ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Н-ның өкілі – адвокат Н.К. Жолболовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр Д.М. Ваисовтың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты А.Е. Наренованың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары А.Б. Садвокасовтың,

Қазақстан Республикасы Сот әкімшілігінің өкілі – Құқықтық бөлімнің бас консультанты А.А. Шамишевтің,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілі – ғылыми-консультативтік кеңестің мүшесі А.А. Нуркееваның,

Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының өкілі – бас ғылыми қызметкер Н.Н. Турецкийдің,

Парламентаризм институтының өкілі – атқарушы директор А.К. Канатовтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 127-бабы төртінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішті қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Б.М. Нұрмұхановты, сарапшы – заң ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор В.В. Ханды және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) ҚПК-нің 127-бабының нақ сол күдік бойынша қылмыстық қудалаудың тоқтатылғаны туралы қаулыдан басқа, қылмыстық қудалау органы қаулысының сот үшін міндетті күші болмайтыны туралы төртінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініштен және оған қоса берілген материалдардан сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында кейбір адамдарға қатысты қылмыстық қудалау тоқтатылғандықтан сотқа қылмыстық процес орбитасына тартылған адамдардың барлығы берілмегенін түсінуге болады.

Өтініш беруші ҚПК-нің 127-бабының төртінші бөлігі Конституцияның 13-бабының 2-тармағына, 14-бабына, 76-бабының 2-тармағына және 77-бабының 1-тармағына қайшы келеді, өйткені ол судьяны қылмыстық қудалау органының шешіміне тәуелді етеді, бұған жол беруге болмайды деп ойлайды. Сонымен бірге, ол нақ осы күдік бойынша қылмыстық қудалауды тоқтату туралы қаулы сот үшін преюдиция болып табылады және ол оны қайта қарай алмайды деп есептейді.

Өтініш субъектісінің пікірінше, өзінің сот арқылы қорғалуына конституциялық құқығы дау айтылып отырған заң нормасымен бұзылып отыр, өйткені осы жағдайда сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында өздеріне қатысты қылмыстық қудалау тоқтатылған басқа адамдарды қылмыстық жауаптылыққа тарту қорғалу тәсілдерінің бірі болар еді.

Конституциялық іс жүргізу шеңберіндегі отырыс барысында өтініш субъектісінің өкілі "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 42-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес өтініш көлемін азайту және "Нақ сол күдік бойынша қылмыстық қудалаудың тоқтатылғаны туралы қаулыдан басқа," деген сөздер бөлігінде ғана ҚПК-нің 127-бабы төртінші бөлігінің Конституцияға сәйкестігін тексеру туралы өтінішхатын мәлімдеді.

Қаралып отырған ҚПК нормасының конституциялылығын тексеру кезінде өтініш нысанасына қатысты Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қылмыстық сот ісін жүргізудің, оның ұйымдастырылуының жалпы бастаулары және онда қылмыстық процесті жүргізетін органдардың рөлі Конституцияның нормаларымен, оған негізделген салалық заңнамамен реттеледі және конституциялық бақылау органының бірқатар нормативтік қаулыларының қарау нысанасы болды.

Конституцияның 75-бабына сәйкес Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады, ал сот билігі Қазақстан Республикасының атынан, оның ішінде қылмыстық сот ісін жүргізу арқылы да іске асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Соттар шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады (Негізгі Заңның 76-бабының 1 және 3-тармақтары).

Судья сот төрелігін, оның ішінде қылмыстық істер бойынша сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады (Конституцияның 77-бабының 1-тармағы), істің барлық мән-жайларын жан-жақты, толық және объективті зерттеуге негізделген өзінің ішкі сенімін басшылыққа ала отырып, шешім қабылдайды. Сот билігінің дербестігі мен тәуелсіздігінің конституциялық кепілдіктері оның конституциялық мақсатын алдын ала айқындайды және судья лауазымын атқаратын азаматтың жеке басының артықшылығы болып табылмайды (Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2004 жылғы 23 маусымдағы № 6 нормативтік қаулысы, Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 2023 жылғы 6 желтоқсандағы № 36-НҚ нормативтік қаулысы).

Конституцияда адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептелетіні (77-баптың 3-тармағының 1) тармақшасы) белгіленген.

ҚПК-де осы конституциялық ережелер қылмыстық процесс қағидаттары ретінде айқындалған, оларды бұзу процестік әрекетті немесе шешімді заңсыз деп тануға, осындай іс жүргізу барысында шығарылған шешімдердің күшін жоюға не осы тұрғыда жиналған материалдарды заңдық күші жоқ дәлелдемелер деп немесе іс бойынша болып өткен іс жүргізуді жарамсыз деп тануға әкеп соғады.

Заң шығарушының белгіленген тәсілдері негізгі халықаралық құқықтық актілердің ережелерімен үйлеседі.

1948 жылы 10 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы қабылдаған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында әр адамның өзінің құқықтары мен міндеттерін анықтап, өзіне тағылған қылмыстық айыптаудың негізділігін белгілеу үшін ісін толық теңдік негізінде ашық түрде және әділдіктің барлық талаптарын сақтай отырып, тәуелсіз және бейтарап соттың қарауына құқығы бар деп белгіленген (10-бап). Қылмыс жасады деп айыпталған әрбір адам өзінің кінәлілігі ашық сот талқылауы арқылы заңды түрде анықталғанша кінәлі емес деп есептелуге құқылы, бұл ретте оған барлық қорғалу мүмкіндіктері қамтамасыз етіледі (11-баптың 1-тармағы).

Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200А (ХХІ) қарарымен қабылданған және 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 14-бабының 1-тармағында әрбір адам өзіне тағылған кез келген қылмыстық айыптауды қарау кезінде немесе қайсыбір азаматтық процесте өзінің құқықтары мен міндеттерін анықтау кезінде істі заң негізінде құрылған құзыретті, тәуелсіз және бейтарап соттың әділ және жария талқылауына құқылы деп бекітілген.

2. Қылмыстық процесс нақты қылмыстық іс бойынша жүзеге асырылатын процестік әрекеттер мен шешімдердің жиынтығы ретінде дербес және дәйекті сатылардан тұрады, олар бір-бірінен бөлінген және әртүрлі органдар мен лауазымды адамдар жүзеге асыратын қылмыстық қудалау, қорғау және соттың істі шешу функцияларының аражігі нақты ажыратыла отырып, сотқа дейінгі іс жүргізудің және сот ісін жүргізудің мазмұнын құрайды. Судья, прокурор, тергеуші, анықтаушы дәлелдемелерді қаралған дәлелдемелердің жиынтығына негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды, бұл ретте ол заң мен ар-ожданды басшылыққа алады. Ешқандай дәлелдемелердің күні бұрын белгіленген күші болмайды (ҚПК-нің 23-бабының екінші бөлігі және 25-бабы).

Қылмыстық істі басты сот талқылауына дайындау не оны тоқтату үшін қажетті және жеткілікті дәлелдемелерді жинау сотқа дейінгі іс жүргізудің негізгі мақсаты болып табылады. Бұл қылмыстық қудалау органдарына қылмыстық құқық бұзушылық белгілерін тапқан әрбір жағдайда қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасын белгілеу, қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кінәлі адамдарды әшкерелеу, оларды жазалау үшін заңда көзделген барлық шараларды қолдану, сол сияқты кінәсіз адамды ақтау бойынша шаралар қолдану міндеттерін жүктеуді білдіреді. Осы органдар өз өкілеттігін қандай да болсын органдар мен лауазымды адамдарға тәуелсіз және қылмыстық-процестік заң талаптарына қатаң сәйкестікте жүзеге асырады (ҚПК-нің 34-бабының бірінші және үшінші бөліктері).

Қылмыстық процестің сатылылығы дәлелдеу нысанасын құрайтын барлық мән-жайлар толық анықталған кезде ғана, оның қатысушыларының құқықтарын қорғаудың белгіленген барлық кепілдіктері сақтала отырып, қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізуді аяқтау және сот ісін жүргізуді бастау үшін алғышарттар туындайтынын көздейді. Жалпы қағида бойынша, басты сот талқылауы тек сотталушыға қатысты және оның сотқа берілген айыптау шегінде ғана жүргізіледі (ҚПК-нің 340-бабының бірінші бөлігі). Конституциялық Соттың 2024 жылғы 24 сәуірдегі № 42-НҚ нормативтік қаулысымен басты сот талқылауының шегін айқындаудың мұндай моделі Негізгі Заңға қайшы келмейді, әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығына және заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең болуына (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы және 14-бабының 1-тармағы) нұқсан келтірмейді деп танылды.

Қылмыстық-процестік заңда көзделген негіздер болған кезде сотқа дейінгі тергеп-тексеру оны толық тоқтатумен не жекелеген күдіктілерге (айыпталушыларға) қатысты қылмыстық қудалауды тоқтатумен аяқталуы мүмкін, бұл жөнінде прокурор бекіткеннен кейін заңдық күшке ие болатын уәжді қаулы шығарылады (ҚПК-нің 288 – 290-баптары).

Қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің сотқа дейінгі сатыларында осындай қаулының заңдылығы мен негізділігі прокурорлық қадағалау және сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары шешімдерінің және әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) заңдылығына тергеу соты тарапынан сот бақылауы шараларымен қамтамасыз етіледі. Конституциялық Сот өзінің 2023 жылғы 17 тамыздағы № 25-НҚ нормативтік қаулысында атап өткендей, тергеу сотының қызметі қылмыстық қудалау органдары тарапынан болатын заңсыз шешімдерден, әрекеттерден және жөнсіздіктен әркімнің сот арқылы қорғалу құқығын іске асырудың маңызды кепілі болып табылады.

ҚПК-нің 106-бабына сәйкес құқықтары мен бостандықтарын прокурордың, тергеу және анықтау органдарының әрекеті (әрекетсіздігі) және шешімі тікелей қозғайтын тұлға заңның бұзылуы туралы, оның ішінде қылмыстық істі тоқтатуда заңның бұзылуы туралы шағыммен сотқа жүгінуге құқылы. Шағымды қарау нәтижелері бойынша тергеу судьясы заңсыз деп танылған процестік шешімнің күшін жою туралы немесе шағымды қанағаттандырусыз қалдыру туралы қаулы шығарады.

Осыған байланысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының қылмыстық қудалауды тоқтату туралы қаулысының тергеу соты үшін міндетті күші болмайды және сот бақылауын жүзеге асыру шеңберінде оның күші жойылуы мүмкін.

Осылайша, сотқа дейінгі іс жүргізуде бір адамдарға қатысты қылмыстық қудалауды тоқтату және кейіннен басқа адамдарды сотқа беру айыпталушы субъектілерді және айыптау шегін анықтаумен байланысты болады, бұл қылмыстық қудалау органдарының дискрециялық өкілеттігіне кіреді, олардың шешімдері мүдделі адамдардың шағымдары бойынша одан әрі сот тексеруін жүргізу нысанасы болуы мүмкін.

Сонымен бірге, Конституциялық Сот қылмыстық қудалаудың тоқтатылғаны туралы хабардар етілетін және тиісті процестік шешімге шағым жасау құқығы бар адамдар тобын айқындайтын ҚПК ережелерінің жеткілікті түрде үйлесімді емес екенін атап өтеді. ҚПК-нің 106-бабының бірінші бөлігіне сәйкес аталған шешімге сотқа шағым жасау құқығы құқықтары мен бостандықтарын осы шешім тікелей қозғайтын адамдарға берілген. Бұдан сотқа дейінгі тергеп-тексеру орбитасына бірнеше күдікті тартылған және кейіннен кейбір адамдарға қатысты қылмыстық қудалау тоқтатылған жағдайда, олардың әрқайсысы өзінің сотқа шағым жасау құқығын қолдана алатыны шығады. Алайда, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүргізген адам прокурор бекіткен қаулы келіп түскеннен кейін өзіне қатысты қаулы шығарылған күдіктіні ғана хабардар етіп, оған қаулыға шағым жасау тәртібін түсіндіреді және тиісті өтінішхат келіп түскен кезде көшірмесін табыстайды (ҚПК-нің 289-бабының екінші бөлігі). Өздеріне қатысты қылмыстық қудалау жалғасып жатқан басқа күдіктілер жекелеген күдіктілерге қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексерудің тоқтатылғаны туралы шешіммен тергеу әрекеттерін жүргізу аяқталғаннан кейін және қылмыстық іс материалдарымен танысу кезінде ғана танысуы мүмкін (ҚПК-нің 37-тарауы), бұл тағылған күдіктен (айыптаудан) қорғалуда олардың процестік мүмкіндіктерін азайтады.

3. ҚПК-нің дәлелдеудің арнайы қағидаларына қатысты 16-тарауына кіретін 127-бап преюдиция мәселелерін реттейді, бұл сол бір адамдарға қатысты басқа іс бойынша бұрын анықталған фактілерді дәлелдеуден және құқықтық бағалаудан босатуды көздейді. Конституциялық Сот 2023 жылғы 14 шілдедегі № 23-НҚ нормативтік қаулысында преюдицияны қолдану сот дәлелденді деп таныған нақты мән-жайларды анықтауда процестік үнемдеу мақсатына қол жеткізуді қамтамасыз етеді деп атап өткен болатын.

Қылмыстық процестегі преюдициялылық сот ісін жүргізуді жүзеге асыру кезінде сот билігінің актілеріне тән. ҚПК-нің 127-бабының бірінші, екінші және үшінші бөліктерінде ол Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар сот шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының заңдық күшіне (Конституцияның 76-бабының 3-тармағы) негізделеді. Осы конституциялық ережеге сәйкес ҚПК-нің 127-бабының бірінші бөлігінде өзіне қатысты үкім шығарылған адамға қатысты үкім преюдициясы мәселелері реттелген, бұл басты сот талқылауында қылмыстық істің барлық материалдарын қарау және бағалау негізінде қаулы етілетін сот төрелігінің қорытынды түйіндеуші процестік актісі ретіндегі оның ерекше маңызына негізделген. Бұл ретте қылмыстық-процестік заңда теріске шығару преюдиция моделі бекітілген, ол жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша кассациялық тәртіппен сот үкімі мен басқа да шешімдерін тексеруге, күшін жоюға және өзгертуге кедергі келтірмейді.

Сот актілерінің преюдициялық маңызын танудың сот ісін жүргізу түрлеріне, істің сипатына, сот әділдігін қамтамасыз ету, сот шешімдерінің жалпыға бірдей міндеттілігі мен сот төрелігін жүзеге асыру кезіндегі соттың тәуелсіздігі арасындағы теңгерімді сақтау қажеттігіне негізделген өз шегі болады. Аталған факторлар ескеріле отырып, бірқатар шет елдердің қылмыстық процесінде бұрын шығарылған үкімдердің преюдициялық маңызы танылмайды, соттар өзара байланысты қылмыстық істерді қараған кезде оларға басқа дәлелдемелермен қатар баға беріледі.

ҚПК-нің 127-бабының төртінші бөлігіне сәйкес нақ сол күдік бойынша қылмыстық қудалаудың тоқтатылғаны туралы қаулыдан басқа, қылмыстық қудалау органы қаулысының сот үшін міндетті күші болмайды.

Қылмыстық қудалау органы қаулысының сот үшін міндетті еместігі қағидаты сот билігінің конституциялық мақсатына, соттың және қылмыстық қудалау органдарының қылмыстық сот ісін жүргізудегі рөліне сәйкес келеді.

Конституциялық Сот ҚПК-нің 127-бабы төртінші бөлігінің ережелері, бұған дейін атап өтілгендей, сот актілеріне қатысты преюдиция институтына жатпайды деп есептейді. Аталған бөлікте қамтылатын нақ сол күдік бойынша қылмыстық қудалаудың тоқтатылғаны туралы қаулыға қатысты ескертпе ҚПК-нің 35-бабы бірінші бөлігінің 8) тармағына қатысты құқықтық мәнге ғана ие және осы тармақпен нормативтік тұтастықта қолданылуға тиіс, бұл ҚПК-нің басқа ережелерімен қатар, қылмыстық процестің іргелі бастауларының сақталуын және оны жүргізетін органдар құзыретінің аражігін ажыратуды қамтамасыз етеді. Көрсетілген қылмыстық-процестік нормаларда адамға қатысты қылмыстық қудалау органының нақ сол күдік бойынша қылмыстық қудалауды тоқтату туралы күші жойылмаған қаулысының болуы іс бойынша іс жүргізуді болғызбайтын мән-жайларға жатқызылған, бұл адамды бір сол қылмыстық құқық бұзушылық үшін қайтадан қылмыстық жауаптылыққа тартуға жол бермеу қағидатынан да туындайды (Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 2) тармақшасы, ҚПК-нің 20-бабы). ҚПК-нің 35-бабының мазмұны негізге алына отырып, оның талаптары қылмыстық процесті жүргізетін барлық органдарға қатысты және сотқа дейінгі сатыларда да, сот сатыларында да мүлтіксіз сақталуға тиіс. Басты сот талқылауында бұл мән-жай ҚПК-нің 340-бабы бірінші бөлігінің ережелерімен ұштаса отырып, сотталушыға қатысты сот талқылауын жүргізу үшін сөзсіз кедергі болып табылады. Қылмыстық қудалау органының адамға қатысты қылмыстық істі сот төрелігін іске асыру сатысына дейін жеткізуден бас тартуға қатысты, заңдық күшін сақтайтын қаулыда, оның ішінде сот ісін жүргізуде білдірілген түпкілікті тұжырымдалған ұстанымын өзгерту осы органның құзыретінің аясына кіреді. Соның салдарынан, бұл айыптау шегін қайта қарау, айыпталушының одан заңда көзделген барлық құралдармен қорғалу құқығын сақтай отырып, жаңа айыптауды тұжырымдау және жарыспалылық процесінде белгіленген өзге де рәсімдерді жүргізу қажеттігіне алып келеді.

ҚПК-нің 340-бабының үшінші бөлігіне сәйкес, егер басты сот талқылауы барысында қаралып отырған істі басқа қылмыстық іспен біріктіру, басқа адамдардың әрекеттері қаралып жатқан іспен байланысты болса және жаңа адамдарға қатысты істі бөлек қарау мүмкін болмаса, басқа адамдарды қылмыстық жауаптылыққа тарту қажеттігі туындаса, сот айыптаушы тараптың өтiнiшхаты бойынша, процестің басқа да қатысушыларының пікірін ескере отырып, істі қарауда үзіліс жасайды және осы Кодекстің 321-бабында көзделген тәртіппен алдын ала тыңдауды өткізеді. Мұндай процестік тетіктің конституциялылығын Конституциялық Сот 2024 жылғы 24 сәуірдегі № 42-НҚ нормативтік қаулысымен таныған болатын.

Қаралып отырған қылмыстық-процестік норманың редакциясында басқа да кемшіліктер бар. Нормада ондағы көзделген ерекшелік қолданылатын субъект (сотталушы немесе сотқа дейінгі тергеп-тексеру орбитасына тартылған барлық адамдар) нақтыланбаған. Қаулының күшіне енгені көрсетілмеген, ал ҚПК-нің 127-бабының алдыңғы бөліктерінде бұл сот актілеріне қатысты көрсетілген. Мазмұны барлық соттарды, оның ішінде қылмыстық қудалау органдары қаулыларының күшін жоюға уәкілеттік берілген тергеу соттарын қамтитын "сот" ұғымын интерпретациялау кезінде әркелкілік туындайды.

Заң, Конституциялық Сот бірнеше рет атап өткендей, заңдық тұрғыдан дәлме-дәл талаптарына сәйкес келуге және салдары болжаулы болуға тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалуға және заң ережелерін өзінше интерпретациялау мүмкіндігіне жол бермейтін түсінікті өлшемшарттарға негізделуге тиіс (2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НҚ, 2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ, 2023 жылғы 25 қыркүйектегі № 29-НҚ нормативтік қаулылар және басқалар).

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 63-бабының 4-тармағын, 64-бабының 4-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 127-бабының төртінші бөлігі төмендегідей түсіндірмеде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын:

"Қылмыстық қудалау органы қаулысының сот үшін преюдициялық маңызы болмайды. "Нақ сол күдік бойынша қылмыстық қудалаудың тоқтатылғаны туралы қаулыдан басқа," деген ескертпені іс бойынша іс жүргізуді болғызбайтын және өзіне қатысты қылмыстық қудалау органының нақ сол күдік бойынша қылмыстық қудалауды тоқтату туралы Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 35-бабы бірінші бөлігінің 8) тармағына сәйкес қабылданған, күші жойылмаған қаулысы бар адамды соттауға жол бермейтін мән-жай ретінде түсіну керек.".

2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 127-бабы төртінші бөлігінің ережелерін қолдану кезінде оларды өзгеше түсіндіру болмайды.

3. Қазақстан Республикасының Үкіметі алты ай мерзімде Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес қылмыстық-процестік заңнаманы жетілдіруге бағытталған заң жобасын енгізсін.

4. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

5. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием представителей:

субъекта обращения Н. – адвоката Жолболова Н.К.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Ваисова Д.М.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Нареновой А.Е.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Садвокасова А.Б.,

Судебной администрации Республики Казахстан – главного консультанта правового отдела Шамишева А.А.,

Республиканской коллегии адвокатов – члена научно-консультативного совета Нуркеевой А.А.,

Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан – главного научного сотрудника Турецкого Н.Н.,

Института парламентаризма – исполнительного директора Канатова А.К.,

рассмотрел в открытом заседании обращение о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан части четвертой статьи 127 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Нурмуханова Б.М., эксперта – кандидата юридических наук, ассоциированного профессора Хана В.В. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства и проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) части четвертой статьи 127 УПК, согласно которой постановление органа уголовного преследования не имеет для суда обязательной силы, кроме постановления о прекращении уголовного преследования по тому же подозрению.

Из обращения и прилагаемых к нему материалов следует, что суду были преданы не все лица, вовлеченные в орбиту уголовного процесса, поскольку на стадии досудебного расследования в отношении некоторых лиц уголовное преследование было прекращено.

Заявитель полагает, что часть четвертая статьи 127 УПК противоречит пункту 2 статьи 13, статье 14, пункту 2 статьи 76 и пункту 1 статьи 77 Конституции, так как ставит судью в зависимость от решения органа уголовного преследования, что недопустимо. Он также считает, что постановление о прекращении уголовного преследования по тому же подозрению является для суда преюдицией и не может быть им пересмотрено.

По мнению субъекта обращения, его конституционное право на судебную защиту было нарушено оспариваемой нормой закона, так как одним из способов защиты в данном случае могло бы быть привлечение к уголовной ответственности других лиц, в отношении которых уголовное преследование было прекращено в ходе досудебного расследования.

В ходе заседания в рамках конституционного производства представитель субъекта обращения в соответствии с подпунктом 1) пункта 3 статьи 42 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан" заявил ходатайство об уменьшении объема обращения и проверке на соответствие Конституции части четвертой статьи 127 УПК только в части слов ", кроме постановления о прекращении уголовного преследования по тому же подозрению".

При проверке конституционности рассматриваемой нормы УПК применительно к предмету обращения Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Общие начала уголовного судопроизводства, его организации и роль в нем органов, ведущих уголовный процесс, регулируются нормами Конституции, основанным на ней отраслевым законодательством и были предметом рассмотрения в ряде нормативных постановлений органа конституционного контроля.

Согласно статье 75 Конституции правосудие в Республике Казахстан осуществляется только судом, а судебная власть реализуется от имени Республики Казахстан посредством в том числе уголовного судопроизводства и имеет своим назначением защиту прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики Казахстан. Решения, приговоры и иные постановления судов имеют обязательную силу на всей территории Республики (пункты 1 и 3 статьи 76 Основного Закона).

Судья при отправлении правосудия, в том числе по уголовным делам, независим и подчиняется только Конституции и закону (пункт 1 статьи 77 Конституции), принимает решения, руководствуясь своим внутренним убеждением, основанным на всестороннем, полном и объективном исследовании всех обстоятельств дела. Конституционные гарантии самостоятельности и независимости судебной власти предопределяют ее конституционное назначение и не являются личной привилегией гражданина, занимающего должность судьи (нормативное постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 23 июня 2004 года № 6, нормативное постановление Конституционного Суда Республики Казахстан от 6 декабря 2023 года № 36-НП).

Конституцией установлено, что лицо считается невиновным в совершении преступления, пока его виновность не будет признана вступившим в законную силу приговором суда (подпункт 1) пункта 3 статьи 77).

В УПК данные конституционные положения определены в качестве принципов уголовного процесса, нарушение которых влечет признание процессуального действия или решения незаконным, отмену вынесенных в ходе такого производства решений либо признание собранных при этом материалов не имеющими юридической силы доказательствами или состоявшегося производства по делу недействительным.

Обозначенные подходы законодателя корреспондируются с положениями основополагающих международных правовых актов.

Во Всеобщей декларации прав человека, принятой Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций 10 декабря 1948 года, установлено, что каждый человек, для определения его прав и обязанностей и для установления обоснованности предъявленного ему уголовного обвинения, имеет право, на основе полного равенства, на то, чтобы его дело было рассмотрено гласно и с соблюдением всех требований справедливости независимым и беспристрастным судом (статья 10). Каждый человек, обвиняемый в совершении преступления, имеет право считаться невиновным до тех пор, пока его виновность не будет установлена законным порядком путем гласного судебного разбирательства, при котором ему обеспечиваются все возможности для защиты (пункт 1 статьи 11).

В пункте 1 статьи 14 Международного пакта о гражданских и политических правах, принятого Резолюцией 2200А (ХХI) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 16 декабря 1966 года и ратифицированного Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, закреплено, что каждый имеет право при рассмотрении любого уголовного обвинения, предъявляемого ему, или при определении его прав и обязанностей в каком-либо гражданском процессе на справедливое и публичное разбирательство дела компетентным, независимым и беспристрастным судом, созданным на основании закона.

2. Уголовный процесс как совокупность процессуальных действий и решений, осуществляемых по конкретному уголовному делу, состоит из самостоятельных и последовательных стадий, образующих содержание досудебного и судебного производства, с четким разделением функций уголовного преследования, защиты и разрешения дела судом, которые отделены друг от друга и осуществляются различными органами и должностными лицами. Судья, прокурор, следователь, дознаватель оценивают доказательства по своему внутреннему убеждению, основанному на совокупности рассмотренных доказательств, руководствуясь при этом законом и совестью. Никакие доказательства не имеют заранее установленной силы (часть вторая статьи 23 и статья 25 УПК).

Основным назначением досудебного производства является собирание доказательств, необходимых и достаточных для подготовки уголовного дела к главному судебному разбирательству либо его прекращения. Это означает возложение на органы уголовного преследования обязанностей в каждом случае обнаружения признаков уголовного правонарушения по принятию всех предусмотренных законом мер к установлению события уголовного правонарушения, изобличению лиц, виновных в совершении уголовного правонарушения, их наказанию, равно как и принятию мер по реабилитации невиновного. Данные органы свои полномочия осуществляют независимо от каких бы то ни было органов и должностных лиц и в строгом соответствии с требованиями уголовно-процессуального закона (части первая и третья статьи 34 УПК).

Стадийность уголовного процесса предполагает, что только при исчерпывающем установлении всех обстоятельств, составляющих предмет доказывания, возникают предпосылки для окончания досудебного и начала судебного производства по уголовному делу с соблюдением всех установленных гарантий защиты прав его участников. По общему правилу, главное судебное разбирательство проводится только в отношении подсудимого и в пределах того обвинения, по которому он предан суду (часть первая статьи 340 УПК). Нормативным постановлением Конституционного Суда от 24 апреля 2024 года № 42-НП такая модель определения пределов главного судебного разбирательства признана не противоречащей Основному Закону, не ущемляющей право каждого на судебную защиту своих прав и свобод и равенство всех перед законом и судом (пункт 2 статьи 13 и пункт 1 статьи 14 Конституции).

При наличии предусмотренных уголовно-процессуальным законом оснований досудебное расследование может завершиться его прекращением полностью либо прекращением уголовного преследования в отношении отдельных подозреваемых (обвиняемых), о чем выносится мотивированное постановление, приобретающее юридическую силу после его утверждения прокурором (статьи 288-290 УПК).

В досудебных стадиях производства по уголовному делу законность и обоснованность такого постановления обеспечиваются мерами как прокурорского надзора, так и судебного контроля со стороны следственного суда за законностью решений и действий (бездействия) органов досудебного расследования. Как подчеркивал Конституционный Суд в своем нормативном постановлении от 17 августа 2023 года № 25-НП, деятельность следственного суда является важной гарантией реализации права каждого на судебную защиту от незаконных решений, действий и произвола со стороны органов уголовного преследования.

Согласно статье 106 УПК лицо, чьи права и свободы непосредственно затрагиваются действием (бездействием) и решением прокурора, органов следствия и дознания, вправе обратиться с жалобой в суд о нарушении закона, в том числе при прекращении уголовного дела. По результатам рассмотрения жалобы следственный судья выносит постановление об отмене признанного незаконным процессуального решения или об оставлении жалобы без удовлетворения.

В связи с этим постановление органа досудебного расследования о прекращении уголовного преследования не имеет для следственного суда обязательной силы и может быть отменено в рамках осуществления судебного контроля.

Таким образом, в досудебном производстве прекращение уголовного преследования в отношении одних и в последующем предание суду других лиц связано с определением субъектов и пределов обвинения, что входит в дискреционные полномочия органов уголовного преследования, решения которых могут быть предметом дальнейшей судебной проверки по жалобам заинтересованных лиц.

Вместе с тем Конституционный Суд отмечает недостаточную согласованность положений УПК, определяющих круг лиц, которые уведомляются о прекращении уголовного преследования и имеют право на обжалование соответствующего процессуального решения. Согласно части первой статьи 106 УПК правом на его судебное обжалование наделены лица, чьи права и свободы непосредственно затрагиваются данным решением. Из этого следует, что в случае вовлечения в орбиту досудебного расследования нескольких подозреваемых и в последующем прекращения уголовного преследования в отношении некоторых лиц каждый из них может воспользоваться своим правом на судебное обжалование. Однако лицо, производившее досудебное расследование, после поступления утвержденного прокурором постановления уведомляет только подозреваемого, в отношении которого оно вынесено, с разъяснением порядка его обжалования и вручением копии при поступлении соответствующего ходатайства (часть вторая статьи 289 УПК). Другие подозреваемые, в отношении которых уголовное преследование продолжается, могут быть ознакомлены с решением о прекращении досудебного расследования в отношении отдельных подозреваемых только по окончании производства следственных действий и при ознакомлении с материалами уголовного дела (глава 37 УПК), что снижает их процессуальные возможности по защите от выдвинутого подозрения (обвинения).

3. Статья 127, входящая в главу 16 УПК относительно специальных правил доказывания, регулирует вопросы преюдиции, которая предполагает освобождение от доказывания и правовой оценки фактов, ранее установленных по другому делу в отношении тех же лиц. В нормативном постановлении Конституционного Суда от 14 июля 2023 года № 23-НП отмечалось, что применение преюдиции обеспечивает достижение цели процессуальной экономии в установлении фактических обстоятельств, признанных доказанными судом.

В уголовном процессе преюдициальность при осуществлении судопроизводства присуща актам судебной власти. В частях первой, второй и третьей статьи 127 УПК она основывается на юридической силе решений, приговоров и иных постановлений судов, имеющих обязательную силу на всей территории Республики (пункт 3 статьи 76 Конституции). В соответствии с данным конституционным положением в части первой статьи 127 УПК урегулированы вопросы преюдиции приговора касательно лица, в отношении которого он вынесен, что обусловлено его особым значением как итогового резюмирующего процессуального акта правосудия, постановляемого на основе рассмотрения и оценки всех материалов уголовного дела в главном судебном разбирательстве. При этом в уголовно-процессуальном законе закреплена модель опровержимой преюдиции, которая не препятствует проверке, отмене и изменению приговора и других решений суда в кассационном порядке по вновь открывшимся обстоятельствам.

Признание преюдициального значения судебных актов имеет свои пределы, обусловленные видами судопроизводства, характером дела, необходимостью обеспечения правосудности, соблюдения баланса между общеобязательностью судебных решений и независимостью суда при осуществлении правосудия. Учитывая данные факторы, в уголовном процессе ряда зарубежных стран не признается преюдициальное значение ранее вынесенных приговоров, которые при рассмотрении судами взаимосвязанных уголовных дел подвергаются оценке наряду с другими доказательствами.

Согласно части четвертой статьи 127 УПК постановление органа уголовного преследования не имеет для суда обязательной силы, кроме постановления о прекращении уголовного преследования по тому же подозрению.

Принцип необязательности для суда постановления органа уголовного преследования согласуется с конституционным предназначением судебной власти, ролью суда и органов уголовного преследования в уголовном судопроизводстве.

Конституционный Суд считает, что положения части четвертой статьи 127 УПК не относятся к институту преюдиции, касающейся, как уже отмечалось, судебных актов. Содержащаяся в указанной части оговорка касательно постановления о прекращении уголовного преследования по тому же подозрению имеет только правовое значение в отношении пункта 8) части первой статьи 35 УПК и должна применяться в нормативном единстве с данным пунктом, что, наряду с другими положениями УПК, обеспечивает соблюдение фундаментальных начал уголовного процесса и разграничение компетенции ведущих его органов. В указанных уголовно-процессуальных нормах наличие в отношении лица неотмененного постановления органа уголовного преследования о прекращении уголовного преследования по тому же подозрению отнесено к обстоятельствам, исключающим производство по делу, что также вытекает из принципа недопустимости повторного привлечения лица к уголовной ответственности за одно и то же уголовное правонарушение (подпункт 2) пункта 3 статьи 77 Конституции, статья 20 УПК). Исходя из содержания статьи 35 УПК, ее требования касаются всех органов, ведущих уголовный процесс, и должны беспрекословно соблюдаться как на досудебных, так и судебных стадиях. В главном судебном разбирательстве данное обстоятельство в сочетании с положениями части первой статьи 340 УПК является безусловным препятствием для ведения судебного разбирательства в отношении подсудимого. Изменение окончательно сформированной позиции органа уголовного преследования относительно отказа в доведении уголовного дела в отношении лица до стадии отправления правосудия, выраженной в сохраняющем юридическую силу постановлении, в том числе в судебном производстве, входит в сферу компетенции этого органа. Как следствие, это влечет необходимость пересмотра пределов обвинения, формулирования нового обвинения с соблюдением права обвиняемого на защиту от него всеми предусмотренными законом средствами и проведения иных процедур, установленных в состязательном процессе.

Согласно части третьей статьи 340 УПК, если в ходе главного судебного разбирательства возникла необходимость соединения рассматриваемого дела с другим уголовным делом, привлечения к уголовной ответственности других лиц, действия которых связаны с рассматриваемым делом, и отдельное рассмотрение дела в отношении новых лиц невозможно, суд по ходатайству стороны обвинения с учетом мнения других участников процесса прерывает рассмотрение дела и проводит предварительное слушание в порядке, предусмотренном статьей 321 данного Кодекса. Конституционность такого процессуального механизма признана нормативным постановлением Конституционного Суда от 24 апреля 2024 года № 42-НП.

Редакция рассматриваемой уголовно-процессуальной нормы имеет и другие недостатки. В норме не уточнен субъект, в отношении которого применяется предусмотренное в ней исключение (подсудимый или все лица, вовлекавшиеся в орбиту досудебного расследования). Отсутствует указание на вступление постановления в силу, что имеется в предыдущих частях статьи 127 УПК касательно судебных актов. Разночтение возникает при интерпретации понятия "суд", содержание которого охватывает все суды, в том числе следственные суды, уполномоченные отменять постановления органов уголовного преследования.

Закон, как неоднократно отмечал Конституционный Суд, должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, то есть его нормы должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основываться на понятных критериях, исключающих возможность произвольной интерпретации положений закона (нормативные постановления от 18 мая 2023 года № 14-НП, от 31 августа 2023 года № 27-НП, от 25 сентября 2023 года № 29-НП и другие).

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55-58, 62, пунктом 4 статьи 63, пунктом 4 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать часть четвертую статьи 127 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан соответствующей Конституции Республики Казахстан в следующем истолковании:

"Постановление органа уголовного преследования не имеет для суда преюдициального значения. Оговорку ", кроме постановления о прекращении уголовного преследования по тому же подозрению" следует понимать как обстоятельство, исключающее производство по делу и не допускающее осуждение лица, в отношении которого имеется неотмененное постановление органа уголовного преследования о прекращении уголовного преследования по тому же подозрению, принятое в соответствии с пунктом 8) части первой статьи 35 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан.".

2. При применении положений части четвертой статьи 127 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан исключается иное их истолкование.

3. Правительству Республики Казахстан в шестимесячный срок внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона, направленный на совершенствование уголовно-процессуального законодательства в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в настоящем нормативном постановлении.

4. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

5. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан