Табиғи монополиялар салаларында тарифтiк саясатты одан әрi жетiлдiру мақсатында Қазақстан Республикасының Yкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:
1. Қоса берiлiп отырған Табиғи монополиялар салаларында тарифтiк саясатты дамыту тұжырымдамасы мақұлдансын.
2. Қоса берiлiп отырған Табиғи монополиялар салаларында тарифтiк саясатты дамыту тұжырымдамасын iске асыру жөнiндегі 2005 - 2007 жылдарға арналған iс-шаралар жоспары (бұдан әрi - Iс-шаралар жоспары) бекiтiлсiн.
3. Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу агенттігі жыл сайын, жарты жылдықтың және жылдың қорытындылары бойынша Қазақстан Республикасының Yкiметiне Iс-шаралар жоспарының iске асырылу барысы туралы жиынтық ақпарат ұсынсын.
4. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiледi.
Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Қазақстан Республикасы
Yкiметiнiң
2005 жылғы 13 мамырдағы
N 455 қаулысымен
мақұлданған
Табиғи монополиялар салаларында тарифтік
саясатты дамыту тұжырымдамасы
Кiрiспе
Табиғи монополиялар салаларына жатқызылған аяда экономиканың барлық салаларында тауарлар мен қызметтердi өндiру үшiн және халықтың тыныс-тiршiлiгiн қамтамасыз етуге қажеттi маңызды ресурстар өндiрiледi. Табиғи монополиялар субъектiлерi көбiнде газды, суды, электр және жылу энергиясын жеткiзе отырып және көлiк қызметтерiн көрсете отырып, ел халқының тiршiлiк әрекетiн қамтамасыз етедi. Табиғи монополиялар субъектiлерi өнiмдерiнiң үлесi соңғы өнiмнiң өзiндiк құнында 30-70%-ке жете алады (әсiресе "көлiктiк" және "энергетикалық" құрамдастары). Сонымен, табиғи монополиялар субъектiлерiнiң мәндiлiгi, олардың қоғамға және экономикалық даму қарқыны мен үйлесiмiне ықпал ету дәрежесi тарифтiк саясатты олардың өнiмдерiн тұтынушылардың мүдделерiн сақтау шарты жағдайында табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қарқынды дамуын қамтамасыз ететiн баға түзу жүйелерiн қолдану жағына қарай жетiлдiрудi талап етедi.
Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне бағалар (тарифтер) серпiнi iшкi экономикалық жағдаятты қалыптастырудың, дүниежүзiлiк рынокта отандық өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн қамтамасыз етудiң маңызды факторы болып табылады. Оған табиғи монополиялар субъектiлерiнiң өздерiнде де, басқа салаларда да табыстар мен қорлану деңгейi тәуелдi, сондықтан тарифтердi қалыптастыру мәселесiне кешендi көзқарасты, табиғи монополия саласын реттеу аясында оңтайлы саясатты әзiрлеудi талап етедi. Өйткенi табиғи монополиялардың негiзгi салаларының тарифтерi бағалар мен инфляция деңгейiнiң мультипликаторы болып табылады, ондай болса, әлеуметтiк, бюджеттiк-ақшалай және экономикалық даму өлшемдерiн жоспарлаумен қатар табиғи монополиялар саласында мемлекет реттейтiн бағаларға қатысты тарифтiк-баға саясатының өлшемдерiн қалыптастыру талап етiледi.
Табиғи монополиялар салаларында 800-ге жуық табиғи монополиялар субъектiлерi қызметтерiн жүзеге асырады, оның iшiнде 162 табиғи монополиялар субъектiлерi - Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмiнiң республикалық бөлiмiнде.
Монополиялық рыноктың барлық қатысушыларының (табиғи монополиялар субъектiлерiнiң және тұтынушылардың) дамуы үшiн жағдайлар жасау мемлекеттің мүддесiне сәйкес келедi, бұл ретте әл-ауқат өлшемдерiн дамыған экономика деңгейiне жеткiзу көзделедi. Сондықтан, шаруашылық етудiң нарықтық тетігі мемлекеттiк реттеу құралдарымен толықтырылады, олардың ара қатынастары шешiлетiн экономикалық мiндеттердiң сипатына және қоғамның әлеуметтiк-экономикалық жағдайына байланысты.
1998 жылы "Табиғи монополиялар туралы" Қазақстан Республикасының Заңын (және оған кейiннен өзгерiстер мен толықтыруларды) және Қазақстан Республикасында тиiстi заңға тәуелдi актiлердi қабылдаумен экономикалық өмiрдiң бiрде бір пәрмендi реттеушiсi мен нарықтық экономикада мемлекеттiк реттеудің өркениетті нысандарының негізi болған табиғи монополиялар туралы заңнаманы қалыптастыру негізiнде аяқталды. 2002 жылдан бастап 2004 жылға дейiнгi кезеңде Қазақстан Республикасының Үкiметi 2002 жылғы 15 қазанда N 1126 қаулысымен қабылдаған "Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтiк саясатын жетiлдiрудiң 2002 - 2004 жылдарға арналған бағдарламасы" (бұдан әрі - Бағдарлама) ойдағыдай iске асырылды. Бағдарламаны iске асыру табиғи монополиялардың барлық салалары үшiн "әдiлеттi" тарифтер белгілеудiң әдiснамалық базасын қалыптастыруға мүмкiндiк бердi.
Сонымен бiрге, Бағдарлама шеңберiнен тыс жекелеген секторларға және тұтастай экономикаға тарифтердiң әсер ету мәселелерi, тарифтердi қолда бар саралау және бұл ретте туындайтын тоғыспалы субсидиялау проблемалары қалып қойды, тарифтердi қайта теңдестiру проблемалары және табыстарды, шығыстар мен қолданысқа енгізілген активтердi бөлектеп есепке алуды енгізу толық шешілмедi.
Осы Тұжырымдама ұйымның стратегиялық көзқарасын айқындау мен табиғи монополиялар салаларында реттеудiң мемлекеттiк саясатын әдіснамалық қамтамасыз ету, экономиканың барлық салаларында келiсiмдi дамытуды ескере отырып, табиғи монополиялар салаларында тарифтiк саясатты дамыту жөнiнде кешендi iс-шараларды жасау мен iске асыру мақсатында әзірленді. Реттеудiң негiзгі бағыттары мен тетiктерiн әзiрлеу Бағдарламаны iске асыру нәтижелерiн талдауға және мемлекеттік реттеудiң осы заманғы проблемаларын айқындауға негiзделген.
1. Мемлекеттің экономикалық саясатында
табиғи монополиялар салаларын тарифтік реттеудiң
орны мен ролі
Мемлекеттік реттеу жүйесiн дамытудың осы заманғы кезеңiнде экономиканың бұрынғы монополиялық секторларында нарықтық қатынастар мен бәсекелестіктi дамытуға мүмкiндiк беретiн жағдайлармен қамтамасыз ету, әлеуетті қалпына келтiру мен инфрақұрылымдық салаларды дамытуды қамтамасыз ететін тетiктердi жасау, экономиканың нақты секторын кеңейтуге және дамытуға, отандық өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн көтеруге мүмкiндiк беру, сондай-ақ халықтың әлеуметтiк қорғалуын қамтамасыз ету талап етiледi.
Кез келген мемлекеттiң экономикасын экономикалық өзара қатынастарға мемлекеттiк араласу дәрежесiне байланысты екi секторға шартты түрде бөлуге болады: реттелмейтiн және реттелетiн. Мемлекеттiң экономикалық өзара қатынастарына әсер ету қажеттiгi нарықтық қатынастардың, институттар мен нарықтық өзiнен өзi реттеу тетiктерiнiң даму дәрежесiне және мемлекеттiң әлеуметтiк саясатының талаптарына байланысты айқындалады. Нарықтық өзiн өзi реттеу тетiктерi неғұрлым аз дамыса, мемлекеттiң реттеушi ролi соншама мықты және мемлекеттiң рынок субъектiлерiнiң алдындағы жауапкершілігi одан биiк болады.
Монополия жағдайларында қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) жеткiзушiнiң нарықтық қатынастарға әсер ету дәрежесi осы жеткiзушi және тұтынушы мүдделерiнiң теңгерiмiн қамтамасыз ету үшiн мемлекеттiң араласуын талап етедi. Осындай теңгерiм екi тараптың мүдделерiн жиынтық талдауына негізделген баға түзу әдiснамасымен қамтамасыз етуi мүмкiн: бiр тараптан қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) жеткiзушi үшiн барлық экономикалық негiзделген шығындардың жабылуы және қолданысқа енгiзiлген активтерге пайда нормасының өтелуi қамтамасыз етiлуге тиiс, екiншi тараптан тұтынушының әрбiр санаты үшiн сұраныстың төлемге қабiлеттi деңгейде қолайлы баға белгiленуге тиiс.
Сонымен қатар макроэкономикалық көзқарас тұрғысынан, әлеуметтiк-экономикалық дамудың, экономикалық өсудi ынталандырудың және нақты сектор мен экономиканың инвестициялық тартымдылығының ең жақсы өлшемдерiне жету мақсатында мемлекеттiктiң фискалдық және бюджеттiк-ақшалай саясатымен қатар инфляцияны және экономикалық өзара қатынастарды тұрақтандыру құралы ретiнде тарифтiк саясат пайдаланылады.
Табиғи монополиялар субъектiлерi тарифтерiнiң (бағаларының, алымдар ставкаларының) деңгейiн реттеу экономиканың барлық салаларының теңдестiрiлiп дамуына ықпал етудiң маңызды тұтқасы болып табылады. Табиғи монополия субъектiлерi тарифтерiнiң деңгейiнен тарифтер деңгейi мен басқа салалардағы пайдалылық тәуелдi, ол тарифтер қалыптастыру мәселесiне, тарифтердi реттеу саласында оңтайлы және болжамды саясатты әзiрлеуге кешендi көзқарасты талап етедi. Табиғи монополиялар салаларына жатқызылатын өнiмдерге және қызметтерге тарифтер өзгерiсiнiң өлшемдерi республиканың әлеуметтiк-экономикалық жоспарларын әзiрлеу кезiнде ескерiлуге тиiс.
Сонымен, мемлекет жеке алынған рынок субъектiлерiнің (қызметтерді тұтынушылар мен монополист) арасында да, экономиканың жекелеген секторлар арасында да мүдделердiң теңгерiмiн қамтамасыз етуге ұмтылады, ал тарифтiк саясат (оның iшiнде сараланған тарифтер) оңтайлығының өлшемдерi экономика дамуының бiрiктiрiлген көрсеткiштерi болып табылады.
Табиғи монополиялардың негізгi субъектiлерi тарифтерiнiң экономика секторларындағы бағалар мен табыстар деңгейiне мультипликативтiк әсер етуiн ескере отырып, тарифтiк саясат соңғы жылдары:
активтердiң ұдайы өндiрiсiн қамтамасыз етпейтiн деңгейде тарифтердi ұстау;
тұтынушылардың топтары бойынша тарифтердi саралау арқылы халық мүдделерiн және өнеркәсiптiң жекелеген салаларын қорғауға бағытталған болатын.
Тарифтердi саралаудың факторлары мынадай: тұтынылатын өндiрiстiк факторлардың саны мен сапасы бойынша әртүрлi қызметтердiң өзiндiк құнына әсер ететiн өндiрiстiк және iске асырылатын тарифтiк саясаттың әлеуметтiк және өзге қағидаттарымен шарттасқан өндiрiстік емес екi топқа бөлiнедi. Тарифтердi саралаудың өндiрiстiк емес факторларына тұтынушының төлем қабiлеттігінің деңгейi жатады.
Iске асырылған саясат бағалардың жаппай өсуiн болдырмауға, өнеркәсiпке баға қысымын төмендетуге, республика экономикасына тұрақты дамуына мүмкiндiк бердi. Сонымен қатар, табиғи монополиялар субъектiлерi активтерiнiң нақты және моральдық тозылуы жинақталды және оларды оңтайлы деңгейге дейiн қайта теңдестiрудi талап ететiн тұтынушылардың әртүрлi санаттары үшiн қызметтердiң сол бiр түрлерiне тарифтер деңгейлерiнiң едәуiр айырмашылығы туындады. Тарифтердi саралаудың оңтайлы деңгейi экономиканың даму параметрлерiне олардың әсер ету өлшемдерi бойынша айқындалуға тиiс. Бүгінгi күнге тиiсті әдiснамалық базаның жоқтығы проблема болып табылады.
Мемлекетте тауарлар мен қызметтердi өндiрушiлер мен олардың тұтынушылар мүдделерiнiң теңгерiмiн қамтамасыз ету үшiн тетiктердiң шектелген жинақталымы бар:
мемлекеттік субсидиялау тетігі;
тарифтердi экономикалық негізделген саралау тетiгi.
Мемлекеттік субсидиялаудың көздерi республикалық немесе жергiлiктi бюджеттердiң қаражаттары болып табылуы мүмкiн. Бұл ретте, мемлекет табиғи монополия субъектiсiне де, қызметтер тұтынушыларына да субсидия жасай алады. Субсидиялаудың нысандары сондай-ақ әртүрлi негiзгі құралдарды сатып алуға, ақпараттық жүйелердi енгізуге арналған мақсатты субсидиялау, қызметтер тұтынушыларын атаулы субсидиялау сияқты болуы мүмкiн. Субсидия қолданысының кезеңi бойынша тұрақты қолданыстағы да, және мерзiмнiң белгілі бiр аралығына да болуы мүмкiн.
Қазiргі уақытта монополистiң табыстарын және тұтынушылар шығындарын теңестiрудiң негiзгі тетiгi тұтынушылар топтары бойынша тарифтерді саралау болып табылады. Бұл тетiк экономика дамуының объективті жағдайларымен шарттасқан, дегенмен экономикаға тарифтердi саралаудың әртүрлi нұсқаларының әсер ету дәрежесiн ажырату қажет. Табиғи монополия субъектiсiнiң қызметтерiне тарифтi кез келген саралау тұтынушылар арасында игiлiктi қайта бөлуге алып келедi, сондықтан макроэкономикалық көзқарас жағынан тиiмдi саралау тарифтердi экономикалық негiзделген саралау деп аталады.
Ұзақ мерзiмдi тарифтердi белгiлеуге одан әрi көшу және тұтынушылар мен өндiрушiлер мүдделерiнiң теңгерiмiн есепке алу негiзiнде тетiктердi iске асыру үшiн тиiстi әдiснамалық және ақпараттық базаны дамыту қажет. Ұдайы жаңартылатын әдiстемелiк және ақпараттық базаны құру көкейтестілігі, алдымен, тараптар мүдделерiн неғұрлым дәл айқындау және тарифтерге жүргiзiлген саралау оңтайлығын айқындау үшін реттеушi орган өндiрушілер мен тұтынушылардың экономикалық жағдайын айқындайтын көрсеткiштер туралы ақпаратқа да, осы көрсеткiштерге тарифтер деңгейiнiң әсерiн бағалау әдiстемесiне де ие болуға тиiс. Тарифтерге жүргiзiлген саралау оңтайлығының өлшемi сала және тұтастай экономика дамуының мақсатты экономикалық көрсеткiштерiне қол жеткiзу болады.
Экономиканың тиiмдi дамуын қамтамасыз ету үшiн мемлекеттiң бiрiктiру функцияларын дамытудың көкейтестi мiндеттерi:
1) экономиканың әрбiр аясындағы тиiсті рыноктарда табиғи монополиялар салаларының, салаларды экономикалық талдау негiзiнде табиғи монополия саласына жататын нақты табиғи монополиялар субъектiлерiнiң және олардың қызметтерiнiң шекараларын айқындау;
2) реформаланатын салалардағы рынок субъектiлерiнiң арасындағы өзара қатынастарды реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеу;
3) тарифтердi экономикалық негiзделген саралауды әзiрлеу және тарифтердi экономикалық негiзделген саралау деңгейлерiне әсер ететiн басты экономикалық көрсеткiштердi анықтау;
4) табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн мемлекеттiк субсидиялау тетiктерiн әзiрлеу;
5) табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне тарифтер (бағалар, алымдар ставкаларын) есептеу әдiстемелерiн әзiрлеу;
6) табиғи монополиялар субъектiлерi қызметтерiнiң ашықтығын қамтамасыз ететiн тетiктердi әзiрлеу;
7) табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн бақылау мен аудит тетiктерiн әзiрлеу;
8) белгiленген тарифтердiң қолдануын регламенттейтiн ережелердi әзiрлеу және олардың сақталуын бақылау тетiктерiн айқындау;
9) экономика салаларының өзара әсер ету үлгiлерi мен әдiстерiн әзiрлеу және барлық салалардың тиiмдi және теңдестiрiлген дамуын қамтамасыз ететiн iс-шараларды әзiрлеу болып табылады.
2. Табиғи монополиялар салаларын тарифтік реттеу
әдiснамасының осы заманғы жағдайы
Мемлекет, табиғи монополиялар субъектiлерi және олардың қызметтерiн тұтынушылары мүдделерiнiң теңгерiмiне жету және табиғи монополия секторына инвестицияларды тарту үшiн қолайлы жағдайларды жасау мақсатында 2002 жылы тарифтік саясатты жетiлдiру бағдарламасы қабылданған.
Бағдарламаны iске асыру шеңберiнде табиғи монополия саласын реттеудiң бiрыңғай әдiснамасын жасау жөнiнде, табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн регламенттейтiн нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру кезiнде халықаралық практиканың тәжiрибесiн енгiзу жөнiнде шаралар қабылданған. Осы шараларды қолдану нәтижесiнде табиғи монополиялар өндiрiсiн жаңартуға инвестициялар тарту және олар ұсынатын қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) сапасын көтеру мақсатында орташа мерзiмдi кезең iшiнде табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне тарифтер деңгейiнiң тұрақтылығын қамтамасыз ету болжанған.
2004 жылғы желтоқсанда "Табиғи монополиялар туралы" Қазақстан Республикасының Заңына тұтынушылар мен табиғи монополия субъектiлерi мүдделерiнiң теңгерiмiне жетуге және табиғи монополиялар салаларында мемлекеттік бақылау мен реттеу әдiстердi жетiлдiруге бағытталған өзгерiстер мен толықтырулар қабылданды. Осы өзгерiстер мен толықтырулар, атап айтқанда, мыналарды:
олардың тiзбесiн уәкiлеттi органның ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiтетiн реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң шегінде жүзеге асыратын субъектiлердiң қызметтерiн реттеудi;
уәкiлетті органның ұсынылатын қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) сапасын ескере отырып, инвестициялық тарифтi, тарифтiң шектi деңгейiн және тарифтi бекiту мүмкiндігінiң пайда болуын;
табиғи монополиялар субъектiлерi үшiн рұқсат етілген өзге қызметтiң түрлерiн нақтылауды;
табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн шектеу туралы және мiндеттерi туралы нормаларды нақтылауды;
табиғи монополиялардың жекелеген субъектiлерiн мемлекеттiк реттеудiң оңайлатылған тәртiбiн белгілеу туралы нормаларды қабылдауды;
уәкiлеттi органның құқықтары мен мiндеттерiн нақтылауды;
табиғи монополиялар субъектілерi өткiзетiн тендерлерге қатысуға табиғи монополиялар субъектiлерiнiң аффилиирленген тұлғалары үшiн шектеу белгiлеудi қамтиды.
Табиғи монополиялар субъектiлерi үшiн тариф түзудiң бiрыңғай үлгiсiн қалыптастыру мiндеттері олардың негізiнде қызметтер құндылығын салалардың қызмет ету факторларымен: қайта құрылымдау процестерiмен, сұраныспен, ұсыныспен және мемлекеттiк реттеумен айқындау қағидаты жатқан бiрыңғай ұстанымдар жағынан шешiлдi. Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтiк саясатын жетiлдiру тұжырымдамасы осы факторлардың баға түзу үлгiсiне әсер етуiн талдау негiзiнде қалыптастырылады. Тарифтiк саясатты жетiлдiру негiзiне мынадай қағидаттар таңдап алынды:
салаларды монополиясыздандыру процестерiмен байланысты тарифтердi құрылымдау;
тарифтердi саралау кезiнде тұтынушылар мен мемлекет мүдделерiн есепке алу;
өндiрушi мен инвестор көзқарасынан тұтастай кәсiпорынның залалсыздануын қамтамасыз ету;
тарифтер құрылымының ашықтығы.
Тарифтердi есептеу үлгiсi экономикалық негiзделген ашық тарифтердi айқындауға және оларды теңгерiмдiк факторлардың әсер етуiн есепке алу тетiгi арқылы одан әрi түзету мүмкiндiгiн көздеуге тиiс. Реттеу практикасында осы қағидаттар тариф түзудiң жаңа әдiстерiн, табиғи монополиялар субъектiлерi мен олардың тұтынушылары жай-күйiнiң мониторингiсiн енгiзу және тарифтер өзгерiсiн талдау құралдарын әзiрлеу жолымен пайдалану болжанады.
Тарифтердi есептеу мен бекiту кезiнде тариф түзудiң жаңа әдiстерi:
қолданысқа енгiзiлген реттелетiн базасына пайда ставкасын есептеу әдiсi;
орташа мерзiмдi кезеңге тарифтер белгiлеу әдiсi қолданылады.
Су шаруашылығы, кәрiз жүйелерiнiң және энергетика секторының субъектiлерi үшiн тарифтер қолданысқа енгiзiлген реттелетiн базасына пайда ставкасын есепке ала отырып бекiтiледi. Энергетика секторының үш субъектiсi үшiн (Өскемен және Ақтөбе ЖЭО, Алматы газ желiлерi), сондай-ақ "Су ресурстары маркетинг" жауапкершiлігі шектеулi серiктестiгi үшiн орташа мерзiмдi тарифтер бекiтiлген.
Пайданың ұйғарынды деңгейi қызметтердi ұсынған кезде пайдаланылатын активтердiң нарықтық құнына сүйене отырып, нақты инвестициялар мен пайда ставкасы қоса есептеледi. Пайда ставкасы табиғи монополия субъектiсiнiң салалық тиесiлiгiн ескере отырып, анықталады.
Су шаруашылығы жүйелерi үшiн пайда ставкасы инвестициялау тәуекелдiлерiн есепке алу әдiсi арқылы айқындалады, энергетика секторының субъектiлерi үшiн - капиталдың орташа өлшенген құнының әдiсi пайдаланылады. Субъект неғұрлым көп инвестиция жасаса, оның пайдасы соншама жоғары болады.
Инвестицияларды тарту үшiн басқа маңызды фактор орташа мерзiмдi кезеңге тарифтер белгiлеу әдiсiн практикаға енгiзу болып табылады.
Орташа мерзiмдi кезеңге тұрақты тарифтердi енгізу, оның шегінде табиғи монополиялар өзiнiң қызметiн жүзеге асыратын тарифтер шеңберiн белгiлеудi көздейдi. Табиғи монополия субъектiлерi өндiрiс тиiмдiлiгiн көтергеннен табыстарды дербес иеленуге мүмкiндiк алатыны маңызды болып табылады.
Орташа мерзiмдi кезеңге тарифтер ұсыну талабы табиғи монополия субъектісiнiң орташа мерзiмдi кезеңге бекiтiлген инвестициялық бағдарламаны iске асыру жөнiнде мiндеттемелердi алуы болып табылады. Бұдан басқа, орташа мерзiмдi тарифтердi есептеген кезде қолданысқа енгiзiлген активтердiң реттелетін базасына есептелген пайда ескерiледi.
Табиғи монополия субъектілерiнiң қызметтерiне тарифтер деңгейiн негiздеу үшiн кәсiпорынның қаржы-шаруашылық жағдайының сараптамалық диагностикасының тетiктерi әзiрленген. Қаржы және техникалық сараптамаларды жүргізудiң негізгі мақсаты табиғи монополиялар субъектілерiнiң қызметi нәтижелерiнiң объективтi бағасын aлу, пайдаланылмаған резервтердi кешендi анықтау, шаруашылық жүйелерiнiң қызмет етуiнiң ұтымдылығына тұрақты бақылау, нормативтiк актiлердiң сақталуын бақылау болып табылады. Қаржы және техникалық сараптама үшiн ақпарат көздерi бухгалтерлiк есеп пен есептілігiнің, статистикалық есеп пен есептiлігінiң, басқару есебi мен есептiлігінiң жүйелерi және есептен тыс көздер: ревизиялардың, сыртқы және iшкi аудиттiң материалдары, салық қызметiнiң тексеру нәтижелерi, табиғи монополия субъектiлерiнiң өндiрiстiк кеңестерiнiң және құзыретті органдардың материалдары, бұқаралық ақпарат құралдары болып табылады.
3. Табиғи монополиялар салаларының
ағымды жағдайын талдау
Параграф 1. Темiр жол көлігінiң саласы
Жүк темiр жол арқылы тасымалдауға арналған тарифтердiң ерекшелігі темiр жол көлігiнiң өзiн өзi қаржыландыру жағдайларында жұмыс iстейтiн дербес сала ретiнде тұрақтылық деңгейiн айқындауы және басқа да негiзгi салалармен қатар кәсiпорындардың және материалдық өндiрiс салаларының экономикалық жағдайына ықпал етуi болып табылады.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 6 ақпандағы N 145 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының темiр жол көлігін қайта құрылымдаудың 2004 - 2006 жылдарға арналған бағдарламасын қабылдаумен және "Темiр жол көлiгі туралы" Қазақстан Республикасының Заңына 2004 жылғы шiлдеде өзгерiстер енгізумен "Қазақстан темiр жолы Ұлттық компаниясы" акционерлiк қоғамының (бұдан әрi - "Қазақстан темiр жолы ҰК" АҚ) табиғи-монополиялық қызметi мен өзге қызметiнiң басқа түрлерiн ұйымдастыру және қаржы бөлу процесi басталды. Темiр жол көлігіндегі табиғи монополияның саласына магистралдық темiр жол желiсiнiң қызметтерiн (бұдан әрi - МТЖ) және кiрме жолдардың қызметтерiн көрсету жөнiндегі қызмет жатқызылған. Қалған қызмет жүктер мен жолаушыларды тасымалдауды қоса, бәсекелес салаға шығарылған.
Қазiргi уақытта Қазақстанда iске асырылып отырған темiр жол саласын реформалау тұжырымдамасының мәнi ол қай жерде мүмкiн болатын салаларға бәсекелестіктi енгiзу есебiнен реттелетiн секторды ырықтандыру мен ығыстыруға және экономикалық негiзделген және тиiмдi баға түзу есебiнен монополиялық секторды коммерциялауға (нәтижеге бағдарлау) бағытталған.
Қазақстан Республикасында 2004 жылғы 20 шiлдеге дейiн республикалық қатынаста тарифтер Қазақстанның аумағында тұрған станциялар арасында жүктердi тасымалдау кезiнде қолданылды және уәкiлеттi орган белгiлейтiн арттыру коэффициенттерiн индексациялауды және рубльдердi теңгеге қайта есептеудi ескере отырып, рубльде есептелетiн "Жүктердi темiр жол арқылы тасымалдауға арналған тарифтер" 1989 жылы басылып шыққан N 10-01 прейскурантының ставкалары бойынша есептелген. Мемлекетаралық қатынаста жүктердi тасымалдауға арналған жүк тарифтерi "Темiр жол арқылы экспорттық-импорттық жүк тасымалдауға арналған тарифтер" прейскурантының ставкалары бойынша есептелген, олар уәкiлеттi орган белгiлейтiн арттыру коэффициенттерiн ескере отырып, швейцар франкiсiнде есептелген және 1999 жылдың 1 шiлдеден бастап төлем күнiне Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң бағамы бойынша төлем валютасына есептелген.
2004 жылғы 20 шiлдеден бастап жүктердi темiр жолы көлiгiмен тасымалдау кезiнде магистралдық темiр жол желiсiнiң қызметтерiне тарифтердi жүк тасымалдауға, инфрақұрылым және басқа құрамдастарға тарифтерді үйлесiмдi бөлу жолымен алынатын тарифтер бекiтiлген және қолданысқа енгiзiлдi. Темiр жол көлiгiмен жүктердi тасымалдауға арналған тарифтер төрт құрамдастан: магистралдық темiр жол желiсiнiң, локомотив тартымының қызметтерiне арналған тарифтерден, жүк пен коммерциялық жұмыстан және вагондар мен контейнерлердi пайдаланудан қалыптасады.
Қазiргi уақытта мүдделi мемлекеттiк органдармен және магистралдық темiр жол желiсiнiң операторы қызметтерiнiң тұтынушыларымен бiрлесiп, Қазақстан Республикасы Көлiк және коммуникация министрлігі бекiткен МТЖ-нiң қызметтерiне кiретiн операциялар тiзбесiне сәйкес магистралдық темiр жол желiсiнiң қызметтерiне тарифтер есептеу әдiстемесiнiң жобасын әзiрлеу жүргiзiлуде. Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу агенттiгi төрағасының мiндетiн атқарушының 2004 жылғы 30 желтоқсандағы N 516-НҚ бұйрығымен кiрме жолдардың қызметтерiне тарифтер есептеу әдiстемесi бекiтiлген.
Бұл ретте, мемлекеттiк реттеуге магистралдық темiр жол желiсiнiң қызметтерiн пайдаланғаны үшiн тасымалдаушылар жасайтын төлем жатады, темiр жол тарифiнiң қалған құрамдастары (локомотив тартымының қызметтерi мен темiр жол тасымалы) бәсекелес секторға ықтимал түрде жатады, бiрақ қазіргі уақытта бәceкe және монополистiк қызметтi шектеу туралы заңнамаға сәйкес мемлекет тарапынан реттеледi.
Тасымалдаудың жекелеген санаттары (қатынастар түрлерi мен жүктердiң тектерi) бойынша бүгiнгі қолда бар тарифтердi саралау:
ел экономикасы дамуының белгiлi бiр кезеңiнде өнiмдi шетке шығаратын және оны iшкi рынокқа жеткiзетiн субъектiлерге саралау көзқарасты қолдану;
көп жылдар бойы 10-01 прейскуранттың базалық ставкаларын индексациялау әдiсiн жүктердiң жекелеген тектерiне тарифтiк ставкалардың қымбаттату коэффициенттерiн саралап белгілеу жолымен қолдану нәтижесiнде болды.
Табиғи монополиялардың өнiмдерiне бағаларды саралау әртүрлi салалардың шаруашылық белсендiлігін реттеуге мүмкiндiк беретiн мемлекеттiң әлеуметтік және экономикалық саясатының құралы болып қызмет етедi. Басқаша айтқанда, реттелетiн бағалар жүйесi арқылы экономикаға ықпал ету тетiгі фискалдық макроэкономикалық саясатқа қосымша болып табылады.
Қазақстанның алдағы Дүниежүзiлiк сауда ұйымына кiруiне байланысты тарифтердi келiссөздер процесiнiң шеңберiнде келiсiлген кесте бойынша республика iшінде және экспорттық-импорттық қатынастарда теңестiру жоспарланып отыр.
Магистралдық темiр жол желiсiнiң қызметтерiне 10-01 прейскуранттың тарифтерiн үйлесiмдi бөлу жолымен енгiзiлген тарифтер жаңа тарифтiк әдiснаманы әзiрлегенге және қабылдағанға дейiн уақытша болып табылады.
Сол уақытта тарифтiк реттеудiң жаңа әдiснамасын енгiзу бойынша бiрқатар техникалық және ұйымдастыру себептерi бойынша "Қазақстан темiр жолы ҰК" АҚ-ның тасымалдау функцияларын "Қазжелдортранс" АҚ-на беруге дайын болмауына байланысты белгiлi бiр ауыртпалықтар бар. Осыған байланысты "Қазақстан темiр жолы ҰК" АҚ 2007 жылғы 1 қаңтарға дейiн Ұлттық тасымалдаушы болып қалады.
Сонымен бiрге орташа мерзiмдi болашақта тарифтiк саясатты жетiлдiру бәсекелес ортаны қалыптастыруға мүмкiндiк бередi және барлығына: тұтынушыларға - төмен баға түрiнде; реттелмейтiн кәсiпорындарға - рынокты ауқымды ырықтандыру нысанында; реттелетiн кәсiпорындарға - жаңа инвестицияларға және техникалық дамуына қолайлы болатын реттеудiң тұрақты режимiн белгiлеу арқылы пайда әкеледi.
Параграф 2. Электр энергетикасы саласы
Қазiргi уақытта Қазақстанда электр энергиясының, екi деңгейден - электр энергиясының көтерме сауда және бөлшек сауда рыноктарынан тұратын рыногы құрылған және қызмет етедi. Бөлшек сауда рыногында электр энергиясының бағалары сұраныс пен ұсыныстың негізiнде өндiрушiлер арасында бәсекелес жағдайларында қалыптасады. "Электр энергетикасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 18 ақпандағы N 190 қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасының электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды одан әрi дамыту жөнiндегi шаралар туралы тұжырымдамасымен жеткiзушiлер соңғы тұтынушыларға электр энергиясын жеткiзу құқығы үшін бәсекелесетiн электр энергиясының бәсекелестiктiк бөлшек рыногына қажеттi жағдайлар жасалған. Бұл ретте энергиямен жабдықтайтын ұйымдар жеткiзетiн электр энергиясының бағаларын дербес белгiлейдi. Сонымен қатар, энергия берушi ұйымның желiлерiне тiкелей қосылған электр энергиясының бөлшек рыногының кез келген тұтынушысы жеке алған өңiрде (электрмен жабдықтаудың жеке бөлiнген схемасы бар аудан, ауыл, кент) тұтынушыларды электрмен жабдықтау жөнiнде қызметті жүзеге асыратын энергиямен жабдықтау ұйымдардың арасынан өзiнiң қарауы бойынша электр энергиясының жеткізушiсiн таңдай алады.
Электр энергиясын беру жөнiндегi қызметтер табиғи монополия саласына жатады және оларға арналған тарифтердi реттеушi орган белгiлейдi. Бұл ретте, Ұлттық электр желiсi арқылы беруге арналған тарифтер энергия өндiруші ұйымнан тұтынушыға дейiн электр энергиясын берудiң қашықтығына байланысты құрамдасты қамтиды. Сондай-ақ көлiктiк тарифке желiлердегi нормативтік техникалық ысыраптарды сатып алуға арналған шығындар енгiзiлген. Өңiрлiк электр желілік компаниялардың (бұдан әрі - ӨЭК) желiлерi арқылы беруге арналған тарифтер ("кiру" үшiн тарифтер) қашықтық факторына байланысты емес, бұл ретте 2005 жылғы 1 сәуiрден бастап оларда нормативтiк техникалық ысыраптарды өтеуге арналған шығындар көзделеді.
Елдiң кейбiр өңiрлерiнде электр және жылу энергиясына, су шаруашылығы және кәріз жүйелерiнiң қызметтерiне арналған тарифтер халық үшiн өнеркәсiп есебiнен субсидияланған. Табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтер көрсетуге арналған шығындары халық үшін өнеркәсiптiк тұтынушыларға қарағанда объективтi жоғары.
Осы қызметтердiң әлеуметтiк бағыттылығын назарға ала отырып, экономикалық негiзделген саралауды кезең кезеңiмен енгiзу туралы шешiм қабылданды. Бiрiншi кезең бiрыңғай деңгейге дейiн тарифтердi бiрте-бiрте теңестiрудi, екiншi кезеңде - экономикалық негiзделген саралауды көздеген.
1999 жылғы шiлдеде Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 15 шiлдедегi N 983 қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасында 1999 - 2000 жылдарға арналған табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн реттеу тұжырымдамасы қабылданған болатын. Тұжырымдамаға сәйкес электр энергиясы бойынша тұтынушылар топтары бойынша тарифтердi негiзсiз саралаудан - Ақтөбе, Ақмола, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында, жылу бойынша - Атырау, Солтүстiк Қазақстан және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында, Алматы қаласында тарифтердi теңестiру, табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерiне бiрыңғай тарифтердi бекiту және экономикалық негiзделген саралауды енгізу жолымен кету жүзеге асыру талап етiледі. Қазақстанда экономикалық негізсiз саралаудың қолданылуын 2000 жылға дейiн аяқтау белгіленген.
Дегенмен объективтi себептерге байланысты электр энергиясына арналған тарифтердi экономикалық негізсiз саралау Алматы, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды және Маңғыстау облыстарында сақталған. Жылу энергиясы бойынша Шығыс Қазақстан және Жамбыл облыстарында.
Негізсiз саралауды сақтау өнеркәсiптiң тиiмдi дамуына кедергi жасайды. Өнеркәсiптiк кәсiпорындар жылу мен электр энергиясына арналған тарифтер арқылы басқа тұтынушыларды, атап айтқанда, халықты субсидиялап, негiзсiз жоғары шығындарды көтеруде, ол өз кезегiнде осы кәсiпорындар өнiмдерiнiң бәсекеге қабiлеттiлігінде жағымсыз көрiнiс бередi.
Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнде N 217 нөмiрмен тiркелген Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестiктi қорғау жөнiндегі агенттігі төрағасының 2003 жылғы 3 ақпандағы N 30-НҚ бұйрығымен бекiтілген табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерiне (тауарларына, жұмыстарына) орташа мерзiмдi кезеңге арналған тарифтердi (бағаларды, алымдар ставкаларын) бекiту және енгізу жөнiнде нұсқаулық әзiрлендi және қолданысқа енгізiлдi. Орташа мерзiмдi кезеңге арналған тариф түзу әдiснамасын енгiзу энергетика саласына инвестицияларды ынталандыруға бағытталған болатын. Сонымен бiрге, бүгiнгі күнге орташа мерзiмдi кезеңге арналған тариф түзу әдiснамасы жеткiлiксiз шамада iске асырылуда. Осы әдiснаманы электр энергетикасы саласында неғұрлым кеңiнен енгізу мақсатында оны одан әрi жетiлдiру, орташа мерзiмдi тарифтердi белгiлеу тәртібiн және осы тарифтер бойынша субъектiлердiң жұмыс атқаруын оңайлату мүмкiндігін қарау қажет.
Электр энергиясының көтерме және бөлшек сауда рыноктарының қызмет ету саласындағы бiрқатар нормативтiк құқықтық актiлер әзiрлендi. Электр энергиясының орталықтандырылған сауда-саттықтары жүргiзiледi.
Электр энергетика саласының негізгі проблемалары.
1. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды peттeу және бәсекелестiктi қорғау жөнiндегі агенттiгi төрағасының 2003 жылғы 22 желтоқсандағы N 334-НҚ бұйрығымен бекiтiлген қолданылып жүрген кернеу кластары бойынша өңiрлiк және/немесе жергiлiктi деңгейлердiң желiлерi арқылы электр энергиясын беру жөнiндегі қызметтерге тариф есептеу әдiстемесiне сай барлық тұтынушылар өнеркәсiптiк те, тұрмыстық та бәрiне бiрдей "кiру үшiн" тарифтi төлейдi, бұл ретте тарифтердi экономикалық негiздеген саралау қағидаттары жоқ.
2. Электр және жылу желiлiк шаруашылықты жаңғыртуға және жаңартуға инвестицияларды тартудың төменгі деңгейi. Атап айтқанда, көптеген қалаларда жылумен жабдықтау жүйелерiнiң тозу деңгейi сыни деңгейге жеттi, оның ішінде төмендетiлген тарифтер нәтижесiнде, осының барлығы жылу энергиясының нормативтен тыс ысыраптардың деңгейiн ұлғайтуға алып келедi. Техникалық стандарттарды қалпына келтiру үшiн, жылуландыру жүйесiндегi техникалық ысыраптардың деңгейiн қоса, ең қысқа мерзiмде күрделi жөндеуге және жылу желiлерiн айырбастауға ауқымды инвестицияларды тарту қажет.
3. Ұлттық электр желiсiнiң (бұдан әрi - "KEGOC" АҚ) қызметтерiне арналған тарифтер есептеу әдiснамасының жетiлмегенi. Осы уақытта "KEGOC" АҚ-ның қызметтерiне арналған тарифтердiң деңгейi электр энергиясын беру қашықтығына байланысты. Электр энергиясы рыногының тиiмдi қызмет етуi және оны одан әрi дамыту үшiн Ұлттық желiсi арқылы электр энергиясын беру жөнiндегi қызметтерге арналған тариф түзу рынокқа қатысушылар үшiн кемсiтiлмейтiн болуға тиiс. Осыған байланысты ұлттық электр желiсiнiң ("KEGOC" АҚ) қызметтерiне арналған тарифтер есептеудiң әдiснамасын "KEGOC" АҚ тарифi деңгейiнiң электр энергиясын беру қашықтығына тәуелдiлiгiн төмендету бөлігінде жетiлдiру қажет.
4. Электр және жылу энергиясын аралас өндiру кезiнде ЖЭО өндiретiн электр энергиясының бәсекеге қабiлеттiлігін қолдауды ескере отырып шығындарды негiздеп бөлу проблемасы.
Негiзсiз саралауды жою және тарифтерге экономикалық негізделген саралауды енгiзу, бiрiншiден, қолданыстағы заңнаманың талаптарын және Қазақстан Республикасының тарифтiк саясатының қағидаттарын орындауға, екiншiден өнеркәсiп өндiрiсi өнiмiнiң өзiндiк құнының экономикалық негiзделген төмендеуiне және тиiсiнше оның бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң көтерiлуiне жәрдемдеседi.
Параграф 3. Телекоммуникация саласы
Республиканың телекоммуникация қызметтерiнiң рыногы соңғы жылдары прогрессиялық өсуiн көрсетедi, тұтастай елдiң экономикалық өсуi жалпы үрдiстермен де, Қазақстан Республикасының Үкiметi 2003 жылғы 18 ақпандағы N 168 қаулысымен бекiтiлген Телекоммуникация саласын дамытудың 2003 - 2005 жылдарға арналған бағдарламасының iс-шараларын iске асыру нәтижесiнде салаға жүргізiлiп отырған ырықтандырумен де, сөзсiз, байланысты.
Осы бағдарламаға сәйкес 2004 жылдың iшiнде телекоммуникация рыногын iшiнара ырықтандыру кезең жүзеге асырылды. "Байланыс туралы" Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданды және "Табиғи монополиялар туралы" Қазақстан Республикасының Заңына қағидатты өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлдi, оларды iске асыруға монополиядан өтуге және бәсекелестiктi белсендi көтермелеу мен дамытуға бағдарланған телекоммуникация саласын мемлекеттiк реттеудiң жаңа үлгiсiнiң негiзiн iс жүзiнде салған бiрқатар нормативтiк-құқықтық актiлер қабылданды.
Барлық заңнамалық пен нормативтiк құжаттарда ұлттық oпepaтop ұғымы алынып тасталды, барлық операторлар өздерiнiң құқықтарында және мiндеттерiнде теңестiрiлдi. 2004 жылдың аяғында "Қазақтелеком" акционерлiк қоғамынан (бұдан әрi - "Қазақтелеком" АҚ) эксклюзивтiк лицензиясын керi қайтарып алумен және қалааралық пен халықаралық байланыстың жаңа баламалы операторларына лицензиялар берумен қалааралық және халықаралық байланыстың бұрынғы монополиялық рыногы бәсеке үшiн ашылды. Республика байланысының абоненттерi мен операторларында қалааралық және халықаралық байланыс қызметтерiн алуда және қалааралық пен халықаралық байланыс операторларының желiлерi арқылы өзiнiң трафигiн бағыттауда таңдау мүмкiндігі туындады.
Операторлар желiлерiн тек қана "Қазақтелеком" АҚ-ның желiсi арқылы қосудың бұрын болған талабының күшi жойылды, байланыс операторларында, ұялы байланыс операторларының халықаралық трафигiнiң транзитiн қоспағанда бiр бiрiне өзара қосылу схемаларын еркiн таңдау құқығы пайда болды. Жаңа операторлар үшiн желiге қосылу үшiн кемсiтпеушiлiк жағдайлар жасайтын және басым операторлары үшiн қосылудың мiндеттi қағидатын iске асыратын Жалпы пайдаланудағы телекоммуникациялар желiсiне телекоммуникациялар желiсiн қосу және жалпы пайдаланудағы телекоммуникациялар желiсi арқылы трафиктi өткiзудi реттеу ережесiне Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлігінде N 3041 нөмiрмен тiркелген Қазақстан Республикасы Ақпараттандыру және байланыс агенттігі төрағасының 2004 жылғы 12 шiлдедегi N 145-п бұйрығымен өзгерiстер енгізiлген. Қосылатын операторлар трафигінiң өсуiн ынталандыруға, бұл жағдайда тарифтік бөлуде олардың үлесi ұлғайтуға бағытталған Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу агенттiгi төрағасының 2004 жылғы 8 қарашадағы N 438-НҚ бұйрығымен бекiтiлген байланыстың дәстүрлi қызметтерi операторларының арасында өзара есеп айырысулардың жаңа әдiстемесi қабылданды.
Телекоммуникациялардың әмбебап қызметтерi табиғи монополия саласына кiрмейдi, бұл ретте осы қызметтерге арналған тарифтер Қазақстан Республикасының Үкiметiмен бекiтiлуге жатады. Қазақстан Республикасы Yкiметінiң 2004 жылғы 21 тамыздағы N 884 қаулысымен бекiтiлген Телекоммуникациялар әмбебап қызметтерiне арналған тарифтердi қайта теңдестіру жоспарында жергіліктi телефон байланысының рыногында бәсекелестіктің туындауына экономикалық негiз жасайтын қызметтер мен абоненттер санаттарының арасында кросс-субсидиялауды кезең кезеңiмен жою көзделген.
2004 жылғы қазанда әмбебап қызметтерге тарифтердi қайта теңдестiрудiң бiрінші кезеңi жүзеге асырылды, оларға сәйкес абоненттiк төлем қалалық жердегі жеке тұлғалар үшiн барлық бағыттарға халықаралық телефон байланысының қызметтерiне арналған тарифтердiң бiр уақытта 20 % төмендеуiмен 20 % көтерiлуi жүзеге асырылды. Жергілiктi байланыс қызметiнiң ауылдық жердегi тұрғындар үшiн әлеуметтік маңыздылығына орай осы қызметтерге арналған тарифтер бұрынғы деңгейде қалуда, бұл ретте ауылда жергiлiктi телефон байланысының қызметiн көрсететiн операторлардың шығындары әмбебап қол жеткiзу тетiгiнiң шеңберiнде жабылады.
Телекоммуникация саласын ырықтандыру аясында мемлекеттiк саясаттың iс-шараларын iске асыру нәтижесiнде табиғи монополия саласының объективтi ығысуы болады, онда ендi байланыс операторлары соңғы пайдаланушыларға көрсететiн телекоммуникациялар қызметтерi iс жүзiнде болмайды. Табиғи монополия саласында операторлар трафигiн қосу мен өткiзу жөнiндегi қызметтер, телекоммуникациялар желiлерiн жалпы пайдаланудағы телекоммуникациялар желiсiне қосу мақсатында кабельдiк арнаны және технологиялық мүлiктi жалға беруге немесе пайдалануға ұсыну қызметтерi қалады. Бұл жағдай 2005 жылдың аяғына дейiн "Қазақтелеком" АҚ-ның эксклюзивтiк құқығының екi белгiсiн: ұялы байланыс операторларының халықаралық трафигiнiң транзитiн және өздерiнiң абоненттерiне халықаралық пен қалааралық телефон байланысының қызметтерiн ұсынуды сақтаумен, сондай-ақ операторлық сегментте бәсекелестіктi дамыту үшiн белгілі өту кезеңiнiң және жаңа бiрiктiру базаның негiзiнде оператораралық өзара қатынастарды қалыптастыру, операторлардың табыстарын, шығындар мен қолданысқа енгiзiлген активтерiн бөлектеп есепке алу деректерiнiң негiзiнде оператораралық қызметтерге тариф түзуге көшу қажеттiгiмен шарттасқан.
Бұдан басқа, ұялы байланыс сегментiнiң дамуын атап өтпеуге болмайды, оның қызметтерiнiң рыногы қазiрдiң өзiнде дәстүрлi телефон рыногымен салғастыруға болады.
Бөлектеп есепке алуды енгiзу нәтижелерi және оны енгiзу мен жүргiзу сыпайылығының тиiстi тексерудiң болмауы, осы уақытта тиiстi түрде реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң өзiндiк құнын айқындауға және тиiсiнше экономикалық негiзделген тарифтердi белгiлеуге мүмкiндiк бермейдi. Осы жағдай сондай-ақ байланыс операторларының желiлерi арқылы трафиктi өткiзу жөнiндегi қызметтердiң есептiк тарифтерiн (ставкаларын) қалыптастыруға және белгiлеуге жатады. Осы уақытта пайдаланылатын көзқарас трафиктiң нақты түрлерiн өткiзуде байланыс операторлары желiлерiнiң техникалық элементтерiнiң қатысу үлесiн айқындауға негiзделген. Бұл ретте, қазiрден бастап осындай көзқарас аса оңтайлы болып табылмайтыны белгiлi және таяу арада көптеген операторлар шығындарды бөлектеп есепке алуды енгiзудi аяқтағаннан кейiн бөлектеп есепке алу деректерiнiң негiзiнде байланыс операторларының трафиктi қосуға және өткiзуге тарифтердi есептеудiң әдiснамасына көшiрудi жүзеге асыру қажет.
Параграф 4. Құбыр өткiзу мен су кәрiздерi жүйелерi саласы
Мұнайды және (немесе) мұнай өнiмдерiн магистралдық құбыр өткiзгiштерi арқылы тасымалдау жөнiндегi қызметтердi жүзеге асыратын кәсіпорындар қаржылай тұрақты болып табылады, таза табыс деңгейiнiң жағымды серпiнiмен және ұсынылатын қызметтер көлемдерiнiң тұрақтылығымен сипатталады. Газды немесе газ конденсатын сақтау, магистралдық және (немесе) бөлушi құбыр өткiзгiштерi арқылы тасымалдау жөнiндегi қызметтердi жүзеге асыратын кәсiпорындардың қаржы жай-күйi сондай-ақ жағымды тұрғыдан бағаланады.
Су шаруашылықтары және (немесе) кәрiздер жүйелерiнiң саласын реттеу аясында қалыптасқан жағдай экономиканың су секторында мемлекеттiң саясатын одан әрi жетiлдiрудi талап етедi.
Осы саладағы табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметiн мемлекеттiк peттeудiң негізгі проблемаларының бiрi Қазақстан Республикасының заңнамасында коммуналдық сумен жабдықтау және су тарту саласында мемлекеттiк саясатты жүргiзуге уәкiлеттi мемлекеттiк органды айқындайтын нормалардың жоқтығы болып табылады, онсыз барлық су арналары үшiн сумен жабдықтау және су тарту кәсiпорындарының қызметiн ұйымдастыру негiздерiн айқындайтын нақты нормативтiк құқықтық базадан бастап осы сектордың мемлекеттік стратегиялық дамуымен аяқталатын көптеген проблемалар шешiлмеген күйде қалуда.
Су шаруашылығы және (немесе) кәрiз жүйелерiнiң қызметтерiн көрсететін көптеген кәсiпорындар бүгінгі күнге қаржы тұрақтылығының төмен дәрежесiмен сипатталады және залалды болып табылады.
Осы жағдайда проблема су шаруашылықтары және (немесе) кәрiздер жүйелерiнiң қызметтерiне арналған кәсiпорындар тарифтерiнiң және халық табыстарының (осы кәсiпорындардағы менеджмент деңгейiн назарға алмай) арақатынасына негізделедi.
Халықтың шектелген төлем қабiлеттiлiгi жөндеуге және инфрақұрылымды дамытуға қажетті көлемде күрделi қаржы жұмсалымын - қаржыландыру тарифтерге енгiзуге мүмкiндiк бермейдi, өйткенi бұл олардың көбiнесе едәуiр өсуiне әкеп соғады. Бұл ретте сумен жабдықтау кәсiпорындарының негiзгі қорларының тозуы (2001 жылғы 50 % қарағанда 2003 жылы республика бойынша орта есеппен 62 % болды) өз кезегiнде ысыраптың өсу себебi (республика бойынша орта есеппен 32 %-дан астам) және оның салдары ретiнде көрсетiлетiн қызметтер сапасының төмендеуi болып табылады.
Бұдан басқа, жағымсыз жақтардың бiрi осы қызметтердi тұтыну көлемдерiнiң қысқаруына (республика бойынша орта есеппен 51 %-ға жуық) байланысты өндiрiстiк қуатты пайдаланудың төменгі дәрежесi болып табылады.
Қазiргi сәтте әртүрлi халықаралық қаржы институттары сумен жабдықтау жүйелерiнiң жаңаларын салу және жұмыс iстейтiндерiн жаңғырту жөніндегі, сондай-ақ тұтастай осы сектордың қызметiн жетiлдiру жөнiндегі жобаларды iске асыруда, дегенмен коммуналдық сумен жабдықтау және су секторын қоса, экономиканың су шаруашылығы саласының жұмыс iстеуінің және оны дамытудың стратегиялық бағыттарын, ел экономикасының ерекшелiктерiн және ағымды жағдайын ескере отырып айқындайтын бiрыңғай мемлекеттiк саясат жоқ.
Өзiнiң функционалдық ерекшелiктерi, технологиясы, ауқымдары, жеткiзушiлер мен тұтынушылардың сипаттамалары, сондай-ақ қызметтердiң көптеген басқа өлшемдерi бойынша қызметтердiң әртүрлi кең спектрiн қамтитын "су шаруашылықтары және (немесе) кәрiздер жүйелерiнiң қызметтерi" ұғымын жан-жақты нақтылау мәселесi маңыздылық дәрежесi бойынша ерекше орын алады.
Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметiн реттеу мен бақылау олар көрсететiн қызметтердiң ерекшелiктерiн, су шаруашылықтары және (немесе) кәрiздер жүйелерiнiң саласына жатқызылған, реттелiп көрсетілетiн қызметтердiң заңнамада көзделген тәртiппен бекiтiлген тiзбесiнiң болмауын ескере отырып жүзеге асыруға тиiс экономика су секторының табиғи монополиялар салаларына барлық қатысушылардың мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз ететiн тиiмдi тарифтiк саясатты жүргiзуге мүмкiндiк бермейдi.
Табиғи монополиялар салаларындағы мемлекеттiк реттеу монополист-кәсiпорындар жүзеге асыратын қызметтер түрлерiнiң ерекшелiктерiн ескеруге тиiс. Бүгiнгi күнге су шаруашылықтары және (немесе) кәрiздер жүйелерiнiң саласына жатқызылған қызметтер түрлерi айқындалмаған. Бұл мемлекеттiк реттеудiң жалпы сапалы деңгейiн едәуiр төмендетедi және экономиканың су секторының табиғи монополиялар саласына барлық қатысушылардың мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз ететiн тиiмдi тарифтiк саясатты жүргiзуге мүмкiндiк бермейдi.
Параграф 5. Аэронавигация саласы
Аэронавигация саласын реттеу саясатын " Азаматтық авиацияны мемлекеттiк реттеу туралы " және " Қазақстан Республикасының әуе кеңiстiгін және авиация қызметiн пайдалану туралы " Қазақстан Республикасының Заңдары анықтайды.
Аэронавигацияның негiзгi функциялары Қазақстан Республикасының жоғары әуе кеңiстiгiнде, жергiлiктi әуе желілерiнде және әуеайлақ аумақтарында аэронавигациялық қызмет көрсету болып табылады. Жабдықтарды жаңарту мен әуе қозғалысын басқару рәсiмдерiн оңтайландыру әуе қозғалысын ұйымдастырудың (бұдан әрi - ӘҚҰ) 12 аумағынан аэронавигациялық қызмет көрсетудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Қолда бар халықаралық әуе трассаларының желiсi Қазақстан Республикасы әуе кеңестiгiнiң барлық тұтынушыларының қажеттiлiгiн қанағаттандыруға мүмкiндiк бередi.
Аэронавигациялық алымдардың ставкалары әуе кемесiнiң ең жоғары шарықтау салмағына, орындалатын ұшу үлгiсiне және авиакомпаниясының мемлекеттік меншiгiне байланысты. Қазақстандық авиакомпаниялар үшiн тарифтер шет ел авиакомпанияларына қолданылатын ставкадан төмен.
Тарифтiк саясатты жетiлдiру аэронавигациялық қызметтердiң әлемдiк рыногында бәсекенiң шиеленiсуiмен, шет ел авиакомпанияларының транзиттiк peйстepi ағымының төмендеуiмен және iшкi тасымалының елеулi өсуiне және жолаушылар тасымалы тарифтерiнiң төмендеуi немесе тұрақтандыруына алып келмеген қолда бар тарифтердi саралануынан туындады. Қазiргi таңда осы саланы реттеудiң негізгі проблемалары транзиттiк ұшуларды орындайтын әуе кемелерiне ұсынатын аэронавигацияның қызметтерiн реттеу, шығындарды бөлектеп алуды жүргiзу, аэронавигация саласында транзиттiк әлеуеттi арттыру, қаржы тұрақтылығын сақтау мен әлеуметтiк-кадр мәселелерiн шешу, Қазақстан Республикасы авиа тасымалының iшкi рыногына шет ел авиакомпанияларын тарту мәселелер шығады.
Параграф 6. Почта саласы
Табиғи монополия саласына қарапайым хаттарды, почта карточкаларын және пайдаланушылардың бандерольдерiн жiберу жөнiндегi почта операторларының қызметтерiнен тұратын почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерi жатады.
Қазiргі уақытта елдiң барлық аумағын жабатын кең таралған почта желiсiнiң болуына сүйене отырып, мемлекет атынан меншiк иелерiне оларды ұсыну бойынша мiндеттемелер почтаның Ұлттық операторына жүктелген. Қазақстан Республикасының почта Ұлттық операторының мәртебесi "Қазпочта" акционерлiк қоғамына (бұдан әрi - "Қазпочта" АҚ) берiлген.
Ережеге сәйкес почтаның Ұлттық операторы Қазақстан Республикасының кез келген елдi мекенiнде почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерiн пайдалануды ұсынады.
Почта ұлттық операторы әлеуметтiк маңызы бар қызметтер көрсетедi және ауылдық жерлерде шығынға ұшырайды, өйткенi көрсетiлетiн қызметтердiң көптеген түрлерiне қолданыстағы тарифтер қалалық және ауылдық жерлерде қызметтер ұсынудың құнындағы айырмашылықтарды ескермейтiн орташаланған ставкалар бойынша белгіленген.
"Почта туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сай республиканың барлық аумағында әрекет ететiн жалпы пайдаланудағы почта желiсi ұлттық почтаға желiсi болып танылады және ол арқылы жария шарттың негізiнде қызметтер ұсынылады. Ұлттық почта желiсiн Ұлттық және баламалы операторлардың желiсiнен тұратын жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтердi ұсынудың жүйесі деп санауға болады. Бiрақ бүгiнгі күнге почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерiнiң баламалы операторларының болмауына байланысты почтаның Ұлттық операторының почта желiсi Ұлттық почта желiсi болып табылады. Осы қызметтердi почтаның басқа операторлары ұсынудың белгiлi бiр шектеуi осы қызметтерге арналған бағаның салыстырмалы төмен болуы және заңнамаға сәйкес табиғи монополия субъектiлерiн қатаң түрде реттеу мен бақылау жүйесi, сондай-ақ осы қызметтерге тұтынушылардың тарапынан сенiмнiң төмендеуi болып табылады. Почта байланысының басқа да қызметтерiмен салыстырған (курьерлiк және жеделдетiлген, арнайы) почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерiн ұсыну көлемдерi жылдан жылға бiр деңгейде қалып отыр, тұрғын үйлердегi абоненттiк почта жәшiктерi көбiнесе пайдалануға жарамсыз.
Жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерге халық сұранысының өсуiне сыртқы фактор жәрдемдеседi - елдегi қолайлы экономикалық (халықтың төлем қабiлеттігі деңгейiнiң өсуi, экономиканың жеке және iскер секторларының дамуы, инфляцияның төменгi деңгейi және басқа да) жағдайы.
Тарифтiк саясатты мемлекеттiк реттеудiң маңызды мiндеттерiнiң ретiнде:
тұтынушылар сұранысын мүмкiндiгiнше қанағаттандырылуы;
Почтаның ұлттық операторы бөлiмшелерiнiң қызмет тиiмділігiнiң арттырылуы;
құралдардың одан әрi дамытылуы мен жаңаруының қамтамасыз етілуi, қызметтер рыногының кеңеюi мен почта байланысының қызметтерiн ұсыну сапасының жақсартылуы;
қызметтердiң ықтимал тұтынушыларын тартудың жаңа нысандарын iздеу және олардың енгiзiлуi;
ауылдық жерлерде қызметтердi ұсынатын байланыс операторлары үшiн экономикалық тең жағдайлардың құрылуы;
жаңа технологиялар мен жабдықтарды енгiзу үшiн инвестицияларды тартуға жәрдемдесуi;
озық халықаралық тәжiрибенiң енгізiлуi айқындалған.
Тұтастай алғанда, почта байланысында бәсекелестiктiң дамуы жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтердi көрсетуге қабiлеттi баламаны операторлардың пайда болу мүмкiндiгiн туғызады. Бұл почтаның Ұлттық операторын аталған қызметтер бойынша монополистердiң қатарынан шығару мүмкiндiгiн қарауға жеке операторлардың кiруiне құқықтық жағдайлар жасауға мүмкiндiк бередi. Почта операторлары үшiн, әсiресе ауылдық жерлерде почта байланысының қызметтерiн көрсететiндерге тең бәсекелес жағдайларды жасау мақсатында баға түзудiң оңтайланған стратегиясын құру қажет.
Осыған байланысты почта қызметтерiнiң саласында қызметтердiң түрлерi бойынша шығындарды бөлектеп есепке алуды енгiзу көзделіп отыр. Бұл қызметтердiң өзiндiк құнының нақты деңгейiн айқындауға, ағымдағы шығындарды жабуға табыстарды қалыптастыруға және пайда алуға мүмкiндiк бередi. Осы мақсатта почта байланысы саласындағы шығындарды бөлу, қызметтердiң өзiндiк құнын айқындау және тарифтердi есептеу жөнiндегi әдiстеме әзiрлендi.
Қызметтердi ұсыну сапасымен және почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерiне ықтимал сұранысты қанағаттандырумен байланысты реттеудiң негізгi проблемасы почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерiнiң тiзбесiн қайта қарау қажеттiлiгiн және почтаға сенiмнiң өсуiн және абоненттiк почта жәшiктерiнiң кондоминиумдарда сақталуын қамтамасыз ету мақсатында почта саласындағы әмбебап қызмет көрсету тетiктерiн қайта қарау қажеттiлiгiн талап етедi.
Параграф 7. Әуежайлар саласы
Қазiргi уақытта Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң мемлекеттiк тiркелiмiнiң республикалық бөлiмiне республиканың барлық әуежайлары енгізiлген.
Әуежайлар қызметтерiн мемлекеттiк тарифтiк реттеудi шектеу жолымен аймақтың транзиттік әлеуетiн пайдалану шеңберiнде авиа тасымалдаушыларды тарту мақсатында қызметтердiң бiр бөлiгiн бәсекелес ортаға шығаруды мемлекеттік реттейтiн баға қолданылатын, әуежайлар қызметтерiнiң номенклатурасы бекiтiлдi. Номенклатура қызметтердiң толық тiзбесiн қамтиды, бұл ретте негізгі шарықтау мен қонуды (қабылдау мен шығаруды) қамтамасыз ету, авиациялық қауiпсiздiктi және әуе кемесiне тұрақ орындарын ұсыну жөнiндегі қызметтердi қамтамасыз ету болып табылады.
Табиғи монополия жағдайында әуежайлар көрсететiн қызметтерге тарифтер қалыптастырудың ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында көрсетiлетiн қызметтердiң түрлерi бойынша кәсiпорындардың шығындарын оңтайлы бөлуге мүмкiндiк беретiн Қазақстан Республикасының әуежайларында жерде қызмет көрсеткенi үшiн әуежайлық алымдар мен тарифтердi есептеу әдiстемесi реттеу практикасына енгізiлген болатын.
Сол кезде қабылданған, оның iшiнде нормативтiк базаны жетiлдiруге бағытталған шараларға қарамастан, әуежайлар саласындағы тарифтiк реттеудiң негізгi проблемасы осы уақытқа дейiн республиканың 20 әуежайларының 11-де сақталған тұтынушылар топтары бойынша кейбiр әуежайлардың қызметтерiне тарифтердi негізсiз саралауды қолдану практикасын жою қажеттiгі болып табылады.
Бұдан басқа, кәсiпорындарда табыстарды, шығындар мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есепке алу жоқ. Осыған байланысты әуежайлар мен аэронавигацияның реттелiп көрсетiлетiн қызметтерiне тарифтiк сметалар мен тарифтерді қалыптастыру кезiнде ескерiлетiн шығындардың ашықтығын және негізділігiн қамтамасыз ету үшiн Әуежайлар саласында қызметтер көрсететiн табиғи монополия субъектiлерiнiң табыстарын, шығындары мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есепке алуды жүргiзу ережесi әзiрлендi және бекiтiлдi. Бөлектеп есепке алуды енгiзу реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге (Тауарларға, жұмыстарға) тарифтер мен тарифтiк сметаларды қалыптастыру кезiнде ескерiлетiн шығындардың ашықтығын және негіздiлiгiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi, сондай-ақ бiрыңғай қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) басқалардың есебiнен тоғыспалы субсидиялау практикасын, оның iшiнде реттелiп көрсетiлмейтiн қызметтер (тауарлар, жұмыстар) шығыстарының бiр бөлігін реттелетiндерге ауыстыруды тоқтатуға жәрдемдеседi.
Сондай-ақ, әуежайлардың реттелiп көрсетiлетiн қызметтерiне тариф түзу жүйесiн одан әрі жетілдіру мақсатында әуежайлардың реттеліп көрсетілетін қызметтерiне тарифтер (алым ставкаларын) есептеудiң жаңа әдiстемесiн әзiрлеу қажет.
Параграф 8. Теңіз порттары саласы
Теңiз порттарының қызметтерiн бүгiнгi күнге Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң республикалық бөлiмiне енгiзiлген екi кәсiпорын: "Ақтау халықаралық теңiз сауда порты" республикалық мемлекеттiк кәсiпорны және "Қазмортрансфлот" Ұлттық теңiз көлiк қатынасы компаниясы" акционерлiк қоғамы көрсетедi.
Теңiз порттарының қызметтерi бекiтiлген теңiз портының міндеттi қызметтерiнiң тiзбесiне сай реттеледi, соған сәйкес реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге теңiз портының күшімен және құралдарымен орындалатын тиеу-түсіру жұмыстары және жүк операцияларын жүргізу және/немесе өзге мақсаттар үшiн кейiннен порттан шығуымен (кеменiң кiруi) теңiз портына кеменiң кiруi үшін атқарылатын қызметтер жатады.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 15 қазандағы N 1126 қаулысымен бекiтiлген Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтiк саясатын жетiлдiрудiң 2002 - 2004 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру шеңберiнде теңiз порты атқаратын жұмыстар мен қызметтерге алым ставкалары мен ақы есептеу әдiстемесi әзiрлендi және бекiтiлдi. Бұдан басқа, көрсетiлетiн қызметтердiң көлемiн арттыруға және Қазақстан Республикасы арқылы жүктердi транзиттік қайта бағдарлауға жағдайлар жасауға бағытталған икемдi тарифтiк саясатты жүргiзу үшін Теңiз портының күштерiмен және құралдарымен атқарылатын жүктердi ауыстыру жөнiндегi қызметтерге арналған тарифтерге (бағаларға, алым ставкаларына) уақытша төмендету коэффициенттерiн белгiлеу және күшін жою ережесi әзiрлендi және бекiтiлдi.
Таяу болашақта теңiз порттарының қызметтерiн көрсететiн кәсіпорындардың қызметiне қолданылатын тарифтік әдіснаманы шығындар мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есепке алуды енгiзу және қолданысқа енгiзiлген активтердi реттелетiн базаға пайда ставкасын белгiлеу тәртiбiн әзiрлеу жолымен жетілдiрудi жалғастыру қажет.
4. Тұжырымдаманың мақсаты мен мiндеттерi
Елдiң 2030 жылға дейiнгі ұзақ мерзiмдi даму стратегиясына және Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға арналған орташа мерзiмдi жоспарына, сондай-ақ бекiтiлген салалық бағдарламаларға және салаларға жүргiзiлiп отырған қайта құрылымдануға сәйкес реттеудiң мемлекеттік мақсаттарын ескере отырып, экономикалық тиiмдiлiкке қол жеткiзу үшiн акценттердi аударумен, табиғи-монополиялық рыноктарды мемлекеттiк реттеудiң қолда бар жүйесiн одан әрi жетiлдiру қажет.
Табиғи монополиялар салаларын реттеу жөнiндегi қабылданатын шаралар табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтер тарифтерiнiң деңгейi субъектiнiң негiзделген шығындарына сүйене отырып белгiленгенде "микроэкономикалық" реттеу сипатын бiлдiредi, бiрақ келiсiлмеген тарифтердiң салдары ретiнде тариф деңгейiнiң экономиканың секторларына ететiн әсерiн және мемлекет экономикасы дамуындағы болуы мүмкiн болжамды сәйкессiздiктерiн назарға алмайды. Сондықтан, тұтастай экономиканың барлық жалпы мүдделерiнiң көзқарасынан, яғни, "макроэкономикалық" деңгейде тарифтердiң келiсу дәрежесiн бағалауға мүмкiндiк беретiн тарифтердi реттеу құралдарын одан әрi дамыту қажет. Осы тұжырымдаманы iске асыру шеңберiнде микроэкономикалық реттеудiң тетiктерiн одан әрi жетiлдiру және макроэкономикалық реттеу құралдарын қоса дамыту қажет.
Осы Тұжырымдаманың мақсаты экономиканың барлық салаларын келiсiп дамытуды қамтамасыз ететiн табиғи монополиялар салаларындағы реттеу саясатын жетiлдiру мен дамытудың негізгi бағыттарын айқындау болып табылады. Тарифтiк саясаттың негізгі бағыттарының бiрi ретiнде табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне тариф түзудiң тиiмдi жүйесiн құру мына қағидаттарға негізделуi тиiс:
1) тұтынушылар мен табиғи монополия субъектiлерi мүдделерiнiң теңгерiмiн сақтау;
2) табиғи монополия субъектiсiнiң тиiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз ететiн шығындар мен пайданы жабу;
3) орташа мерзiмдi негiзде тарифтердiң тұрақтылығы;
4) Қазақстанның дүниежүзiлiк экономикаға бiрiгу процесiн қамтамасыз ету мақсатында тарифтердi негiзсiз саралаудан бас тарту;
5) табиғи монополия субъектiлерi қызметтерiнiң тиiмдiлiгiн арттыру.
Жоғарыда баяндалғанды ескере отырып, реттеудiң қолда бар тетiктерiн жетiлдiру бойынша мынадай мiндеттердi шешу қажет:
тарифтiк реттеу жүйесiн жетiлдiру;
салалар бойынша табиғи монополиялар салаларындағы шекараларды және бәсекелес секторларды айқындау;
реформаланып отырған салалардағы рынок субъектілерінің арасындағы өзара қарым-қатынастарды реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеу;
табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметi бойынша табыстарды, шығыстар мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есепке алу тетiктерiн енгiзу.
Реттеудiң жаңа тетiктерiн дамыту бағытында мынадай мiндеттердi шешу қажет:
табиғи монополиялар субъектілерiнiң қызметтерiне арналған тарифтер деңгейiнiң өзгеру серпiнiнiң экономика салаларына және тұтынушылардың жекелеген топтарына әсер етуiн бағалау үлгiлерiн әзiрлеу;
салалардың ерекшелiгiн ескере отырып, тарифтердiң экономикалық негізделген саралануын айқындау;
реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң мемлекеттiк субсидиялау тетiктерiн әзiрлеу;
табиғи монополиялар субъектiлерi қызметтерiн бақылау және оларға жүргiзiлетiн техникалық, қаржылық сараптаманың тетiктерiн жетiлдiру. Көрсеткiштердiң теңдестiрiлген жүйесiнiң негiзiнде субъектiлердiң қызметi мониторингiсiнiң жүйесiн құру;
табиғи монополиялар салаларындағы қызметтi бақылау мен реттеудi жүзеге асыратын орталық мемлекеттік органның қызметiн ақпараттандыру.
5. Негiзгi бағыттар мен iске асыру тетiктерi
Параграф 1. Табиғи монополиялар салаларын тарифтік
реттеудiң қолда бар әдiснамалық базасын жетiлдiру
Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтiк реттеудiң қолда бар жүйесiн жетiлдiрудiң қажеттiлiгi нормативтiк-құқықтық базасын қайта өңдеу, "табиғи монополиялық қызметтердiң" тiзбесiн нақтылау себебi болып табылған, инфрақұрылымдық аяларды реформалау және дамыту процестерiне негiзделген. Осыған байланысты тарифтік саясатты жетiлдiрудiң негiзгі бағыттары табиғи монополия субъектiлерi қызметiнiң тиiмділігiн арттыру үшін ынталылық жасаумен, тиiмсiз шығындарды төмендету қажеттiгімен, кәсiпорындардың инвестициялық тартымдылығын көтерумен байланысты проблемалық мәселелердi шешуге бағытталған.
Тарифтiк реттеу жүйесiн жетiлдiру үшiн олардың шешуi қажеттi негiзгi мiндеттер мыналар:
тарифтердiң белгiлеудiң ашықтығын қамтамасыз ету тетіктерін жетiлдіру, табиғи монополиялар субъектілерiнiң қызметтерi бойынша табыстарды, шығындар мен қолданыстағы активтердi бөлектеп есепке алу тетiктерiн енгiзу;
табиғи монополия субъектiлерiне негізгi құралдарды тұрақты жаңарту үшiн жағдайлар жасау мақсатында қолданысқа енгізiлген активтердiң өтелуiн қамтамасыз ету, салалардың инвестициялық тартымдылығын арттыру болып табылады.
Қызметтердiң түрлерi бойынша табыстарды және шығыстарды бөлектеп есепке алу жүйесiн енгізудiң маңызды алғышарттары тарифтiк реттеу жүйесiн жетiлдiру қажеттiлiгi, яғни, мынадай жағдайларды:
тарифке енгізiлетiн шағындардың экономикалық негiздiлiгiн;
тарифке енгiзiлетiн шығындардың ашықтығын қамтамасыз қажеттілiгіне алып келдi.
Бөлектеп есепке алу жүйесiнiң теориялық базасына экономикалық теорияның қағидаттары мен шешiмдер қабылдау теориясы қызмет етедi. Бөлектеп есепке алудың жүйесi өнiмдерге (қызметтерге) шығындарды бөлу, қолданысқа енгiзiлген активтердi өнiмдерге (қызметтерге) жатқызу әдiстемесiн қамтуға тиiс.
Бөлектеп есепке алу жүйесi бойынша есептiлiктi жасау жиiлiгi реттеушi органның қажеттiлiгiне және субъектiлердiң мүмкiндiктерiне сәйкес қажеттiлiк шамасына қарай айқындалады.
Бөлектеп есепке алу жүйесiн әзiрлеудiң мiндеттерiн шешу ұйымдастыру-қаржылық құрылым мен көрсетiлiп отырған саланың операциялық үлгiлерiне негiзделген табиғи монополия субъектiсiнiң бизнес-үлгiсiн әзiрлеу мен пайдалануға негізделуге тиiс.
Бөлектеп есепке алу реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) тарифтерiн және тарифтiк сметаларын қалыптастырған кезде ескерiлетiн шығындардың ашықтығы мен негiздiлiгiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi. Бұдан басқа, бұл бiр қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) басқалардың есебiнен тоғыспалы субсидиялау, оның iшiнде шығыстар бөлiгiнiң реттелiп көрсетiлмейтiн қызметтерден (тауарлардан, жұмыстардан) реттелiп көрсетiлетiндерге ауысу практикасының тоқтатылуына жәрдемдеседi.
Кәсiпорындардың бөлектеп есепке алу жүйесiн әзiрлеу мен енгiзудiң құны жеткiлiктi жоғары, сондықтан оны iске асыру бойынша табиғи монополия субъектілерi үшiн көрсетiлетiн қызметтердiң көлемдерiне және табыстарына қарай сараланған талаптарды әзiрлеу қажет.
Табиғи монополиялық салалары рыноктарында компаниялар қызметтерiн мемлекеттік реттеудiң таралған әдiстерiнiң бiрi қызметтiң (өнiмнiң немесе қызметтердiң) реттелiп көрсетiлетiн түрлерiнен түскен пайданы шектеумен түйiнделетін пайданы нормалау болып табылады.
Табиғи монополия субъектiлерi қызметтерiнiң (өнiмдерiнiң немесе жұмыстарының) реттелiп көрсетiлетiн түрлерiнен түскен табыстардағы пайданы шектеу осы табиғи монополия субъектiсiнiң қолданысқа енгiзiлген активтерiнiң табыстылығына негiзделуге тиiс.
Белгiлi бiр қызметтi көрсетуге арналған тарифтiң құрамындағы ұйғарынды пайданы реттеу әдiсi осы қызметтi ұсынған кезде қолданысқа енгізiлген активтердiң құнын және қолданысқа енгізiлген активтердi қаржыландыруға тартылған капиталдың құнын айқындау жолымен iске асырылады. Ұйғарынды пайданың деңгейi кәсiпорынның осы қызметтен түскен операциялық пайдасын қалыптастырудың ең төменгi нормасы (ставкасы) ретiнде пайдаланылады.
Қолданысқа енгiзiлген активтердi қаржыландыруға тартылған капитал құнына негiзделген активтердiң реттелiп көрсетiлетiн базасына арналған пайда нормасы табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтер рыногының барлық қатысушылары үшiн экономикалық ынталандыру құралы болып табылады.
Ол мыналарға:
құралдарды инвестициялау бойынша шешiмдер қабылдау процесiндегi өлшемдер;
салымдар тиiмділігiнiң негiзгi көрсеткiштерi;
басқарушы, мысалы, жалдауға қатысты немесе меншiкке өндiрiстiк негiзгi құралдарды сатып алу шешiмдерiн қабылдау процесiнде өлшемдер болып қызмет етедi.
Реттелiп көрсетiлетiн қызметтерден түскен ұйғарынды пайданы айқындаған жағдайда, капитал құны бағасының маңыздылығы есептеудiң тиiстi әдiстемесiнiң негізiнде осы көрсеткiштi нақты есептеудiң қажеттігін айқындайды. Осы есептiң объективтiлігін қамтамасыз ету мақсатында пайда ставкасын есептеген кезде тәуекел факторларын ескеретін әдiснамалық нұсқаулықтарды әзiрлеу қажет.
Параграф 2. Оңтайлы тарифтердi белгiлеу бойынша
жаңа құралдар мен әдiснаманы дамыту
Табиғи монополия саласындағы тарифтiк реттеу дамуының басты бағыттары әдiснаманы әзiрлеу және тарифтердi белгiлеудiң макроэкономикалық өлшемдерiн айқындау арқылы республиканың экономикалық даму саясатына тарифтiк саясатты органикалық жағынан енгiзу қағидатымен анықталады.
Тарифтiк реттеу жүйесiн дамыту экономика саласына табиғи монополиялар субъектiлерi тарифтерiнiң әсер етуiн бағалаудың әзiрленген құралдарын пайдалана отырып, баға түзуде негiзгi мүдделi тараптардың мүдделерiн есепке алу дәрежесiн кеңейтуге негiзделедi. Осы бағытты iске асыру тетiктерi негiзгi мүдделi тараптар жағдайының басты көрсеткiштерiн, көрсеткiштердiң өзара байланыстарын ескеретiн болжамның эконометриялық және экономикалық-математикалық үлгiлерiн қолдана отырып, тарифтiк реттеуге қатысты шешiмдердi қабылдауды қолдаудың ғылыми базасын күшейту мониторингi болып табылады. Мұндай үлгiлердi қолданумен тарифтер өзгеруi, табиғи монополиялар қызметтерiне тариф түзудiң әртүрлi жүйелерiн қолдану, жекелеген салаларды және/немесе субъектiлердi субсидиялау саясатындағы өзгерiс сияқты осындай факторлардың рынок субъектiлерi мен тұтастай экономикаға әсерiн алдын ала бағалау (болжау) мүмкiндiгi туындайды.
Есептеу әдiснамасын жетiлдiру және табиғи монополиялар субъектiлерiнiң реттелiп көрсетiлетiн қызметтерiне оңтайланған тарифтер белгiлеу жөнiндегi iс-шаралар экономика секторларының жағдайларын, дамытудың салалық бағдарламалары тапсырған даму бағыттары мен жүргізiлiп отырған реформаларды iске асыру қарқындарын ескередi.
Мысалы, электр энергетикасы саласында нормативтiк техникалық ысырыптар құнын "тасымалдау" тарифiне енгiзудi ескере отырып, электр энергиясын кернеу сыныптары бойынша (ӨЭК-ның) өңiрлiк (жергiлiктi) деңгейлер желiлерi арқылы беру жөнiндегi тарифтердi есептеу әдiснамасын кезең-кезеңмен енгізудi; электр энергиясын Ұлттық желiлер арқылы беруге, электр және жылу энергиясын өндiруге шығындарды әдiл бөлудi қамтамасыз ету мақсатында ЖЭО өндiрiлетiн электр энергиясының бәсекеге қабiлеттiлiгiн қолдауды ескере отырып, жылу энергиясын өндiруге тариф есептеу әдiснамасын әзiрлеу мен енгiзуге аймақтық тарифтерге өту мүмкiндiгiн көздеу қажет.
Тарифтiк реттеу жүйесiнiң дамуының тағы да бiр айқындаушы бағыты интеграция процестерiне және Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттілігін дамытуға байланысты мәселелердi есептеу болып табылады.
Ағымдағы сәтке табиғи монополиялар субъектiлерi қызметтерiнiң тарифтерi деңгейiнiң негiздемесiн ақпараттық қолдау кәсiпорынның қаржы-шаруашылық жағдайының сараптамалық диагностикасымен қамтамасыз етiледi. Қаржы және техникалық сараптамалардың негiзгі бағыттары табиғи монополиялар субъектiлерi қызметтерiнiң нәтижелерiн объективтi бағалау, пайдаланылмаған резервтердiң кешендi әсер етуi, шаруашылық жүйелердiң рационалдық жұмыс iстеуiн бақылау, нормативтiк актiлердiң сақталуына бақылау болып табылады. Тиiсiнше сараптамалық диагностиканың негізгі мiндеттерi жоспарлардың, бюджеттердiң сапасы мен негiздiлiгiн тексеруден, "шығындар - өндiрiс көлемi - пайда" тәуелдiлігіне талдау, еңбек пен жалақыға талдау, материалдық ресурстарды тиiмдi пайдалануға талдау, негізгі қорлар мен жабдық жұмыстарын пайдалану тиімдiлігіне талдау, қызметтердiң өзiндiк құнына талдау жүргізуден тұрады. Сараптамалық диагностика үшiн ақпараттың көздерi болып бухгалтерлiк есеп және есептiлiк, статистикалық есеп пен есептiлiк, басқарушы есебi мен есептілiк жүйесi мен басқа көздер: сыртқы және iшкi аудиттiң тексеру материалдары, салық қызметтерi тексерулерiнiң нәтижелерi, табиғи монополия субъектiлерiнiң және құзыреттi органдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының өндiрiстік кеңестерiнiң материалдары болып табылады.
Тарифтiк реттеудiң осы заманғы мiндеттерiн шешу үшiн рынок субъектiлерi мен тұтастай экономиканың қолда бар жағдайын бағалауға ғана емес, даму перспективаларын анықтау үшiн болжамдар жүргізуге мүмкiндiк беретiн неғұрлым прогрессивтiк құрал талап етіледi. Осы талапты iске асыру нақты мiндеттер мен оларды шешу өлшемдерiн тарифтiк реттеудiң мақсаттарын айқын ауыстыруға мүмкiндiк беретiн құралға дейiн дәстүрлі қаржы үлгiлерiн жетiлдiрудi көздейдi.
Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн бағалаудың өлшемдерi болып қаржы көрсеткiштерi ғана емес, сонымен жиынтықта табиғи монополиялар субъектiлерi қызметiнiң әртүрлi теңдестiрiлген аспекттерi: клиенттермен өзара қарым-қатынастарын, iшкi бизнес-процестерi ұйымдастыруды және жаңа мүмкiндiктердi ескеруге мүмкiндiк беретiн бизнестi ұйымдастыру тиiмділігінiң немонетарлық көрсеткiштерi шығуға тиiс.
Тарифтiк реттеудiң ақпараттық базасын дамытудың басымдық бағыттары болып көрсеткiштердiң теңдестiрiлген жүйесiнiң негiзінде табиғи монополиялар субъектiлерiнiң, олардың тұтынушыларының және жеткiзушiлердiң жағдайы мониторингiсiнiң жүйесiн әзiрлеу алға шығарылады.
Осындай жүйенi әзiрлеудiң негiзгi мақсаты мынадай мәселелерде шешiмдер қабылдаудың жүйелiк көзқарасы мен ақпараттық қолдануын қамтамасыз ету болып табылады:
реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге тарифтер деңгейiнiң негiздемесi;
табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтер деңгейiне қарай, сұраныс көлемдерiн айқындау;
субсидиялау тетiктерiн әзiрлеу;
тарифтердi саралаудың қажеттiлiгi мен объективтiлiгiн экономикалық негiздеу;
салалардың өзара әсер ету және тарифтердiң теңдестiрiлген деңгейiн негiздеу дәрежесiн бағалау мәселелерiн шешуге мiндеттi.
Дамудың бiрiншi кезеңiнде уәкiлеттi орган мынадай мiндеттердi шешу мақсатын қояды: реттеудiң ашық тұжырымдамасын тұжырымдау, оны iске асыру тәсiлдерi туралы пiкiрлердiң бiрлiгi мен оны табиғи монополиялар субъектiлерiнiң назарына жеткiзу. Болашақта әдiснамалық қамтамасыз ету мен бақылау жүйесi бағалау жүйесiнен реттеу жүйесiне трансформациялануға тиiс.
Уәкiлеттi органның жұмыс iстеу практикасына реттеу көрсеткiштерiнiң теңдестiрілген жүйесiн әзiрлеу мен енгiзу ұйымдастыру-әдiстемелiк негiздердi әзiрлеудi талап етедi: бiрiншiден, табиғи монополияларды peттeу аясында шешiмдер қабылдауды қолдау үшін тиiсті әдiстемелер мен нұсқамаларды әзiрлеудi талап етедi; екiншiден, оны орындаудың регламентін анықтай отырып, көрсеткiштердiң теңдестiрiлген жүйесiнiң базасында мониторинг жүйесiн ұйымдастыру туралы мәселелерді қapaу қажет.
Көрсеткiштердiң теңдестірiлген жүйесiнiң әдiстемелiк негізі табиғи және мемлекеттiк монополия субъектiлерiнiң қызметiн мониторингтеу мен реттеу жүйесi ретiнде реттеудiң сараланған объектiлерiнiң, әдiстерi мен құралдарының, реттелiп көрсетiлетiн қызметтердi өндiрушiлердiң, олардың тұтынушыларының және жеткiзушiлерiнiң мүдделерiн талдау мен теңдестiру әдiстерiнiң экономикалық үлгілерi жүйесiн қамтиды.
Көрсеткiштердiң теңдестiрiлген жүйесiнiң функцияларын iске асырудың ұйымдастыру негізi екi аспектiнi қамтиды: реттеудiң әзiрленген құралдарын атқарушы жүйеге кейiн жеткiзу мақсатында әдiснамалық негiздi автоматтандыру және реттеудiң атқарушы жүйесiн енгiзу мақсатында уәкiлеттi органның функционалдық құрылымына қосымша талаптар әзiрлеу. Реттеудiң автоматтандырылған атқарушы жүйесiн әзiрлеу нақты уақыт режимiндегi табиғи монополиялар субъектiлерiнiң жай-күйiн, қысқааралық уақыт iшiнде реттеу шараларын қолдану нәтижелерi туралы жедел есептердi жасауға, iс жүзiнде жетiстiктердiң мақсатты нәтижелерiнiң салыстырмасын қарауға мүмкiндiк бередi. Реттеудiң автоматтандырылған атқарушы жүйесiн енгiзу бiр жағынан әдiстердiң тиiмдiлігін едәуiр арттырады, екiншi жағынан ақпаратты жинау мен беру форматтарына, мамандардың бiлiктiлiгi мен уәкiлеттi органның қызметiн ұйымдастыру әдiстерiне жаңа талаптар қояды.
Көрсеткiштердiң теңдестiрiлген жүйесi табиғи монополиялар салаларындағы реттеу мақсаттарын табиғи монополиялар субъектiлерiнiң, тұтынушылар мен жеткiзушiлердiң қызметiн жалпы қамтитын бағасының призмасы арқылы көрсетедi.
Мұндай жүйе реттеудiң қолданыстағы тетiктерiнiң кемiстiктерiн - әртүрлi салалардағы тарифтердiң өзара байланысы бағасының жоғын толтырады. Көрсеткiштердiң жүйесi жалпы экономиканың жаhанды мүдделерiнiң көзқарасынан теңгерiмнiң мүмкiн болатын бұзушылықтары туралы белгi беруге тиiс. Бiр саладағы тариф өзгерiсiнiң басқа саладағы субъектiлердiң қаржы-экономикалық жағдайына әсер етуiнiң бағасы мемлекет үшiн экономиканы дамыту көзқарасынан үлкен маңызды болып табылады.
Тарифтiк реттеудiң әдiснамалық базасын дамыту жеткiлiктi ақпараттық қолдаудың болуына негiзделедi және дамудың негiзгi бағыттары оның мүмкiндiктерiмен анықталады. Реттеу көрсеткiштерiнiң теңдестiрiлген жүйесiнiң негiзiнде мониторингiнiң жүйесi бойынша ақпаратты жинақтау, бiрiншiден, бiрыңғай әдiснамалық көзқарастарды ұстанбауға және әрбiр саланың технологиялық дамуының ерекшелiгi ескерiлетiн салалық реттеуiштердiң кешенiн әзiрлеу, екiншiден, осы салалардағы тарифтердiң өзара әсер ету үлгiлерiн әзiрлеуге мүмкiндiк бередi.
Мемлекеттің мүдделерiне монополиялық рыноктың барлық қатысушыларының (және табиғи монополиялар субъектiлерiнiң және тұтынушыларының) дамуына жағдайлар жасау ("ортаны" жетiлдiруге) сәйкес келедi, бұл ретте, экономика дамуының макроэкономикалық жетiстiктерi көзделедi. Сондықтан, шаруашылық жүргізудiң рыноктық тетiгi олардың арақатынасы шешiлетiн экономикалық мiндеттер мен қоғамның әлеуметтiк-экономикалық жағдайының сипатына байланысты мемлекеттiк реттеудiң құралдарымен толықтырылады.
Реттеушi орган жүргiзiп жатқан тарифтiк саясат өндiрушілерге ұйғарынды және тұтынушылар үшiн қолайлы бағалардың оңтайлы деңгейiн қамтамасыз етуге тиiс. Осы рынок қатысушыларының қарама-қайшылық мүдделерiн есепке алу үшiн тұтынушылардың әртүрлі топтары үшін табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерiне тарифтердi саралау қажеттi болып табылады.
Сондықтан тарифтердi саралау проблемасын барлық қатысатын тараптардың мүдделері мен мүмкiндiктерiн ескере отырып, шешу қажет. Өндiрушiнiң көзқарасы бойынша шығындарға негізделген экономикалық негiзделген тарифтердiң деңгейi болып табылады. Ал тұтынушылар үшiн негiзделген қызметтерге немесе өнiмдерге қол жетiмділіктi жасайтын тарифтердi саралау болып табылады. Мемлекет тарифтердi экономикалық жағынан негiзделген саралауын айқындауға тиiс.
Тарифтердi экономикалық негiзделмеген саралануды жоюдың негiзгi құралы мемлекеттiк субсидиялау тетiктерi болып табылады. Мемлекеттiк субсидиялау тетiктерiн айқындау тарифтiк саясатты дамыту шеңберінде реттеушi органның басым мiндеттерiнiң бiрi болып табылады және субсидиялау объектiлерiн субсидиялаудың қажеттi мөлшерін және олардың көздерiн айқындау үшiн әдiстемелiк нұсқаулықтарды әзiрлеуге негізделеді, ол мыналарды:
1) субсидиялардың қажеттi мөлшерлерiн айқындау әдiсiн;
2) субсидиялау нысандары бойынша негiздеме тәртiбiн қамтиды.
Мемлекеттiк субсидиялау тетiктерiн дамытуға қажеттi басымды салалар темiр жолмен жолаушылар тасымалы, телекоммуникациялар, жылу энергиясын өндiру мен беру қызметтері, су шаруашылығы жүйелерi қызметтерi және басқалар болып табылады.
6. Қаржыландырудың қажетті ресурстары мен көздері
Тұжырымдаманы қаржымен қамтамасыз ету республикалық бюджет қаражатының есебiнен және олардың шегiнде жүзеге асырылады.
Тұжырымдаманы iске асыруға байланысты қажеттi қаржы ресурстары 1361,8 млн. теңгенi, оның iшiнде: 2005 жылы - 399,4 млн. теңгенi; 2006 жылы - 496,9 млн. теңгенi; 2007 жылы - 465,5 млн. теңгенi құрайды.
2006 - 2007 жылдарға арналған шығыстардың көлемi тиiстi қаржы жылына арналған бюджетке сәйкес нақтыланады және түзетiледi.
7. Тұжырымдаманы iске асырудан күтiлетiн нәтижелер
Осы Тұжырымдаманы iске асыру нәтижесiнде мынадай нәтижелер алынады:
инфрақұрылымдық салаларды қалпына келтiру бөлiгiнде табиғи монополиялар субъектiлерi, қызметтердi тұтынушылар және мемлекет мүдделерiн есепке алуды қамтамасыз ететiн тетiктер құру;
салалар арасындағы құрылымдық сәйкессiздiктi жою үшiн қажеттi жағдайлар жасау және экономикалық тiршiлiк ету саясатынан экономикалық даму саясатына өту;
шектi орташа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi тарифтердi белгiлеуге өту үшiн қажеттi жағдайлар жасау және экономикаға әкiмшiлiк тетiктерiнiң әсер етуiн төмендету;
тарифтер болжамдылығының есебiнен инвестициялық тартымдылықты арттыру;
табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерi мониторингiсiнiң, қызметтi бақылау және нәтижелер үшiн менеджмент жауапкершiлiгiн арттыру тетігін әзiрлеу мен енгізу;
қайта теңдестiрiлген тарифтер;
баға түзудiң, бөлектеп есепке алудың және пайданы есептеу әдiстерiнiң прогрессивтiк әдiстемесiн қолдану есебiнен табиғи монополиялар субъектiлерi қызметiнiң ашықтығын қамтамасыз ету;
өндiрiстi жаңарту, басқарудың тиiмдiлiгiн арттыру және нормативтен тыс ысыраптарды төмендету есебiнен ұсынылатын қызметтердiң сапасын арттыру;
табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтерi өзгерiсiнiң олардың тұтынушыларға және экономикаға әсер етуiн талдауға, тарифтер серпiнiн жекелеген салаларға әсер етуiн, жүзеге асыруға халықтың табыстарын болжауға мүмкiндiк беретiн құралдарды әзiрлеу мен енгiзу;
Қазақстанның Дүниежүзiлiк сауда ұйымының, Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың тарапынан қойылған республика қабылдайтын талаптарды iске асыру жолымен дүниежүзiлiк экономикаға бiрiгуi үшiн тосқауылдарды жою.
Қазақстан Республикасы
Yкiметiнiң
2005 жылғы 13 мамырдағы
N 455 қаулысымен
бекiтiлген
Табиғи монополиялар салаларында тарифтiк саясатты
дамыту тұжырымдамасын iске асыру жөнiндегi
2005-2007 жылдарға арналған iс-шаралар жоспары
Р/с |
Іс-шара |
Аяқталу |
Орындау- |
Орында- |
Болжа- |
Қаржы- |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
1. |
Әуежайлардың |
TMPA-ның |
TMPA, |
2005 |
4,0 |
Респуб- |
2. |
Темiр жол |
ТМРА-ның |
TMPA, |
2005 |
6,0 |
Респуб- |
3. |
Теңiз портта- |
ТМРА-ның |
TMPA, |
2005 |
7,0 |
Респуб- |
4. |
Табиғи |
ТМРА-ның |
ТМРА, |
2005 |
6,0 |
Респуб- |
5. |
Телекоммуника- |
ТМРА-ның |
ТМРА, |
2005 |
3,0 |
Респуб- |
6. |
Табиғи |
TMPA-ның |
TMPA |
2005 |
3,5 |
Респуб- |
7. |
Табиғи |
TMPA-ның бұйрығы |
ТМРА |
2005 |
3,5 |
Респуб- |
8. |
Жылу энергия- |
TMPA-ның бұйрығы |
ТМРА, |
2005 |
4,0 |
Респуб- |
9. |
Жылу энергия- |
TMPA-ның бұйрығы |
ТМРА, |
2005 |
Жоқ |
|
10. |
Мұнайды және |
TMPA-ның бұйрығы |
ТМРА, |
2005 |
5,0 |
Респуб- |
11. |
Мұнай-газ және |
TMPA-ның бұйрығы |
ТМРА, |
2005 |
7,0 |
Респуб- |
12. |
Жалпыға қол |
TMPA-ның бұйрығы |
ТМРА, |
2005 |
5,0 |
Респуб- |
13. |
Магистралдық |
TMPA-ның бұйрығы |
ТМРА, |
2005 |
10,0 |
Респуб- |
14. |
Кiрме жолдар- |
TMPA-ның бұйрығы |
ТМРА, |
2005 |
5,0 |
Респуб- |
15. |
Су шаруашылығы |
Қазақстан |
ТМРА |
2005 |
Жоқ |
|
16. |
Негiзгi табиғи |
ТМРА-ның |
TMPA, |
2005 |
1,8 |
Респуб- |
17. |
Табиғи |
Қазақстан |
ТМРА |
2005 |
328,6 |
Респуб- |
18. |
Электр |
ТМРА-ның |
ТМРА, |
2006 |
Жоқ |
|
19. |
Су шаруашылығы |
ТМРА-ның |
ТМРА, |
2006 |
8,0 |
Респуб- |
20. |
Аэронавигация |
ТМРА-ның |
ТМРА, |
2006 |
6,0 |
Респуб- |
21. |
Телекоммуни- |
ТМРА-ның |
ТМРА, |
2006 |
7,0 |
Респуб- |
22. |
Электр |
ТМРА-ның |
ТМРА, |
2006 |
Жоқ |
|
23. |
Табиғи |
ТМРА-ның |
ТМРА |
2006 |
23,2 |
Респуб- |
24. |
Табиғи |
ТМРА-ның |
ТМРА, |
2006 |
10,0 |
Респуб- |
25. |
Көпсекторлық |
ТМРА-ның |
TMPA, |
2006 |
44,7 |
Респуб- |
26. |
Табиғи |
ТМРА-ның |
ТМРА |
2006 |
48,0 |
Респуб- |
27. |
Табиғи |
Қазақстан |
TMPA |
2006 |
350,0 |
Респуб- |
28. |
Аэронавигация |
ТМРА-ның |
TMPA, |
2007 |
5,5 |
Респуб- |
29. |
Табыстарды, |
ТМРА-ның |
TMPA, |
2007 |
3,5 |
Респуб- |
30. |
Электр |
ТМРА-ның |
TMPA, |
2007 |
Жоқ |
|
31. |
Теңдестiрiлген |
Қазақстан |
ТМРА |
2007 |
24,3 |
Респуб- |
32. |
Табиғи |
ТМРА-ның |
ТМРА, |
2007 |
34,2 |
Респуб- |
33. |
Табиғи |
ТМРА-ның |
ТМРА |
2007 |
48,0 |
Респуб- |
34. |
Табиғи |
Қазақстан |
ТМРА |
2007 |
350,0 |
Респуб- |
Ескерту:
- Тұжырымдаманы қаржылық қамтамасыз ету республикалық бюджет
қаражатының есебiнен және шегiнде жүзеге асырылады. Тұжырымдаманы
iске асыруға байланысты қажеттi қаржы ресурстары барлығы 1361,8 млн.
теңгенi, оның iшiнде: 2005 жылы - 399,4 млн. теңгенi; 2006 жылы -
496,9 млн. теңгенi; 2007 жылы - 465,5 млн. теңгенi құрайды.
2006-2007 жылдарға арналған шығыстардың көлемдерi
"Республикалық бюджет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына
сәйкес тиiстi қаржы жылына анықталады және түзетiледi.
ТМРА - Табиғи монополияларды реттеу агенттігі
ЭБЖМ - Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлігі
ККМ - Көлiк және коммуникация министрлiгі
АШМ - Ауыл шаруашылығы министрлiгi
ЭMPM - Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі
АБА - Ақпараттандыру және байланыс агенттігi.
