инфрақұрылымды жасау және белдi салаларды дамытуға жеке меншiк секторды тарту жөнiнде белсене жұмыс жүргiзуде деп бiлемiн.
Сондықтан, 2005 жылы экономиканы дамытудың негiзгi бағыттары мыналар болуға тиiс:
- экономиканы одан әрi ырықтандыру және жүйелi реформаларды жалғастыру арқылы бәсекелестiктi дамыту мен бюрократиясыздандыру;
- Қазақстан экономикасының ашықтығын күшейту;
- Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру;
- ауылды дамыту бағдарламасын жүзеге асыру;
- инфрақұрылымдарды дамыту.
1.1. Ырықтандыру және бюрократиясыздандыру
Yкiмет ырықтандыру мен табиғи монополиялар салаларын: телекоммуникацияларды, электр энергетикасы мен темiр жолдарды қайта құрылымдау бағытындағы жұмысты жандандыруы керек.
Бұл салалар бәсеке үшiн айқын әрi ашық болуға тиiс, ал халық болса, көрсетiлетiн қызмет сапасының жақсарып, бағаның төмендегенiн сезiнуге тиiс. Бұл тұрғыда жоспарлар бар, тек соларды батыл орындау керек.
Жекелеген учаскелердiң өзiнде бәсекенi шектеумен келiсуге болмайды. Монополияға қарсы агенттiк экономиканың барлық секторларында зерттеулер жүргiзiп, жыл соңына дейiн тиiстi ұсыныстар енгiзуi керек.
Өсудің жоғары қарқыны мен бәсекеге қабiлеттiлiк көбiнесе экономиканы бюрократиясыздандыруға байланысты.
Үкiметке бұл жөнiнде тапсырмалар өткен жылғы қазан айында Кәсiпкерлердiң форумында берiлген едi, ендi күзде оның орындалуы тексерiлетiн болады.
Бұл жерде Қазақстанда бизнесшiлердiң жұмысы үшiн жағдайдың жақсарып келе жатқанын, тым жақсы болып кете қоймаса да, онша жаман емес екенiн айтқым келедi.
Бiз бизнесшiлер тарапынан өз қызметтерiнiң жағдайын жақсартуды сұраған өтiнiштерiн ғана емес, олардан өздерiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру бағытындағы қажырлы жұмысын тосуға да хақылымыз.
1.2. Әлемдік экономикаға интеграциялану
Бiздiң ұлттық экономикамыздың бәсекеге қабiлеттiлiгiне оны әлемдiк экономикаға интеграциялаған жағдайда ғана қол жеткiзе аламыз.
Сондықтан да Қазақстанның Бүкiләлемдiк сауда ұйымына кiруiн жеделдету аса маңызды міндет болып табылады. Бұл тұста өзiмiздiң бүкiл саяси және дипломатиялық әлеуетiмiздi толығымен iске қосқанымыз абзал.
Менің ойымша, қазақстандық бизнестiң қалыптасу процесi аяқталып келедi. Ол iшкi ғана емес, сондай-ақ сыртқы рыноктарда да күш сынасу үшiн "пiсiп-жетiлдi".
Бiз ендiгi жерде шаруаларымызды да Қазақстанның ғана емес, сондай-ақ әлемдiк рыноктардағы бәсекелестiк күреске дайындауымыз керек.
Бiздің Қазақстан капиталының шетелге қозғалысын, оның сыртқы рыноктарды игеруiн қолдап, көтермелеуiмiз қажет. Бұл - жаhандық бәсекелестiктің элементi, сондай-ақ әлемдiк экономика жайында аса маңызды бiлiм алу мүмкiндігі.
Шетелдердегi барлық мемлекеттiк құрылымдар отандық бизнеске көмек пен қолдау көрсетулерi тиiс.
Қазақстан Даму банкiне сыртқы, әзiрге таяу жатқан рыноктарда жұмысқа кiрiсетiн кез келдi. Жаңа мiндеттердi шешу үшiн Yкiмет тарапынан Банктi он миллиард теңге, ал өңiрлерден өкiлдiк ететiн акционерлер бес миллиард теңге сомасында одан әрi қаржыландыруы қажет.
Бiздiң валюталық реттеудi ырықтандыру, ал 2007 жылы қаржы секторында Еуроодақ стандарттарын енгiзу бағытында батыл алға жылжуымыз керек.
Бiздің экономикамыздың бәсекеге қабiлеттілігi көбiнесе кәсiпорындарымыздың халықаралық стандарттарға шұғыл түрде көшуiмен айқындалатын болады.
Қазақстан Батыс елдерінің өнiм сапасын бақылап отыру жөнiндегi жарты ғасырға жуық тәжiрибесiн ең қысқа мерзiмде меңгеруге тиiс.
Менiң тапсырмам бойынша, Үкiмет қазiрдің өзiнде 2006 жылға дейiнгі стандарттау мен сертификаттаудың ұлттық жүйелерiн дамыту жөнiндегi бағдарламалық құжаттарын әзiрледi, қазақстандық кәсiпорындарды ИСО халықаралық стандарттарына жедел көшiру жөнiндегi жұмыс жоспары жасалды.
Ендiгi жерде әр министр мен әкiмнiң жұмысы олардың өз қызметiнiң саласында халықаралық стандарттарды енгiзу жөнiндегі iстiң жай-күйiне қарай қатаң бағаланатын болады.
Қысқа мерзiмде халықаралық iс-тәжiрибеде қабылданған техникалық реттеу үлгiсiне көшудi аяқтау қажет. Биылғы жылдың өзiнде "Техникалық реттеу туралы" заң жобасы қабылданып, қолданылып жүрген 50 заңға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлуге тиiс.
1.3. Индустриялық-инновациялық даму
Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру мақсатында даму басымдықтарын айқындап алу өте маңызды.
Yкiмет әлемдiк деңгейдегi сарапшыларды тартып, елiмiздiң артықшылықтарына қажеттi талдау жасау арқылы жылдың соңына дейiн нақты ұсыныстар тұжырымдауға тиiс.
Бiздiң iс жүзінде барынша тиiмділік беретiн үздік халықаралық тәжiрибелердi енгiзуiмiз қажет.
Соның бiр мысалы индустрияны дамытуға кластерлiк тұрғыдан келу бола алады.
Биылғы жылдың соңына дейiн бiздің келешегi бар барлық қазақстандық, ауқымды өңiрлiк және аймақтық кластерлердi (бәсекеге қабiлеттi салалар жиынтығы) айқындап алуымыз қажет. Даму институттары болса, алдағы мiндеттердi жүзеге асырудың тиiмдi құралдарына айналуы керек.
Инновациялық қызметтің инфрақұрылымын дамыту үшiн Алатау кентiндегi Ақпараттық технологиялар паркiн iске қосып, Орал мен Степногор қалаларында технопарктер құруымыз қажет.
Аэроғарыш саласындағы жоғары технологиялық өндiрiстердi дамыту үшiн отандық әлеуетiмiздi кеңiнен пайдалануымыз керек.
"Байқоңыр" кешенiн жалға беруден түсетiн бiр сәттік пайда табудан гөрi ғарыш айлағын жалға берудi ұзарту жөнiндегi келiсiмде көзделген Ресеймен бiрлескен ғарыштық бағдарламалар мен жобаларды iске асыруға қарай ойысқанымыз өте-мөте маңызды.
Мұның өзi бiздiң ғарыш жөнiндегi ғылымымыз бен жаңа технологиялардың дамуына жәрдемдесер едi.
"Ангара" ғарыштық зымыран кешенiн құру осындай бiрiншi жоба болуға тиiс. Бiз қазiрдің өзiнде 2006 жылы өзiмiздiң тұңғыш ғарыштық жер серiгiн ұшыру жөнiндегi жұмысты қолға алдық.
Перспективалы бағыт - шетелдің жетекшi банкiлерi және компанияларымен бiрлескен жобалар.
Осы бағытта Даму банкi Еуропа қайта құру және даму банкiмен бiрлесе отырып "Солтүстiк-Оңтүстiк" электр желiсi магистралiнiң құрылысын қаржыландыруға кiрiстi. Жобаның құны - 280 миллион доллар.
Осы жылы "Қазақстан-Инжиниринг" ұлттық компаниясы бiздiң iрi машина жасау зауыттарымызды жаңғырту мақсатында "Сингапур Технолоджизбен" бiрлескен мекеме құрады.
Бiз ауылшаруашылық және көлiктiк машина жасауды дамытуға ұмтылуымыз қажет.
Атап айтқанда, Қостанайдағы дизель зауытының өнiмдiлiгiн арттырып, "Азия-Авто" зауытынан "Нива" автомобильдерін құрастырудан "Шкода" автомобилiн құрастыруға ауысу мәселесiн ойластыру керек.
Сондай-ақ, "Қазақстан-КамАЗ" концернi зауытында жүк автомобильдерiн құрастыруды арттыра түскен жөн.
Елiмiздiң экспорт әлеуетiнің өсуiне индустрияның базалық салаларын, бiрiншi кезекте металлургия мен металл өңдеу саласын одан әрi дамыту оң ықпал етуi тиiс.
"Испат-Кармет" құрышты үздiксiз құю жөнiндегi жобаны, сондай-ақ, мұнайгаз секторы үшiн құбырлар шығаруды iске асыруды жоспарлап отыр, "Қазақстан алюминийi" құны 800 миллион доллар шамасында болатын электролиз зауытын салу секiлдi үлкен жобаны жүзеге асыруға дайындалуда.
Химия және мұнай химиясы өнеркәсiбiн дамыту басым бағытқа ие болуы керек.
Қарашығанақ газ конденсаты кен орнында жобалық құны миллиард доллардан асатын газ өңдеу зауытын салу құрылысын бастау қолға алынды.
Атырау мұнай өңдеу зауытын қайта құру жобасын жүзеге асыруды жеделдету қажет.
Жамбыл облысында кальциймен байытылған сода өндiретiн, Павлодар облысында хлорлы түйiршiктер шығаратын зауыттардың құрылыстарын бастау ойластырылуда.
Астанада даму институттарының қатысуымен үй құрылысында ұялық бетон өнiмдерiн, шыны-пластикалық құбырлар шығаратын зауыттар салу, Ақтөбе қаласында шыны талшықты полиэфирмен берiктендiрiлген құбырлар мен фитингiлер шығаратын зауыт тұрғызу, Алматы облысының Абай кентiнде "Қазақстан қағазы" ЖАҚ тамақ өнеркәсiбi үшiн қағаз, гофрокартон және қағаз-картон өнiмдерiн өндiретiн зауыт салу, Шымкентте "Ютекс" ЖШС мақта талшығы шүйкелерiн шығаратын зауыт құрылысы аяқталуы тиiс.
Бұл жетiстiктер индустриялық бағдарламаны жүзеге асырудағы оның бiрiншi жылының қорытындыларының бiр бөлiгі ғана.
Бұдан басқа, бiзге инвестициялық ахуалды одан әрi жақсарту үшiн қажетті шараларды қолға алу керек.
Бiрiншіден, туындап келе жатқан инновациялық бизнестi қолдау қажет.
Атап айтқанда, ғылыми зерттеулермен, жаңа технологияларды жасап және енгiзумен белсендi айналысып жүрген компанияларды ынталандырып отырған жөн.
Екіншiден, инвестиция тарту үшiн салықтық преференцияларды ұсынудың жөн-жосығын өзгертудiң кезi келдi. Олар ұзақ мерзiмдi инвестицияларды ынталандыруды қамтамасыз етiп, жобалардың қайтарым мерзiмiн үйлестiрулерi тиiс.
Үшiншiден, өндiрiстi жаңғырту мен техникалық қайта жарақтандыру жағдайларын айтарлықтай жақсарту мақсатында жақында лизингтің мүмкiндiктерi әжептәуiр жеңiлдетiлдi, ал, 2005 жылдан бастап амортизациялық төлемдерге деген фискальдi саясат қайта қаралатын болады.
1.4. Аграрлық саясат
Жоғарыда аталып өткендей, алдымызда елiмiздегi агробизнестiң бәсекелестiк жүйесiн қалыптастыруды шешудiң мiндетi тұр.
Ол үшін заң актілерінің, бiрiншi кезекте, Жер , Су және Орман кодекстерiнiң қалтқысыз орындалуын қамтамасыз ету қажет.
Дәндi дақылдар нарығын реттеу жөнiндегi мемлекеттiк саясаттың тиiмдiлігін арттыру қажет.
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеудi және өнiм сапасын арттыруды жаңғыртуға ерекше назар аударылғаны жөн.
Қазiргi заманғы аграрлық ғылымды дамытуды да естен шығаруға болмайды.
Ауылдық жерлердегi кедейшiлiктi жою үшiн шағын несиелер беру жұмысын кеңiнен өрiстету қажет, оның үстiне ол өзiнiң өмiршеңдігін көрсете де бiлдi.
Осы жылдан бастап ауылдық аумақтарды дамытуға арналған мемлекеттiк аграрлық саясат бағдарламасы iске қосыла бастады. Мен перспективасыз аумақтарға мемлекеттiк инвестициялар тоқтатылатынын естеріңiзге салғым келедi.
Аталған бағдарламаларды тиiмдi жүзеге асыру мақсаттарында Ауыл шаруашылығы министрлiгi жанынан ауылдық аумақтар iстерi жөнiндегі комитет құру қажет.
Тұтастай алғанда, 2005 жылдың аяғында қабылданған аграрлық бағдарламаларды есепке ала отырып, ауылдың қалыпты өмiр сүруiн қамтамасыз ету, бәсекелестiкке қабiлеттi өнiм өндiру, импорт алмастыру және экспорттық мүмкiндiктердi кеңейту үшiн қажетті жағдайлар жасалуы тиiс.
"Өсiмдiк шаруашылығындағы мiндеттi сақтандыру туралы" Заң қабылдануына байланысты аграрлық секторда толықтай негiзгi заңдық база қалыптасқан деп есептеймiн.
1.5. Инфрақұрылым.
Өткен жылы Алматы-Астана және Астана-Бурабай автомобиль жолдары пайдалануға берiлдi. Жаңа жүрдек пойыз жолаушыларды Астанадан Алматыға дейiн 12 сағатта жеткiзедi.
Қызылорда ауданында Сырдария үстiмен өтетiн көпiрдiң, Алматы әуежайында жолаушылар терминалының, ұзындығы 402 шақырымдық аса маңызды "Алтынсарин-Хромтау" темiр жолының түйiсуi аяқталды.
Үстiмiздегi жылы Астана халықаралық әуе жайының жаңа нысандары iске қосылуы тиiс, Ақтөбедегi ұшу-қону жолағының құрылысын бастау қажет.
Сонымен бiрге, бiзге "Екiбастұз-Павлодар" темiр жол телiмiн электрлендiрудi, "Дружба" стансасының жүк тасымалын өткiзу қабiлетiн он миллион тоннаға дейiн ұлғайтуды қамтамасыз ету қажет. Ақтау теңiз портын кеңейту жұмыстары жалғастырылып, Каспий теңiзiндегi Баутино және Құрық порттарының инфрақұрылымдары дамитын болады.
Автомобиль жолдары құрылыстарында халықаралық маңызы бар транзиттік жолдарға, ең алдымен, "Челябi - Қостанай - Астана - Алматы - Қорғас" және "Самара - Шымкент - Алматы - Қорғас" бағыттарына бұрынғысынша басымдық берiледi.
Жалпы алғанда, үстiмiздегi жылы автожолдарды жаңғырту мен жасауға 40 миллиард теңге, ал 2005 жылы - 55 миллиард теңге қарастырылған немесе 37,5 пайызға өсетiн болады.
Мұнай тасымалдаудың баламалы бағыттарын да iске асырудың жұмыстары қарқынды жүргізiледi.
"Ақшабұлақ - Қызылорда" газ құбырының құрылысын аяқтап, Қызылорданы газбен қамтамасыз ету керек.
2. Адам ресурстарын дамыту
Қадiрлi қазақстандықтар!
Өткен жылдарда маған макросаясат туралы көбiрек айтуға тура келген. Өйткенi экономикалық саясаттың реформалануы мен қалыптасу мәселелерiн шешпей тұрып, нақты әлеуметтік жетiстіктерге жету мүмкiн емес болатын.
Бүгiн маған барша қазақстандықтарды қызықтыратын нәрселер туралы айту айырықша жағымды. Өйткенi тұрғын үй, бiлiм және денсаулық сақтау мәселелерi бiздің әрқайсымызды да толғандырады.
* * *
Жаhандану және күрделене түскен әлемдiк бәсекелестiк жағдайында қазақстандықтардың күш-қуаттық және санаткерлiк қабiлеттерi бiздiң жоспарларымыздың табысты болуына, ел экономикасының бәсекелестiкке төтеп беру мүмкiндiгiне және бүгінгі жағдайда өмiр сүре алуына тұғырлы фактор болып табылады.
Қазақстандықтар әлемдiк бәсекелестiктiң күрделi және ауыр процесiнде табыстарға жету үшiн халқымызға тән күшті рухын, денсаулығы мен бiлiмiн әлемге көрсетуге қабiлетті ме?
Бiз өзiмiздің адамдық әлеуетiмiздi дамыту жолында алдымызда үлкен жұмыс тұрғанын мойындауға тиiспiз.
Қазiр, елiмiзде экономиканың өсуi есебiнен қор жинақталған кезде, кейбiреулер масылдық пиғылмен өздерінің көптеген проблемаларын мемлекет есебiнен шешкiсi келедi.
Бiрақ мұндай жол бiздi артқа қарай лақтырып тастайтыны анық. Мұны әлемдiк тарих дәлелдеген. Бұған орынды ой мен жеке тәжiрибемiз дәлел.
Тегiн дүние мен жатыпiшерлiк құндылықтардың бәсiн түсiрiп, еңбектiң мәнiн кетiредi, адамды босаңсытып, оның өмiршеңдiгiн төмендетедi.
Кейбiр мұнай өндiрушi елдерде жаңадан дүниеге келген сәбиге банкілік есеп-шот ашылатыны туралы бiзде талай рет айтылған-ды. Бiрақ өзiмнiң жақындағы Сауд Арабиясына сапарым кезiнде мен мұның олай емес екенiне көз жеткiздiм. Оларда масылдық көңiл-күй жоқ. Батыста да бала кезден бастап еңбекке деген құрмет, өзiнің күнкөрiсiне, ата-аналары мен елiнiң әл-ауқатына қарамастан қаражат табуға деген ұмтылыс бойға сiңiрiледi.
Сондықтан, адам өзiнiң дамуы мен кәсiптiк шеберлiгiн тұрақты түрде көтеру арқылы өзi және өз отбасын игiлiктермен қамтамасыз етуi тиiс.
Және де оның өзектi проблемаларын шешуге мемлекет аз қатысқан сайын солғұрлым адамның өзiне пайдалы бола түседi.
Егер сiздердiң естерiңiзде болса, 1997 жылдың өзiнде елiмiз дамуының 2030 жылдарға дейiнгi ұзақ мерзiмдi Стратегиясында адамдарға бiзде мұнайдан түсетiн табыс жоқ болғандағыдай жағдайда өмiр сүру және жұмыс жасауға үйрету мiндетi қойылған болатын. Сондықтан болашақ ұрпақ дағдарысты жағдайлар үшiн қаржы жинақтау қызметiн атқаратын ұлттық қор құрылған едi.
Мемлекет өзiнiң жасы келуiне және денсаулық жағдайына байланысты жұмыс iстей алмайтын және өз бетiнше табыс таба алмайтындарға ғана қамқорлық жасауы тиiс. Бұл бiздiң реформалардың басты принципi. Мемлекет жаңа жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабiлет-мүмкiндiктерiн көрсетуге жағдай жасайды, халықтың табысының өсуiне қамқорлық көрсетедi.
Адам дамуының басты салаларында, таза ауыз су және инфрақұрылымдар қалыптастыру проблемаларын шешу аз кепiлдi стандарттарды қамтамасыз ету үшiн шешiм қабылдау және қаражат табу ғана мемлекеттің иығына жүктеледi.
Қазақстандықтардың орта мерзiмдiк перспективада бәсекеге қабiлетiн арттыру тұрғын үй құрылысында, денсаулық сақтау мен бiлiм беруде, әлеуметтiк қамсыздандыруда жүйелік өзгерiстердің жаңа саясатын талап етедi.
2.1. Тұрғын ұй құрылысының жаңа саясаты
Соңғы кездерi тұрғын үй құрылысы проблемаларын шешудiң ықтимал жолдары белсендi талқылануда.
Мемлекеттiк қайтарымсыз тұрғын үй салу идеясы бұрынғысынша күшiнде қалуда.
Бар жауапкершілікпен мынаны мәлiмдеуге тиiспiн, тұрғындардың кейбiр жекелеген топтары болмаса, тұрғын үйдi тегiн беру деген болмайды.
Тұрғын үй жекеменшiк болып табылады, демек, адамның өзінің жауапкершiлiгi саласына жатады. Бүгiнде елiмiздің тұрғын үй қорындағы жеке меншiк үйдiң үлесi 97 пайызға жуық. Бұл бұдан әрi төмендемейдi.
Осымен қатар тұрғын үй проблемасы ең басты проблема болып қалып отыр.
Өткен жылы Қазақстанда екi миллион шаршы метрден астам тұрғын үй салынды. Бұл 2002 жылы пайдалануға берiлген үй санынан 30 пайызға көп. Алайда, осы қарқынның өзi бiздi қанағаттандыра алмайды. Есептеулер көрсеткендей, жыл сайын кем дегенде төрт миллион шаршы метр тұрғын үй салуға қол жеткiзу керек.
Мен осы саланы бiздiң экономикалық дамуымыздың жетекшi саласының бiрiне айналдыру идеясын көптен айтып келемiн. Сiздер тұрғын үйлердi жаппай салу өзiмен бiрге құрылыс материалдары өнеркәсiбiн, жиhаз өнеркәсiбiн, металөңдеудi дамытатынын түсiнесiздер.
Осыған байланысты мен қазақстандықтарға 2005 жылдан бастап тұрғын үй құрылысында жаңа саясатты iске асыру басталатыны жөнiнде үлкен қанағат сезiмiмен айта кеткiм келедi.
Бұл саясаттың мәнi тұрғын үй құнының арзандауы, оны несиелеу мерзiмiнiң ұзартылуы, алғашқы төлем жарнасы мен несиелеу үстемесiнің төмендетiлуi арқылы халықтың басым бөлiгiн тұрғын үйге қол жеткiзуге мүмкiндiк беру болып табылады.
Мұның барлығы халықтың табысын ұдайы өсiру саясатының нәтижесiнде жүзеге асырылуы тиiс.
Өздерiңiзге белгілi, өз қаражатына сатып алу немесе тұрғын үй құрылысын салу секiлдi жолдан басқа, тұрғын үйдi ақшасын бiртіндеп төлеп алудың екi жүйесi бар: ипотека арқылы және тұрғын үй құрылысы қаражатын жинау жүйесi арқылы. Бiрақ бұл екеуi де әзiрше өзiнiң қымбатшылығына байланысты көпшiлiктiң қолы жете бермейтiн жүйе болып табылады.
Жаңа тұрғын үй саясаты оларды арзандатуға, сондай-ақ, құрылыс құнын төмендетуге бағытталатын болады.
Сонымен, ипотекалық несиелер үшiн қайтарым мерзiмi бүгiнгi он жылдан жиырма жылға дейiн ұзартылады.
Алғашқы төленетін жарна көлемi үй құнының 20 пайыздан 10 пайызына дейiн төмендетiледi, бұл жағдайда несие үстемесi 13-тен 10 пайызға дейiн азайтылады.
Тұрғын үй құрылысы қаражаты жүйесi туралы айтсақ, онда алғашқы төлемақы жарнасы 50-ден 25 пайызға дейiн төмендетiледi. Несиенi қайтару мерзiмi қалған сома бойынша 15-тен 25 жылға дейiн ұзартылады.
Мұның үстiне iрi қалалардағы аз мөлшердегi әрлеу жұмыстары жүргiзiлген үздiк жобадағы тұрғын жайдың бiр шаршы метрінің құны орташа есеппен бүгiнгi әр шаршы метрi үшiн 700 доллардан 350 долларға дейiн төмендетiледi. Бiзге жалпы, бiр шаршы метрiнің құны 350 доллар сомасынан аспайтын үйлер салу қажет. Егер құрылысшылар бағаны көтеретiн болса, онда олар бұдан былай несие және тапсырыс алмайтын болады. Ал аймақтарда тұрғын жай бағасы тiптi бұл көрсеткiштен де төмен болуы тиiс.
Есептеулер көрсетiп отырғандай, тұрғын үй туралы жаңа саясат жүзеге асқан жағдайда 200 мың отбасы (ал бұл миллионға жуық адам) ипотеканы және тұрғын үй құрылысы жинақтаушы жүйесiн пайдалана алады. Бұл үшін 2007 жылдың аяғына дейiн 12 миллион шаршы метр тұрғын жай iске қосылуы тиiс, яғни, жыл сайын тұрғын үй көлемiн енгiзудi бүгiнгi деңгеймен салыстырғанда орташа есеппен екі eceгe ұлғайту қажет болады.
Есептеулер көрсетiп отырғанындай, жаңа тұрғын үй саясатын жүзеге асыру үшiн 2005-2007 жылдар аралығында барлық қаражат көздерi бойынша тұрғын үй құрылысына 300 миллиард теңге, оның iшiнде, басым бөлігі қайтарылуға жататын негiзде 150 миллиард теңге мемлекет есебiнен бөлу, сондай-ақ, Қазақстан ипотекалық компаниясы және "Тұрғынүйқұрылыс-жинақтаушыбанкi" қаржыландыру мақсатында инвестиция салуы қажет.
Құрылысты арзандату мақсатында тұрғын үй инфрақұрылымын қаржыландыруды өз мойнына жергiлiктi билiк алуы тиiс.
Құрылыс үшiн тендер арқылы жер сатуды мiндеттi шараға айналдыру қажет.
Алға қойылған мiндет Үкiмет пен әкiмдер мүмкiндiктерiнiң шегiнен шығып жатуы да мүмкiн, бiрақ, ол таяу үш жылда орындалуы шарт. 2008 жылға қарай бiз барлық халықтың орташа табын тұрғын үй құрылысына жұмылдыруға орнықты тұғыр қалыптастыруымыз керек.
Үкiмет бiр ай мерзiмде тұрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекеттiк бағдарламасын бекiтуге енгiзуi тиiс, сондай-ақ, осы жылы әкiмдермен бiрлесе отырып барлық қажеттi дайындық жұмыстарын қолға алғандары жөн.
Жұмыс барысын тиiстi дәрежеде бақылап отыру мақсатында мен елiмiздiң Премьер-Министрi жетекшiлiк жасайтын тиiстi Мемлекеттiк комиссия құратын боламын.
Оған және әкiмдiктерге республика бойынша кең көлемдегi түсiнiк жұмыстарын жүргiзу мiндеттеледi.
Тұрғын үй құрылысын дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру нәтижесiнде ЖIӨ-нiң болжамды қосымша өсiмi елiмiз бойынша екi пайыз шамасын құрайтын болады.
Жаңадан 45 мың жұмыс орны ашылады, сондай-ақ, үш жыл iшiнде 80 миллиард теңге шамасында қосымша салық алынатын болады.
Бiз елiмiздiң Индустриялық бағдарламасының бiр бөлiгi болып табылатын, үлкен мультипликативтiк тиiмдiлiк беретiн ауқымды және жауапты жұмысты қолға аламыз.
Жартылай ұмыт бола бастаған құрылыс отрядтарын еске алып, каникул кезiнде бiздiң студенттерiмiздi құрылысқа кеңiнен тарту керек.
Отандық және шетелдiк құрылысшылар мен құрылыс индустриясының жұмысшылары алдында олар қазiрдiң өзiнде дайындықты бастаулары тиiс жұмыстардың үлкен майданы ашылмақ. Тапсырыстарды кiмдер жақсы жағдай ұсынса, тек солар алады.
Ең бастысы - тұрғын үй рыногын адамдар үшiн мүмкiндiгiнше қол жетерлiк ету, тұрғын үй құны мен халықтың табысы арасындағы сәйкессiздiктi қысқарту. Одан әрi рыноктың өзi-ақ осы өлшемдер негiзiнде реттелетiн болады.
Тұрғын үй құрылысымен қатар оны пайдаланудың жаңаша ұстындары талап етiледi. Тiптi бұл жерде де мемлекеттiң оған араласуы шектеулi болуы тиiс.
Бiз жекеменшiктiк пәтерлердiң кооперативтiк институттарын жетiлдiрудiң, толық жөндеу жұмыстарын қаржыландыратын қаражаттық жинақтаудың, құрылысты мемлекеттiк бақылауға алу және пайдалануға берудiң жүйесiн ойластыруымыз керек.
Тұрғын үй қатынастарын, оңтайландыру және соған сәйкес тұрғын үй заңнамасы қажет.
Yкiмет тиiстi Бағдарламаны тезiрек қабылдауы тиiс.
Шындықтан жалтармайық. Әзiрше қазақстандықтардың бәрi бiрдей жаңа тұрғын жайға ұмтыла алмайды.
Бiрақ, сенiңiздер, жұмыс iстейтiн әрбiр адам пәтер немесе үй алатын жағдайға жететiн уақыт та келедi.
2.2. Денсаулық сақтау
Алға қойылған мiндеттерге сәйкес денсаулық сақтау iсiнде байыпты да жүйелi өзгерiстер талап етiледi.
Ең алдымен, осы саладағы реформалар тұжырымдамасын айқын ұғыну қажет.
Осы жылдарда бiз басқару мен қаржыландырудың кеңестiк, корпоративтiк-мемлекеттiк жүйесiнен бас тарттық, бiрақ батыстың денсаулық сақтау iсiне тән жекеше - сақтандыру жүйесiне жете алмадық.
Осылай болғаны да жөн шығар, өйткенi түрлi елдерде барған сайын қолданылып жүрген жүйенiң кемшiлiктерi көптеп бой көрсетуде.
Неге онда бiз бұл бағытпен жүруiмiз керек? Денсаулық сақтауды шектен тыс коммерцияға айналдыру дәрiгердің ниетiн бұзатынын өз тәжiрибемiз көрсетiп отыр: оған адамның денi сау болғанынан гөрi жиi-жиi ауырғаны пайдалырақ бола түседi.
Сондықтан да елiмiзде мемлекет пен адамның адам денсаулығы үшiн ынтымақты, бiрлескен жауапкершілігi болуға тиiс.
Мемлекет кепiлдiк берiлген, адам үшiн тегiн, шектi стандарттар бойынша медициналық қызмет көрсетудi қамтамасыз eтілугe тиiс.
Осыдан тыс нәрсенiң барлығы адамның өз еңбек-ақысының немесе ерiктi медициналық сақтандырудың есебiнен қамтамасыз етілуi қажет.
Мемлекеттiк медицина жекешеден кеңiстiк тұрғысында бөлiнуi керек: заң мемлекеттiк медициналық мекемелерде қандай да бiр жекеше кабинеттердi ашуға тыйым салуға тиiс.
Салада:
- басқару жүйесiн;
- денсаулық сақтау iсiн қаржыландыруды, қаржы ресурстарын пайдаланудың тиiмділігі мен сатып алуды мiндеттi түрде орталықсыздандыруды;
- медициналық көмек берудi ұйымдастыру жүйесiн;
- денсаулық сақтау жүйесінің нормативтiк базасын;
- статистиканы, саланы ақпараттандыруды, есептiлiктi оңтайландыруды жетiлдiруге қатысты байыпты өзгерiстер жүргiзу қажет.
Келесi жылдан бастап шешуге кiрiсу қажет бiрiншi кезектегi мiндеттер ретiнде мыналарды айқындар едiм.
Бiрiншi. Негiзгi екпiндi бастапқы медициналық-санитарлық көмекке, стационарда емдеуден амбулаториялық емдеуге көшiру, жатын-орындарға иек артудан арылу керек.
2005-2007 жылдар барысында бастапқы медициналық-санитарлық көмекке жұмсалатын қаражат көлемiн едәуiр ұлғайту қажет.
Екiншi. Денсаулық сақтау iсiнiң халықаралық стандарттарына, емдеу мен медициналық қызмет көрсетудiң жаңа технологиялары мен қазiргi заманғы әдiстерiне жүйелi түрде көшудi бастау керек.
Үшінші. Ана мен баланың денсаулығын бекемдеу. Үкiметке Астанада Ана мен баланың республикалық орталығының құрылысын қамтамасыз етудi тапсырамын, ол халықаралық стандарттарға сай әрi денсаулық сақтау жүйесiнде жаңа сапа эталоны болуға тиiс. Барлық аймақтар осы стандарттарды ұстанып, ана мен балаға байыпты көңiл бөлiнуi керек.
Төртiнші. Тәуелсiз медициналық сараптама жүйесiн құру қажет, ол уәкiлеттi органның тәуелсiз сарапшыларын тарта отырып бақылау тексерулерiн жүргiзу принциптерiне негiзделедi.
Бесiншi. 2005 жылдан бастап денсаулық сақтау жүйесiнiң, ресурстарды басқару және саланы қаржыландыру менеджерлерiн даярлауды бастау қажет.
Дәрiгерлер мен медициналық қызметкерлердi даярлау мен қайта даярлау жүйесiнде де маңызды өзгерiстер қажет.
Алтыншы. Өкпе ауруының, сусамырдың (диабет), демiкпенiң, жүрек-қантамырлары және басқа да әлеуметтiк мәнi бар аурулардың алдын алуға, оларды анықтауға және емдеуге баса назар аудару керек.
Жетiншi. Үкiмет пен әкiмдер жаңа ауруханалар мен медициналық мекемелердiң құрылысын қамтамасыз етуге, сондай-ақ жұмыс iстеп тұрғандарына күрделi жөндеу жүргiзуге тиiс.
2005-2007 жылдары 90 денсаулық сақтау объектiсi салынуы және 450-i жөнделуi керек. Бұл ретте өкпе ауруын емдеудегi және әйел босандыруға деген күллi мұқтаждықтар толығымен қамтамасыз етiлуге тиiс.
Аталған және басқа да проблемаларды кешендi шешу мақсатында Үкiметке бiр ай мерзiмде Денсаулық сақтауды реформалау мен дамытудың мемлекеттiк бағдарламасын әзiрлеудi тапсырамын.
2.3. Білім беру
Ұлттың бәсекелестiк қабiлетi бiрiншi кезекте оның білімділік деңгейiмен айқындалады.
Әлемдiк бiлiм кеңiстiгiне толығымен кiрiгу бiлiм беру жүйесiн халықаралық деңгейге көтерудi талап ететiнi сөзсiз. Бұл үшiн оқушыларды жоғары сатыда бейiндi оқытуды көздейтiн он екi жылдық бiлiм беруге көшу қажет.
Мектепке дейiнгi даярлық бiрiншi сыныпқа сәйкес келетiн болады. Балаларымыз он жыл оқудан кейiн не жоғары оқу орнына түсуге дайындалуға, не тиiстi кәсiптiк-техникалық бiлiм алып, өз бетiнше еңбек жолына түсу жөнiнде шешiм қабылдауға тиiс. Мектептiң соңғы жылындағы оқу қазiргi жүйедегi ЖОО-ның бiрiншi курсына сәйкес келедi. Сол себептi жоғары бiлiмнiң өзi негiзiнен төрт жылдық болады.
Осылайша, бiз жаңа он екi жылдық жүйеге өтемiз, сонымен қатар осы реформаға жұмсалатын шығындарды қысқартамыз.
Әрине, бұл бiрнеше жылға созылатын дайындықты талап етедi.
Сондықтан бұл уақыт аралығында артта қалған учаскелердi алға тартып, бiлiм беру жүйесiнiң материалдық-техникалық базасын елеулi түрде нығайту қажет.
Бiрiншiден, бала бақшалар жүйесiн қалпына келтiруге және толыққанды мектепке дейiнгi бiлiм берудi қалыптастыруға кiрiсу қажет. Әзiрше, мұндай мүмкiндiк бар жерде мектепке дейiнгi бiлiм берудi мектептер аясында дамыту қажет.
Екiншiден, реформалаудың нәтижелерінің бiрi жаңа сатыдағы педагогтың өмiрге келуi болуға тиiс.
Үкiметке 2005-2006 оқу жылынан бастап педагог кадрларды даярлауға мемлекеттiк бiлiм беру тапсырысын бес мың бiрлiкке ұлғайтуды тапсырамын.
Көптiлдi бiлiмi бар педагогтар үшiн қызмет орындарына ерекше назар аудару қажет.
Мұғалiмдердiң бiлiктiлiгiн неғұрлым сапалы деңгейге көтеру, бiлiм беру жүйесiнiң қызметкерлерiн қайта даярлау жөнiндегi республикалық және аймақтық институттардың материалдық-техникалық базасын нығайту қажет.
Мұғалiмдер мен балалардың жайлы мектептерде оқып, жұмыс iстеп, оқу жабдықтарының, кабинеттердiң, спорт алаңдарының тапшылығын сезiнбегенi өте маңызды. Қазақстандағы мектеп уақыт өте келе үздiк әлемдiк стандарттар деңгейiне көтерiлуге тиiс.
Келешекте мұғалiм мамандығы ең беделдi әрi жоғары ақы төленетiн мамандықтардың бiрi болуы керек. Әрине мұғалiмнiң өзi де уақыт талабына сәйкес болуы мiндеттi.
Өткен жылы 63 мектеп салынды, үстiмiздегi жылы 70-тен аса жаңа мектеп салынып, 500-ден астамына жөндеу жүргiзiлетiн болады. Мұның өзi күнi кешегi кеңестiк тарихымыздың "ең жақсы жылдарында" да жасалған жоқ.
Сонымен бiрге, ең төменгi бағам бойынша бiзге тағы да 1900-ден астам мектептi жөндеуден өткiзуiмiз және салуымыз қажет. Мұны алдағы үш жылда жасау керек.
Соңғы 15-20 жыл iшiнде пән кабинеттерi iс жүзiнде жаңартылған жоқ. Бұл проблемаларды 2005-2008 жылдар iшiнде шешу керек. Бұл - маңыздылығы жағынан үшiнші мiндет.
Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының - әкiмдерiне мектептердiң материалдық-техникалық базасын нығайтуға бағытталған аймақтық бағдарламалар қабылдауды тапсырамын.
Әкiмдер (бұл мiндеттiң маңыздылығын атап көрсеткiм келедi) 2005 жылдың өзiнде-ақ мектептердің кемiнде 70 пайызының интернетке қосылуын қамтамасыз етуi қажет. Үкiмет, әкiмдер мектептерге телефон орнату мiндетiн жедел түрде шешуге тиiс.
Төртiншiден, даму мүмкiндiктерi шектеулi балалар байыпты назар аударуды талап етедi. Үкiметке әкiмдермен бiрлесiп балалардың осы санаты үшiн мектеп-интернаттар желiсiн дамыту мәселесiн пысықтауды тапсырамын.
Бесiншiден, оқушылардың бiлiм сапасын көтеру үшін олардың оқудағы жетiстiктерiне тәуелсiз сыртқы бағалауды енгiзу керек.
Үкiмет үстiмiздегi жылдың өзiнде-ақ республикада мектеп түлектерiн бiрыңғай ұлттық тестiлеу, сондай-ақ жоғары оқу орындарының студенттерiн кезеңдiк аттестациядан өткiзу нысанында тәуелсiз сыртқы бақылауды енгiзудi аяқтауға тиiс. Осы маңызды iстi институционалдық тұрғыда қолдау үшiн Бiлiм сапасын бағалау ұлттық орталығын құруды тапсырамын.
Алтыншыдан, оқулықтардың сапасына да ренiштер аз емес. Үкiмет оларға түгендеу және сапалы сараптама жүргізуге, ал кейiннен ахуалды түзету жөнiнде шаралар қолдануға тиiс.
Жетiншiден, бiз техникалық және кәсiптiк білімнің рөлiн жаңаша сезiнуге тиiспіз.
Үкiмет, барлық деңгейдегі әкiмдер осындай түлектер қажет жекеше секторды басымдықпен тарта отырып, жастарға кәсіптік техникалық бiлiм беретiн оқу орындары желiсiн дамытуға бағытталған пәрмендi шараларды қолдануға тиiс.
Сегiзiншiден, отандық жоғары оқу орындарының, сондай-ақ шетелдiк жоғары оқу орындарының филиалдары желiсi бұрынғыша шамадан тыс көп күйде қалып отыр. Олар беретiн бiлiм көңiлдегiден көп төмен жатыр.
Оларды қысқарту керек, соның iшiнде материалдық-техникалық базасына және ғылыми-педагог қызметкерлерiне қойылатын талаптарды қатайту арқылы да.
Тоғызыншыдан, ректорларын Президент тағайындайтын елдiң таңдаулы жоғары оқу орындарының шағын тобын бiз таяу арада айқындаймыз, ал мемлекет оларды дамытуға белсендi түрде қатысатын болады.
Бұл жоғары оқу орындары мамандар даярлаудың, соның iшiнде мемлекеттiк қызмет үшiн де мамандар даярлаудың эталонына айналуға тиiс.
Соңғысы. Елiмiзге болашаққа құлаш сермейтiн Бiлiм берудiң жаңа мемлекеттiк бағдарламасы керек.
Үкiмет таңдаулы отандық және шетелдiк сарапшыларды тарта отырып, оны әзiрлеуге кiрiсуге тиiс.
2.4. Әлеуметтiк қамту
Әлеуметтiк мәселелер мемлекет үшiн басымдықтар қатарында болып келдi және болып қала да бередi. 2005 жылдан бастап "Мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру туралы" Заң қолданысқа енгiзiлуi тиiс.
Келесi жылдан бастап зейнетақының ең төмен мөлшерiн 6200 теңге етiп белгiлей отырып, зейнетақы мөлшерiн инфляция деңгейiнен iлгерi оза индексациялау қажет. Зейнетақының орташа көлемi жоғарылатудан кейiн 9252 теңгенi құрайтын болады.
Зейнетақымен қамтуға 2005 жылы қосымша 10,5 миллиард теңге бөлiнедi.
Жоғарыда айтқанымдай, мемлекеттiң қастерлi борышы жұмыс iстеу немесе табыс табудың бiрдей жағдайына ие болу мүмкiндiгі шектеулi адамдарға деген қамқорлығы болып табылады.
Бұл азаматтарға көмектесу - бiздiң қоғамымыздың iзгiлену мен кемелдену дәрежесiнiң көрiнiсi, сiздер мен бiздiң борышымыз. Осынау борышымызды атқаратын мезгiл мен мүмкiндiк туды.
Келесi жылдан бастап бұл мақсатқа 15,8 миллиард теңге жұмсай отырып, мүгедектiгiне және асыраушысынан айырылуына байланысты мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақыларды едәуiр көбейту қажет. Бұл негiзiнен 680 мыңнан астам адамды қамтиды.
Мынадай жәрдемақылар:
47 мың бiрiншi топтағы мүгедектерге - 3 айлық есептiк көрсеткiшке (2757 теңгеге) (АЕК - 919 теңге);
193 мыңнан астам екiншi топтағы мүгедектерге - 2,5 айлық есептiк көрсеткiшке ұлғайтылады (2297 теңгеге);
125 мыңдай дерлiк үшiншi топтағы мүгедектер 2 айлық есептiк көрсеткiшке ұлғайтылған жәрдемақы алады (1838 теңгеге);
50 мыңнан астам 16 жасқа дейiнгi мүгедектер 3 айлық есептiк көрсеткiшке ұлғайтылады (2757 теңгеге);
асыраушысынан айрылған 262 мың отбасы бір айлық есептiк көрсеткішке ұлғайтылатын жәрдемақылар алады.
Нәтижесiнде 2005 жылы, 415 мыңнан астам мүгедектер үшiн мемлекеттiк жәрдемақының орташа мөлшерi 6700 теңгеге дейiн немесе 50 пайызға жоғарылайды.
Асыраушысынан айрылуына байланысты мемлекеттiк жәрдемақының орташа көлемi 20 пайызға, 6500 теңгеге дейiн өседi.
Бiрақ бұл ұлғайтулар бұған дейiн жәрдемақының ең жоғары мөлшерiн алып жүрген мүгедектердің бәріне бiрдей қатысты емес. Олар үшiн бағаның өсуiн ескере отырып индексациялау жүзеге асырылатын болады.
Сiздер бен бiздiң әкелерiмiз және аталарымыз алдындағы парызымыздың тағы бір мәселесi бар, бұл бiздiң тарихи зердемiздiң мәселесi.
Келер жылы бiз Ұлы Отан соғысындағы Жеңiстің 60 жылдығын атап өтеміз, бiздiң қадiрмендi ардагерлерiмiзге құрмет көрсететiн боламыз.
Осы атаулы датаға байланысты Үкiметке 2005 жылы соғыс мүгедектерi мен соғысқа қатысушыларға берiлетiн арнайы мемлекеттiк жәрдемақының мөлшерiн 15 айлық есептiк көрсеткiшке дейiн өсiрудi және ардагерлерге 30 мың теңге көлемiнде біржолғы материалдық жәрдем көрсетудi тапсырамын.
Бұл iс-шараларға 6,5 миллиард теңге бөлу қажет.
Тұтастай алғанда, әлеуметтiк қамсыздандыруға 2004 жылы 2,5 миллионнан астам адам қамтыла отырып, республикалық бюджет есебiнен 217,2 миллиард теңге бөлiндi, ал 2005 жылы бұл мақсаттарға арналған шығыстарды көбейту шамамен 33 миллиард теңгенi құрайтын болады.
Тұрмысы төмен азаматтарды әлеуметтiк қолдау жөнiндегi өзге де шаралармен қатар 2005 жылдың соңына қарай 2003 жылдың басымен салыстырғанда күнкөрiсi кедейшiлiк деңгейiнен төмен азаматтар саны екi еседен астамға азаюы тиiс.
Бiз сондай-ақ елiмiзге халықтың одан әрi көп келуiн ынталандыруға тиiспiз, сондықтан оралмандар иммиграциясының квотасын 2005 жылы 15 мың отбасына дейiн көбейту керек. Олардың қайта қоныстануы мен тұрғын үй алуы үшін 9,8 миллиард 800 миллион теңге бөлу көзделiп отыр.
Бiз еңбек қатынастарын реттеу жөнiндегi заңнаманы жетiлдiре беремiз, Еңбек кодексiнде заңдастырылған еңбекпен қамтылуды ынталандыруды көздеймiз, еңбекпен қамтудың қазiргi заманғы үлгiсiн қалыптастырамыз.
Адам дамуының басым мiндеттерiн шешудiң маңызы аса зор.
Сондықтан облыстарды дамытудың барлық бюджеттерi тек қана бiлiм беру, денсаулық сақтау, сумен қамтамасыз ету жүйелерiн дамыту мақсаттары мен тұрғын үй құрылысы инфрақұрылымына пайдаланылуы тиiс.
2005 жылы ауылдық жерде бiлiм беру, денсаулық сақтау және сумен қамтамасыз ету нысандарын салуға мемлекеттiк бюджетте 15 миллиард теңге, ал облыс орталығы мен қалалардағы ерекше маңызды объектiлер үшiн 5 миллиард теңге қарастыру қажет.
* * *
Әлеуметтiк сала мен адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшiн шешушi ұзақ мерзiмдi басымдық болып табылады.
Мен жариялаған мiндеттер бiрiншi кезектi болып табылады, бiрақ әлдеқайда соңғылар емес.
Менiң тапсырмам бойынша реформалардың әлеуметтiк бағытталуын күшейту және жаңа әлеуметтiк саясат қалыптастыру жөнiндегi жұмыс жүргiзiлiп жатыр.
Ол келесi жылы жария етiледi.
3. Мемлекеттiң бәсекелестiк қабiлетi
Мемлекеттiң бәсекелестiк қабiлетi елдiң халықаралық аренадағы рөлi мен беделiнiң артуынан, мемлекеттің өз азаматтарының өзектi проблемаларын шешу қабiлетiнен, мемлекет ұсынатын қызметтер сапасының артуынан көрiнедi.
3.1. Мемлекеттiк құрылыс
Бұл мәселелердi шешу, өз кезегiнде, көп жағдайда мемлекеттiк қызметшiлердiң саны мен сапасына, мемлекеттік басқару жүйесiнiң тиiмдiлігіне байланысты.
Соңғы кезде орталықта да, жергiлiктi жерлерде де билiктің барлық түрлерiнiң мемлекеттiк органдардың санын көбейту әрекеттерi жандана түcкeнiн айтуға тиiспiн.
Бұған жол беруге болмайды.
Әрине, өмiр бiр орнында тұрмайды, қажет жерiнде өзгерiстер керек. Алайда Үкiмет мемлекеттiк аппараттың жалпы санының өсуiне жол бермеудiң қатаң саяси ұстанымын басшылыққа алуы тиiс.
Бұған Президент жариялаған мемлекеттiк саясат талап ететiн жерде ғана рұқсат берiлуi мүмкiн.
Бiз жинақы кәсiби Үкiмет қалыптастыруда көп нәрсеге қол жеткiздiк. Басы артық қызметтер мен буындарды қысқарту, басқару процесiн орталықсыздандыру арқылы, атқарушы билiк құрылымын одан әрi де жетілдiре түсу керек.
Сонымен бiрге министрлiктер мен ведомстволардың өздерiне тапсырылған қызметтердi орындаудағы рөлi мен жауапкершілігiн күшейту қажет.
Мұнымен қатар, "электрондық үкiмет" қалыптастыруға iс жүзiнде кiрiсу керек. Бұл құрамы жағынан шағын, өз қызметiнде мөлдiр iс-қимылды Yкiмет болмақ. Ол халық пен шенеунiктер арасындағы тоқайласуды азайтуға мүмкiндiк бередi, қызмет көрсету сапасын арттырып, мерзiмiн қысқартады. Мұның өзi жаңа әкiмшiлiк реформаға және мемлекеттiк аппаратты қысқартуға әкеледi.
Мұндай жұмысты iске асыру үшiн компьютерлiк сауатсыздықты жоюдың және халықтың интернетке қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз етудiң көлемдi бағдарламасы қажет.
Мұны Yкiметке тапсырамын, кезiнде өткен ғасырдың отызыншы жылдарында сауатсыздықпен күрес жүргізiлгендей, компьютерлiк сауаттану жөнiндегi ауқымды іске бiздiң азаматтарды, әсiресе жастарды шақырамын.
Мемлекеттiк қызметте, мемлекеттiк қызметшiлердi даярлау мен қайта даярлау жүйесiнде, мемлекеттiк басқару деңгейiн және мемлекет ұсынатын қызмет сапасын арттыру мақсатында елеулi өзгерiстер қажет болады.
Мемлекеттiк қызмет академиясының қызметi түбегейлi қайта құрылуға, оның материалдық базасы нығайтылуы және қаржымен қамтамасыз етiлуге тиiс.
Саяси қызметшi лауазымына қабылдау кезiнде академияда оқығаны ескерiлуге тиiс.
Академияның жанынан зерттеу орталықтары жүйесiн ашып, оларда жұмыс iстеу үшiн таңдаулы профессор-оқытушы кадрларын тарту қажет.
Академия бiтiрушiлерiнiң санын және оны қаржыландыруды едәуiр ұлғайту керек.
Биылғы жылдан бастап бiз мемлекеттiк қызметшiлердің еңбекақысын 50 пайызға өсiрдiк, мемлекеттiк қызметшiлердi әлеуметтік қорғауды арттыру жөнiндегi жұмысты одан әрi де жалғастырамыз.
Бiрақ еңбекақының өсуiмен бiрге мемлекеттiк қызметшiлердiң өздерiне де: олардың кәсiбилiгiне, патриоттығына, тәртiбiне, моральдық және адамгершiлiк келбетiне деген талап та күшейе түсетiн болады.
Сыбайлас жемқорлық қылмыстары қатаң қудалануға тиiс: бұл үшiн қажеттi заңдар қолда бар.
Мемлекеттiк қызметке жаңа қызметкерлердi қабылдау кезiнде компьютердi, интернеттi қолдана бiлу дағдысы мiндеттi талап болуға тиiс және мүмкiндiгiнше ағылшын тiлiн бiлуi жөн, ал болашақта бұл талап та мiндеттілікке айналады.
Бiлiктiлiк талаптарын қатайту және аттестациялық комиссияларының жұмысын барынша принциптi ету қажет болады.
3.2. Ішкi саясат
Өткен және ағымдағы жылы қоғамымызды менің өткен жылғы жолдауымда белгiленген бес бағыт шеңберiнде одан әрi демократияландыру жөнiндегi жұмысты жалғастыратын боламыз.
Олар күшiнде қалады және оларға қосымша мынадай сәттерге назар аудару қажет.
Бiз үш принциптi элементке: азаматтық қоғам институттарын дамытуға, орталықсыздандыруға, тұрақты саяси-партиялық жүйе құруға ден қоюға тиiспiз. Тұрақтылықты, демократияны және азаматтардың құқықтарын қорғауды нығайту жөнiнде қадамдар жасау қажет.
Бiрiншiден, жаңа сайлау тетiктерiн енгiзу, саяси процестiң әрбiр субъектiсінің рөлi мен орнын нақтылау мәселелерiн пысықтағанымыз жөн.
Бiз партиялар мен қоғамдық бiрлестiктердiң қызметiн реттейтiн заң нормаларын жетiлдiре отырып, партиялық-саяси жүйемiздi одан әрi дамытатын боламыз.
Қазiр қоғамда бұқаралық ақпарат құралдары туралы және сайлау туралы жаңа заңдар қызу талқылануда. Олардың атына сын ескертпелер де айтылып жатыр.
Естеріңiзге сала кетейiн, партия мүшелерiнің саны 50 мыңнан кем болмауы керек деген тұрғыда заңнамалық түзетулер қабылдағанымызда, мұны еңсерiлмейтін кедергi деп атаған болатын-ды.
Бiрақ қазiргi сәтке бұл деңгейдi оңай еңсерген тоғыз партия тiркелiп үлгердi, ендi әлгi түзетудiң демократиялылығына ешкiм де күмәнданбайды. Қазiргi БАҚ туралы және сайлау туралы заңдар да сондай болады.
Жаңа сайлау заңнамасының нормалары барлық деңгейдегi сайлау комиссиялары қызметiндегi кәсiбилiк пен мөлдiрлiк деңгейiн көтеруге бағытталған.
Парламенттегi, жергiлiктi сайлау органдарындағы партиялық фракциялардың өкілеттiктерiн заңнамалық айқындау туралы да ойлану қажет.
Партиялар мен үкiметтiк емес ұйымдар қызметiн отандық заңды және жеке тұлғалар тарапынан қаржыландыру мәселелерi жөнiнде құқықтық шешiмдер әзiрлеп, қабылдау талап етiледi. Yкiметтiк емес секторды қолдау сапалы жаңа ауқымға көтерiлуге тиiс.
Сайлау блоктарының қызметiн құқықтық реттеу туралы мәселе де өзекті болып табылады.
Екіншіден, қоғамды одан әрi демократияландыру жөнiндегi тұрақты жұмыс iстейтiн кеңестің әлеуетi әлi де болса кең тынысты пайдаланылған жоқ.
Кеңестiң тек қана билiк үшiн ұсынымдар берiлетiн "дөңгелек үстел" ғана болып қалмауы маңызды.
Тұрақты жұмыс iстейтiн кеңесте қабылданған шешiмдер партиялардың күш-жігерiмен Парламенттегi өз өкілдерi арқылы, ал үкiметтiк емес ұйымдар нақты әлеуметтiк маңызды жобаларға қатысу арқылы iске асырылуға тиiс.
Yшіншіден, осы жылдың күзiнде партиялар үшiн саяси кемелдiлiк емтиханы болып табылатын Парламент Мәжiлiсiне сайлау өтедi.
Бiздің ортақ парызымыз - сайлауды заңға қатаң сәйкес түрде өткiзудi қамтамасыз ету.
3.3. Сыртқы саясат және қауiпсiздiк
Бiздің заманымыздың ерекшелiгі терроризмге қарсы белсендi күрес болып отыр. Ресей мен Испаниядағы соңғы оқиғалар баршаны дүр сiлкiндiрiп, терроршылардың айуандық әрекеттерiнен қорғалған, сiрә, бiрде бiр мемлекеттiң жоқтығы туралы ойлануға мәжбүр еттi. Ешбiр кiнәсiз бейбiт азаматтар қаза табуда.
Атап айтқанда, халықаралық терроризмге, дiни экстремизмге, есiрткi тасымалы мен басқа да қазiргi заман сыны мен адамзатқа қауiп төндiретiн қатерлерге қарсы күресте бiз үшiн бiрлiк және халықаралық күш-жiгердi шоғырландырудың қаншалықты маңызды екендігі мiне осыдан белгiлi.
Бүгiнгi таңда Қазақстан барлық көршi мемлекеттермен тұрақты, болжамды қарым-қатынас жасап отыр.
Тиiмдi халықаралық ынтымақтастықтың берiк жүйесi жасалды.
Бiз Шығыс және Батыс елдерiмен өзара пайдалы екi жақты қатынастарды дамытуға бейілмiз.
Қазақстанның сыртқы саясаты елдiң тез арада экономикалық дамуына, оның әлемдегi маңызын көтеруге жәрдемдесуге бағдарлануға тиiс.
Қазақстан өзiн ықпалдасу мен көп қырлы ынтымақтастықты табанды жақтаушы ретiнде көрсеттi.
Осыған байланысты Бiртұтас экономикалық кеңiстiк, ЕурАзЭҚ, Шанхай ынтымақтастық ұйымы және Орта Азиялық ынтымақтастық шеңберiндегi жұмысты жалғастырған абзал.
Ресей - Қазақстан үшiн аса маңызды ел. Бiз ортақ геосаяси жағдайдамыз, ұшырасатын проблемаларымыз да ортақ.
Бiздiң әлемдегi көптеген процестерге көзқарастарымыз ұқсас, оларды iске асыру керек. Қол жеткiзiлген экономикалық ықпалдасу мен сенiмнiң биiк деңгейi одан әрi жалғасын табуы қажет.
Қазақстан АҚШ-пен өзара қатынастардың қол жеткiзiлген деңгейiн жоғары бағалайды.
Бiз Америкамен арадағы белсендi ынтымақтастықтың дамуымыздың сыртқы жағдайларын қамтамасыз ету жөніндегi маңызын жақсы түсiнемiз. Америкалық компаниялардың Қазақстанға инвестиция салуы ынтымақтастықтың маңызды факторы болып табылады.
25 миллиард доллар тiкелей шетелдiк инвестициялардың шамамен 7,5 миллиарды АҚШ-тың үлесiне тиесiлi. Бiз екi елдiң мүдделерiн есепке ала отырып, бұдан әрi де неғұрлым кең ауқымды ынтымақтастыққа үмiт артамыз.
Көршiмiз Қытаймен тұрақты және достық өзара қатынастарымыз маңызды. Бұл біздiң екi жақтың мүддесiн бiлдiретiн барлық мәселелер бойынша тұрақты үндесу жүргiзiп отырған сенiмдi серiктесiмiз. Бiзге өзара сауда-саттық көлемiн өсiру үшiн жұмыс iстеу қажет. Бұған бiз қол жеткiзген биiк өзара түсiнiстiк деңгейi жәрдемдесетiн болады.
Маңызы бұдан кем емес тағы бiр басымдық - Орталық Азия елдерi. Экономиканың, тиiсiнше елдер мен халықтардың өздерiнің де жуықтай түсуi жөнiнде көршiлерiмiзбен белсендi жұмыс жүргiзу керек.
Бiз сол сияқты Қазақстан шекарасының оңтүстiк шептерiндегi тұрақтылықты қамтамасыз етудiң маңыздылығын түсiнуге негiзделемiз.
Еуропалық Одақ бiздiң iрi сауда-экономикалық серiктесiмiз болып табылады және бұл жерде Қазақстан мүдделерiн iлгерiлету мен қамтамасыз ету тұрғысында белсендi жұмыс жүргiзу керек.
Бiздiң Түркиямен, күллi мұсылман әлемiмен жақын қатынастарымыз да тұрақты назарда болуға тиiс.
Жоспарларымыздың icкe асырылуы, әлбетте, Қазақстанның қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мәселесіне басым назар аударуға көңiл бөлудi талап етедi.
Жаңа уақыт сыны мен қауiп-қатерлерге қарсы күресте ТМД елдерiнiң күш-жiгерiн шоғырландыру жөнiндегi бастаманы iс жүзінде жүзеге асыруға жұмылу қажет.
Азиядағы өзара ықпалдастық және сенiм шаралары жөнiндегі кеңес мақсатын одан әрi iске асыру жөнiндегi тынымсыз жұмысты жалғастыру аса маңызды.
Ұжымдық қауiпсiздiк шарты ұйымындағы қызметтi қалыптасып отырған ақиқатқа мейлiнше бейiмдеген жөн.
Қарулы Күштердi реформалауды жалғастыру қажет.
Тиiстi мемлекеттiк органдардың алдында тұрған негiзгi мiндеттер армияны кәсiбилендiру және оның материалдық-техникалық базасын жақсарту болып табылады.
Бiз жасақтау, әскери қызметшiлердiң мансабын жоспарлау, резерв жасау жүйесiн жетiлдiру мәселесiне назар аударуымыз керек. Жұмыстың маңызды бағыты елдiң әскери жоғары оқу орындарында және университеттердiң әскери кафедраларында офицерлiк құрамды даярлау болуға тиiс.
Армияның материалдық-техникалық базасын жақсарту үшiн қару-жарақтар мен әскери техника санын оңтайландыру жөнiнде шаралар қолдану қажет.
* * *
Осы Жолдауда белгiленген мiндеттердi iске асыру мақсатында Yкiмет пен әкiмдер 2005 жылғы бюджетте қажеттi қаржыландыруды көздеуге, сол сияқты ағымдағы бюджеттi нақтылау жөнiнде қажеттi ұсыныстар енгiзуге тиiс. Парламенттiң тиiстi заңдар қабылдауы керек.
* * *
Қымбатты отандастар!
Бiз алдымызға келешекке бағытталған күрделi де, бiр қарағанда, орындалуы қиын мiндеттер қойып отырмыз.
Сонымен қатар, осыдан он бес жыл бұрын Қазақстанның шеткерi жатқан одақтас республикадан елеулi қаржылық және зияткерлік ресурсы бар тәуелсiз мемлекетке айналарына ешкiм сенбегенiн естеріңiзге сала кетейiн.
Он жыл бұрын Қазақстанның 50 млн. тоннадан астам мұнай өндiретiнiне (яғни екi еседен астам өсiммен), елордасын Алматыдан Астанаға көшiрiп, өз жасанды жер серiгiн ұшыратынына сенген адам кемде-кем болатын.
Бес жыл бұрын ұлттық қор мен Даму банкiн құру қажеттілігі туралы ешкім тыңдағысы да келмеп едi.
Жоспардан өмiрдің өзi батыл екенiн тәжiрибемiз көрсетiп отыр.
Француз ойшылы Люк де Вовенарг айтқандай, "қолынан ұлы iс келмейтiндер ұлы бастамаларға да қырын қарайды".
Бiз Қазақстанның батыл бастамаларға дайын eкeнiн, ал қазақстандықтардың оларды iске асыра алатынын дәлелдедiк.
Ендi соны тағы бiр рет паш етейiк!
Ендеше бiз уақыттан қалыспай қадам баса алатынымызды көрсетейiк. Иә, бiз кезiнде былайғы дүниеден көп кейiндеп қалдық. Ендiгi жерде бiздiң тiзiмнiң соңында қалғымыз келмейдi. Алға кеткен әлемдiк өркениет көшiнiң шаңын жұтқымыз келмейдi. Ал бұл үшiн бәрiмiз өз күш-қуатымызды, халқымыздың бойындағы барлық парасат пен зият күшiн бiр жұдырыққа жұмылдырып, оның күллi әлеуетiн барынша пайдалануымыз қажет. Мен Қазақстанда жоғары жетiстiктерге жетуге қабiлет - қарымы қаптал жететiн ғалымдардың дүниеге келерiне сенiмдiмiн. Мен орта бизнестiң нығайып, жаңа жұмыс орындарын құрарына, сөйтiп бүкiл елiмiз бен бүкiл халқымыздың игiлiгiне қызмет етерiне сенiмдiмiн.
Бiздiң Қазақстанымыздың байлығы молайып, өркендей бередi. Бiз елiмiздiң ұзақ мерзiмдiк стратегиясында өзiмiз белгiлегендей тынбай алға баса беретiн боламыз!
