ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі М.М. Щурдың,

Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің өкілі – Төрағаның орынбасары М.Ж. Хаджиеваның,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр Л.К. Мерсалимованың,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Әкімшілік полиция комитеті төрағасының орынбасары С.А. Түсіповтің,

Қазақстан Республикасы Өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің өкілі – Өнеркәсіп комитеті төрағасының орынбасары Ш.Н. Сүйінбаевтың,

Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің өкілі – Халықаралық құқықтық департаменттің директоры Н.В. Жұмақановтың,

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің өкілі – Ішкі әкімшілендіру департаментінің директоры Р.Т. Дарибаевтың,

Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың өкілі – Заңнаманы жетілдіру бөлімінің меңгерушісі Б.М. Беисовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты А.Е. Нәренованың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның қатысуымен,

өзінің ашық отырысында М.М. Щурдың "Жол жүрісі туралы" 2014 жылғы 17 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Жол жүрісі туралы заң) 65-бабы 1-тармағының және "Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы" 2003 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Міндетті сақтандыру туралы заң) 10-бабы 5-2-тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Р.А. Подопригораны және отырысқа қатысушыларды тыңдап, Азия халықаралық құқық қоғамдастығының вице-президенті, PhD М.М. Дауленовтің және Каспий қоғамдық университеті Жеке құқық ғылыми-зерттеу институтының аға ғылыми қызметкері, Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының бас ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының кандидаты С.В. Скрябиннің қорытындыларын және конституциялық іс жүргізудің басқа да материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының және жекелеген шет мемлекеттердің қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) Жол жүрісі туралы заңның 65-бабы 1-тармағының және Міндетті сақтандыру туралы заңның 10-бабы 5-2-тармағының Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) 6-бабының 1-тармағына, 10-бабының 2-тармағына, 12-бабының 1-тармағына, 14-бабының 2-тармағына, 21-бабының 1-тармағына және 26-бабының 1-тармағына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініш субъектісі Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады, тұрақты тұратын жері – өзіне меншік құқығымен тиесілі автомобилі құзыретті органында тіркелген Ресей Федерациясы. Ол Қазақстан Республикасында көлік құралын пайдалану үшін міндетті шарт болып табылатын көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасасу үшін қазақстандық сақтандыру компаниясына жүгінген кезде шарт жасасудан бас тартылған. Сақтандыру компаниясы қандай көлік құралдары Қазақстан Республикасының аумағында халықаралық жол жүрісінде деп есептелетінін айқындайтын Жол жүрісі туралы заңның жоғарыда көрсетілген нормасына, сондай-ақ мұндай жол жүрісінде жоқ көлік құралдарының иелерімен шарт жасасуға жол бермейтін Міндетті сақтандыру туралы заңның аталған нормасына сілтеме жасаған. Жол жүрісі туралы заңға сәйкес өтініш субъектісіне тиесілі көлік құралы Қазақстанға кірген кезде оның аумағында халықаралық жол жүрісіндегі көлік құралы деп танылмайды.

Жол жүрісі туралы заңның 65-бабының 1-тармағын және Міндетті сақтандыру туралы заңның 10-бабының 5-2-тармағын бірінші және апелляциялық сатыдағы соттар (Қостанай облысының Қостанай қалалық соты 2023 жылғы 21 тамыздағы шешімінде; Қостанай облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасы 2023 жылғы 15 қарашадағы қаулысында) азаматтық сот ісін жүргізуде өтініш субъектісінің сақтандыру компаниясын көлік құралы иесінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасасуға мәжбүрлеу туралы талап қою талаптарын қанағаттандырудан бас тартқан кезде қолданған. Өтініш субъектісі Жол жүрісі туралы заңның және Міндетті сақтандыру туралы заңның бұл нормалары Конституцияның жоғарыда аталған баптарында бекітілген құқықтарын бұзады деп есептейді.

Жол жүрісі туралы заңның 65-бабы 1-тармағының және Міндетті сақтандыру туралы заңның 10-бабы 5-2-тармағының конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияда адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы деп танылады.

Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі (12-баптың 1-тармағы). Бұл іргелі ереже Қазақстан Республикасының заңнамасында тиісті тетіктерді және оларды іске асыру үшін жағдайларды белгілеуде, құқықтар мен бостандықтар бұзылған жағдайда оларды қорғау институттары мен құралдарын құруда өз көрінісін табады.

Конституцияның 12-бабының 2-тармағына сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады. Осылайша, Конституцияда нормативтік құқықтық актілерді қабылдау және қолдану кезінде адамның құқықтары мен бостандықтары аса маңызды мәнге ие болады деп тікелей көрсетіледі. Бұл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тікелей бекітетін актілерге ғана емес, осы құқықтар мен бостандықтарды қалай да болсын шектейтін немесе оларға өзгеше әсер ететін кез келген заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерге де қатысты.

2. Өтініште көрсетілген дау айтылып отырған нормалар Конституцияның кемсітуге тыйым салу (14-баптың 2-тармағы), еркін жүріп-тұру құқығы (21-баптың 1-тармағы) және меншікке кепілдік беру (26-баптың 2-тармағы) туралы ережелерін қозғайды және оларды бір-бірімен, сондай-ақ Қазақстан Республикасы заңнамасының басқа да ережелерімен өзара байланыста қарау керек.

Мәселен, Қазақстан Республикасының аумағы бойынша халықаралық жол жүрісінде жоқ көлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасасуға жол бермеу (Міндетті сақтандыру туралы заңның 10-бабының 5-2-тармағы) көлік құралын халықаралық жол жүрісінде деп тану үшін заңда айқындалатын өлшемшарттармен (Жол жүрісі туралы заңның 65-бабының 1-тармағы) тікелей байланысты. Өз кезегінде, Жол жүрісі туралы заңның 51-бабы 1-тармағының 7) тармақшасына сәйкес көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасаспау көлік құралдарын пайдалануға тыйым салуға негіз болып табылады. Осыған ұқсас ереже Міндетті сақтандыру туралы заңның 7-бабының 1-тармағында қамтылған.

3. Көлік құралын халықаралық жол жүрісінде деп тану мәселелері 2009 жылғы 31 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Біріккен Ұлттар Ұйымының Жол қозғалысы туралы конвенциясында (1968) (бұдан әрі – Конвенция) және Жол жүрісі туралы заңда реттеледі.

Конвенцияның 1-бабының b) тармақшасына сәйкес "көлік құралы, егер ол:

і) бұл мемлекеттен тыс қарапайым тұрғылықты жері бар жеке немесе заңды тұлғаға тиесілі болса;

іі) бұл мемлекетте тіркелмесе;

ііі) оған уақытша әкелінсе, қандай да бір мемлекеттің аумағы бойынша "халықаралық қозғалыста" болады деп есептеледі".

Бұл термин бір мемлекетте тіркелген және осы мемлекетте тұрақты тұратын адамдарға тиесілі көлік құралдары басқа мемлекетке уақытша кірген және жүріп өткен кезде олардың мәртебесін айқындауға және аталған тұлғалардың жүріп-тұруын жеңілдетуге арналады, бұл Конвенцияның кіріспесінде жазылған мақсаттардың бірі – халықаралық жол жүрісін жеңілдету мақсатына сәйкес келеді. Конвенцияда бір мемлекеттің азаматтығы көлік құралын басқа мемлекеттің аумағында халықаралық жол жүрісінде деп тану үшін міндетті шарт ретінде қаралмайды.

Сол мемлекеттің азаматы, шетелдік не азаматтығы жоқ адам болып табылатын адамның негізгі өмірлік мүдделері шоғырланған мемлекетте тұрғылықты жерінің (қарапайым, тұрақты) болу фактісі басым болып табылады. Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматы өзіне тиесілі көлік құралының Қазақстан Республикасының аумағында халықаралық жол жүрісіне қатысуына байланысты мәселелерде басқа мемлекетте тұрғылықты жері бар шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға теңестіріледі. Бұл ретте Конвенцияның мағынасы бойынша нақты бір мемлекетте қарапайым тұрғылықты жері бар адамдарға тиесілі көлік құралдарының, олардың азаматтығына қарамастан, осы мемлекеттің аумағында халықаралық жол жүрісіндегі көлік құралы деп танылуы мүмкін емес.

Жол жүрісі туралы заңның 65-бабының 1-тармағына сәйкес көлік құралы, "егер оны Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхаты жоқ шетелдік немесе азаматтығы жоқ адам пайдаланса және:

1) Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты тұрғылықты жері немесе орналасқан жері бар жеке немесе заңды тұлғаға тиесілі болса;

2) Қазақстан Республикасында тіркелмесе;

3) Қазақстан Республикасына уақытша әкелінсе, Қазақстан Республикасының аумағы арқылы халықаралық жол жүрісінде деп есептеледі".

Жол жүрісі туралы заңның жоғарыда аталған тармағының қолданыстағы редакциясы Конвенцияда жоқ қосымша өлшемшартты – көлік құралын Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхаты жоқ шетелдіктің немесе азаматтығы жоқ адамның пайдалануын енгізеді. Аталған өлшемшарт "халықаралық жол жүрісіндегі көлік құралы" ұғымының, өтініш субъектісінің жағдайындағыдай, Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары пайдаланатын көлік құралдарына қолданылуына жол бермейді. Бұл көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасасуды және көлік құралын пайдалануды мүмкін емес ететін жоғарыда көрсетілген салдарға әкеп соғуы мүмкін.

Бұл ретте Қазақстанның заңнамасында басқа мемлекеттің құзыретті органында тіркелген, халықаралық жол жүрісінде жоқ автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағына кіру (әкеліну) және оларды пайдалану мүмкіндігі көзделеді (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 24 қарашадағы № 1031 қаулысымен бекітілген Басқа мемлекеттің құзыретті органында тіркелген автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағына кіруі (әкелінуі) және оларды Қазақстан Республикасының аумағында пайдалану қағидалары мен талаптары). Автокөлік құралын пайдалануға қойылатын талаптардың бірі – оның уәкілетті мемлекеттік органда мемлекеттік тіркелуі (аталған Қағидалардың 9 және 10-тармақтары).

Алайда қолданылып жүрген тіркеу талаптары Қазақстан Республикасында тұрақты немесе ұзақ тұратын (болатын) жеке тұлғалар пайдаланатын көлік құралдарына арналған. Мәселен, көлік құралдары жеке тұлғалардың атына олардың Қазақстан Республикасында тіркелген заңды мекенжайы бойынша тіркеледі (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 10056 болып тіркелген, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 2 желтоқсандағы № 862 бұйрығымен бекітілген Көлік құралының сәйкестендіру нөмірі бойынша көлік құралдарының жекелеген түрлерін мемлекеттік тіркеу және есепке алу қағидаларының 4-тармағы). Тұрақты тұрғылықты жерін ауыстыру қажеттігінің болмауына немесе Қазақстанда қысқа мерзімді болуына байланысты азаматтың тұрғылықты жері бойынша тіркелу немесе уақытша болатын (тұратын) жері бойынша есепке тұру (тіркелу) қажеттігі мен міндеті туындамауы мүмкін, бұл көлік құралын тіркелген заңды мекенжайы бойынша мемлекеттік тіркеу мүмкіндігін болғызбайды.

Осылайша, Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты тұрғылықты жері бар Қазақстан Республикасының азаматтарына тиесілі, Қазақстанға бір жылдан аспайтын мерзімге әкелінетін көлік құралдары халықаралық жол жүрісіндегі көлік құралы деп танылмайды да, нақты жағдайларда уәкілетті мемлекеттік органда тіркелмейді де, бұл олардың Қазақстан Республикасының аумағында жол жүрісіне қатысуға жіберілуіне жол бермейді (Жол жүрісі туралы заңның 60-бабы 1-тармағының 2) және 4) тармақшалары).

4. Конституцияның 21-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адам, заңда көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы бар. Конституциялық Соттың пікірінше, бұл құқық жүріп-тұру құралын немесе тәсілін таңдаумен байланысты. Конституциялық Сот бұған дейін атап өткендей, жеке және қоғамдық көлік әркімнің еркін жүріп-тұру құқығын іске асыруы үшін маңызды құрал болып табылады (2023 жылғы 27 қазандағы № 34-НҚ нормативтік қаулы). Әркімнің басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін, сондай-ақ заңда белгіленген, өз кезегінде, ақылға қонымды, мөлшерлес және кемсітусіз болуға тиіс шектеулерді бұзбай, жүріп-тұрудың кез келген қолайлы құралдары мен тәсілдерін заңды негіздерде пайдалана отырып, Қазақстан Республикасының аумағында жүріп-тұруға құқығы бар. Жол жүрісі туралы заңның 65-бабының 1-тармағымен өзара байланыста Міндетті сақтандыру туралы заңның 10-бабының 5-2-тармағында көзделген көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасасуға жол бермеу адамды Қазақстан Республикасында көлік құралын пайдалану мүмкіндігінен айырады, сол арқылы оның еркін жүріп-тұру конституциялық құқығын жанама түрде шектейді.

Сонымен бірге, әркімнің Қазақстан Республикасының аумағында еркін жүріп-тұру құқығы ешбір жағдайда шектелуге жатпайтын құқықтар қатарына кірмейді (Конституцияның 39-бабының 3-тармағы). Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге жол беру жағдайлары Конституцияның 39-бабының 1-тармағында белгіленген.

Өтініште заңдардың қаралып отырған нормаларындағы шектеулердің жол берудің барлық шарттарына сәйкестігін тексеру туралы мәселе қойылмайды. Өтініш субъектісі осы нормалардың қолданылу салдарынан аталған нормалар өзін көлік құралдары Қазақстан Республикасында тіркелген не оның аумағы бойынша халықаралық жол жүрісінде деп танылған басқа субъектілермен салыстырғанда тең емес жағдайда қалдырғандықтан, оларды азаматтыққа жататындығы белгісі бойынша шектеу бөлігінде тексеруді сұрайды.

Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең және кемсітуге тыйым салу деген адам құқықтары мен бостандықтарының аса маңызды конституциялық кепілдіктері болып табылады (Конституцияның 14-бабы). Олар адам құқықтары мен бостандықтарына шектеулер қолдану жағдайларына да қолданылады, бұл Конституция нормаларынан және халықаралық құқықтық актілердің ережелерінен туындайды. Мәселен, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті (бұдан әрі – АСҚХП, Пакт) ережесіндегі шектеу және тартыну түсіндірмесінің 1985 жылғы Сиракуз принциптеріне сәйкес Пактіде танылатын құқықтар шектеулерінің ешқайсысы кемсіту бола алмайды. Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі комитетінің АСҚХП-нің 12-бабына № 27 жалпы тәртіп ескертпесінің (1999) 18-тармағына сәйкес АСҚХП-нің 12-бабы 3-тармағының ережелеріне сәйкес жол берілетін (еркін жүріп-тұру және тұрғылықты жерді еркін таңдау құқығына қатысты) шектеулерді қолдану теңдік пен кемсітпеудің негізгі қағидаттарына қайшы келмеуге тиіс.

Бұл ретте Конституциялық Сот құқықтар мен бостандықтарды пайдалану барлық жағдайларда азаматтарға бірдей қолдануды білдіруге міндетті емес таниды, бұл ұлттық заңнамадағы да, халықаралық құқықтық актілердегі де (Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі комитетінің № 18 жалпы тәртіп ескертпесі (1989) көзқарастарға сәйкес келеді. Бірақ тең құқықтың ықтимал шектеулері ақылға қонымды және объективті өлшемшарттарға негізделіп, заңды мақсатты көздеуге тиіс. Конституциялық Сот Қазақстан Республикасы азаматының оның аумағында еркін жүріп-тұру құқығын шектеу кезінде мұндай өлшемшарттарды оның басқа мемлекеттің аумағында тұрақты тұруы және сол мемлекеттің құзыретті органында тіркелген көлік құралын пайдалануы негізінде ғана қарастырмайды. Мұндай шектеулердің осындай азаматтар үшін өз құқықтарын басқа адамдармен тең негізде жүзеге асыра алмау салдары болады. Қазақстан Республикасының азаматтарын оның шегінен тыс жерде тұру фактісіне байланысты Қазақстан Республикасының азаматтарымен, Қазақстанда тұрақты тұрғылықты жері бар шетелдіктермен және азаматтығы жоқ адамдармен де, Қазақстанда уақытша болатын шетелдіктермен және азаматтығы жоқ адамдармен де салыстырғанда тең емес жағдайға қояды.

Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандырудың мақсаты – көлік құралдарын пайдалану салдарынан өміріне, денсаулығына және (немесе) мүлкіне зиян келтірілген үшінші тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғауды сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру арқылы қамтамасыз ету (Міндетті сақтандыру туралы заңның 4-бабының 1-тармағы). Тап осы сақтандырудың ерікті емес, міндетті екенін түсіндіреді. Сонымен қатар, Жол жүрісі туралы заңның 65-бабының 1-тармағымен өзара байланыста Міндетті сақтандыру туралы заңның 10-бабының 5-2-тармағына сәйкес мұндай сақтандыруға жол бермеу үшінші тұлғалардың аталған мүдделерін қорғаумен байланысты емес. Конституциялық іс жүргізу материалдарын негізге ала отырып, мұндай жол бермеудің мақсаты шет мемлекеттерден әкелінген және оларда есепте тұрған көлік құралдарын Қазақстанда тұрақты пайдалану проблемаларын шешу болып табылады деп айтуға болады. Мұндай мақсат Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты тұратын және оның аумағында басқа мемлекетте тіркелген көлік құралын заңды негіздерде уақытша пайдаланатын Қазақстан Республикасы азаматтарының Қазақстан Республикасының аумағында еркін жүріп-тұру құқығымен тікелей немесе жанама байланысты шектеулер енгізуді ақтай алмайды.

5. Конституцияның 26-бабының 2-тармағына сәйкес меншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі. Бұған дейін Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің (бұдан әрі – Конституциялық Кеңес) қорытынды шешімдерінде құқықтардың немесе бостандықтардың нақты бір түрінің конституциялық құқық деңгейіне жеткізілуі және Конституцияда оның кепілдігінің жариялануы мемлекеттің осы құқықтар мен бостандықтардың іске асырылуын қамтамасыз етуді өзіне міндетіне алғандығын білдіреді деп атап өтілген болатын (1999 жылғы 12 наурыздағы № 3/2, 2004 жылғы 20 сәуірдегі № 3 және 2005 жылғы 29 сәуірдегі № 3 нормативтік қаулылар).

Негізгі Заңның 26-бабының 1, 2-тармақтарында және 39-бабының 3-тармағында бекітілген нормалар мүлікке ие болудың құқықтық тұрғыда заңдылығын көздейді, меншік иесінің заңды құқықтарын кімнің де болсын заңсыз араласуынан қорғауға және меншікке қол сұғылмаушылықты қамтамасыз етуге бағытталған (Конституциялық Кеңестің 2004 жылғы 15 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысы). Конституцияда азаматтардың заңды түрде алған кез келген мүлкінің меншік құқығына кепілдік беріледі. Мүлікке меншік құқығы адамның жеке бас еркіндігінің негізгі көріністерінің бірі болып табылады (Конституциялық Соттың 2024 жылғы 19 сәуірдегі № 41-НҚ нормативтік қаулысы).

Конституцияның 26-бабының 2-тармағында көзделген меншік құқығына заңмен кепілдік беру: құқық субъектілігін тануды, яғни адамның меншік құқығын иелену және жүзеге асыру қабілетін; меншік иесінің өзінің меншік құқығын іске асыру тетіктерін бекітуін; меншікке қол сұғылмаушылықты; мүліктен мәжбүрлеп айырудың болмауын және меншік иесінің құқыққа сыйымды жүріс-тұрысы болған кезде мұндай айырудың өтемақы сипатын; сот арқылы қорғау құқығы элементтерінің бірі болып табылатын, меншік иесінің құқықтарын қорғау шаралары мен тәсілдері жүйесінің болуын білдіреді. Сонымен қатар, меншік құқығын елеулі және мөлшерлес емес түрде шектейтін немесе меншік иесін өзіне тиесілі мүлікті өз еркімен және өз мүддесінде пайдалану мүмкіндігінен айыратын нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға жол берілмейді.

1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 188-бабының 1-тармағына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заңнамалық актілермен танылатын және қорғалатын, өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы. Осы баптың 2-тармағына сәйкес меншік иесінің өз мүлкін иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы болады. Бұл ретте пайдалану құқығы мүліктен пайдалы табиғи қасиеттерін алу, сондай-ақ одан пайда табу мүмкіндігін заңды түрде қамтамасыз етуді білдіреді.

Жекелеген адамдардың көлік құралын пайдалануына мүмкіндік бермеуге әкеп соғатын, Жол жүрісі туралы заңда көлік құралын Қазақстан Республикасының аумағында халықаралық жол жүрісінде деп есептеу үшін белгіленген өлшемшарттар, сондай-ақ Міндетті сақтандыру туралы заңдағы мұндай жол жүрісінде жоқ көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартын жасасуға тыйым салу меншік иесін құқықтарының бірі – пайдалану құқығынан айырады. Өтініште баяндалған мән-жайлар кезінде мұндай тыйым салу салдарынан меншік иесінің заңды негіздерде өзіне тиесілі көлік құралынан Қазақстан Республикасының аумағында жүріп-тұру кезінде өз қалауы бойынша оның пайдалы қасиеттерін алуға (көлік құралын пайдалануға) мүмкіндігі болмайды. Бұл құқық субъектілігі элементі ретінде оның әрекет ету қабілетінің елеулі шектелуін куәландырады, ал құқық субъектілігін тану Конституцияның 26-бабы 2-тармағының мағынасы бойынша меншік құқығы кепілдіктерінің бірі болып табылады.

Қазақстан Республикасының конституциялық бақылау органы бұған дейін қабылдаған шешімдерінде меншік құқығы абсолютті болып табылмайды дегенге қатысты құқықтық ұстанымын (Конституциялық Кеңестің 2004 жылғы 15 сәуірдегі № 2 және 2005 жылғы 1 шілдедегі № 4, Конституциялық Соттың 2023 жылғы 11 шілдедегі № 20-НҚ, 2024 жылғы 19 сәуірдегі № 41-НҚ нормативтік қаулылары және басқалар) және Конституцияның 39-бабының 1-тармағында көзделген жағдайлар сақталған кезде шектелуі мүмкін, бірақ Конституцияның 26-бабының 2-тармағынан туындайтын меншік құқығының кепілдіктері Конституцияның 39-бабының 3-тармағына сәйкес шектелуге жатпайды деп бірнеше рет баяндаған болатын.

6. Көлік құралын халықаралық жол жүрісінде деп тану үшін Конвенцияда жоқ қосымша өлшемшартты белгілейтін Жол жүрісі туралы заңның 65-бабының жаңа редакциясы және Міндетті сақтандыру туралы заңның 10-бабының 5-2-тармағы "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Мемлекет басшысының жекелеген тапсырмаларын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2022 жылғы 30 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңымен енгізілген болатын. Жол жүрісі туралы заңның 65-бабының бұрынғы редакциясы Конвенцияда бекітілген халықаралық жол жүрісіндегі көлік құралының анықтамасына сәйкес келетін.

Конституцияның 4-бабының 3-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттардың оның заңдарынан басымдығы болады. Қазақстан қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттардың Қазақстан Республикасының аумағында қолданылу тәртібі мен талаптары Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалады. "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы" 2005 жылғы 30 мамырдағы Қазақстан Республикасы Заңының нормаларына сәйкес Қазақстан Республикасының қолданыстағы әрбір халықаралық шартын Қазақстан Республикасы міндетті түрде және адал орындауға тиіс (20-баптың 1-тармағы), Қазақстан Республикасы ратификациялаған және қолданыстағы болып табылатын Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының оның заңдары алдында басымдығы болады және халықаралық шарттан оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайлардан басқа кезде тікелей қолданылады (20-1-бап). Жол жүрісі туралы Заңның 2-бабының 2-тармағына сәйкес, егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда осы Заңда белгіленгеннен өзгеше қағидалар белгіленсе, онда халықаралық шарттардың қағидалары қолданылады. Аталған ережелер құқық шығару және құқық қолдану практикасында ескерілуге тиіс.

7. Конституциялық іс жүргізу барысында оның қатысушылары дау айтылып отырған нормаларға өзгерістер басқа мемлекеттерде тіркелген көлік құралдарын Қазақстан Республикасына жаппай әкелуден және онда пайдаланудан, осы құралдар иелерінің жосықсыз әрекетінен, оның ішінде Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген міндеттерді орындамауынан және халықаралық жол жүрісіндегі көлік құралының мәртебесіне байланысты теріс пайдалануынан туындаған проблемаларды реттеу мақсатында енгізілгенін атап өтті.

Конституциялық Сот тыйым салулар мен шектеулер белгілеуді қоса алғанда, аталған проблемаларды шешу халықаралық жол жүрісіндегі деп танылатын көлік құралдарын заңды негіздерде, Конвенцияның мағынасы мен ережелеріне сәйкес адал пайдаланған азаматтардың құқықтары мен мүдделерін бұзуға алып келмеуге тиіс деп есептейді. Сонымен қоса, тиісті шараларды іске асыру жаңа құқықтық нормаларды белгілеуден ғана емес, мемлекеттік әкімшілендіруді жақсарту мен жолға қоюда да, осы шаралар әсер етуі мүмкін барлық адамдардың құқықтарын, мүдделерін, міндеттерін ескере отырып, мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіруді жетілдіруде де көрініс табуға тиіс.

Конституциялық Сот Қазақстан Республикасына уақытша әкелінген және онда тіркелмеген, Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты тұрғылықты жері бар Қазақстан Республикасының азаматына тиесілі және оның аумағында өзі пайдаланатын көлік құралы да Қазақстан Республикасының аумағы бойынша халықаралық жол жүрісіндегі көлік құралы деп танылуға тиіс деп пайымдайды.

8. Конституциялық Сот өтініште көрсетілген және Негізгі Заңның 6-бабының 1-тармағында, 10-бабының 2-тармағында және 26-бабының 1-тармағында көзделген конституциялық ережелердің бұзылу белгілерін таппады, осыған байланысты дау айтылып отырған нормалардың осы конституциялық ережелерге сәйкестігіне баға бермейді.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын, 74-бабының 2 және 3-тармақтарын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 63-бабының 3-тармағын, 64-бабының 2, 4-тармақтарын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. "Жол жүрісі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 65-бабының 1-тармағы Қазақстан Республикасына уақытша әкелінген, Қазақстан Республикасында тіркелмеген, Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхаты жоқ шетелдікке немесе азаматтығы жоқ адамға тиесілі және олар Қазақстан Республикасының аумағында пайдаланатын көлік құралдарына қолданылады дегенде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. "Жол жүрісі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 65-бабының 1-тармағы Қазақстан Республикасына уақытша әкелінген, Қазақстан Республикасында тіркелмеген, Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты тұрғылықты жері бар Қазақстан Республикасының азаматына тиесілі және өзі Қазақстан Республикасының аумағында пайдаланатын көлік құралына қолданылмайды дегенде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылсын.

3. "Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 10-бабының 5-2-тармағы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

4. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы нормативтік қаулы жарияланғаннан кейін алты айдан кешіктірмей Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасының заңнамасын Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес келтіруге бағытталған заң жобасын енгізсін.

Қабылданған шаралар туралы көрсетілген мерзімде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ақпарат берсін.

5. Осы нормативтік қаулының қарар бөлігінің 2-тармағында көрсетілген көлік құралдарына қатысты "Жол жүрісі туралы" Қазақстан Республикасының Заңына түзетулер енгізілгенге дейін Қазақстан Республикасының Конституциясы және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы шешімі тікелей қолданылады.

6. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

7. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Щур М.М.,

представителей:

Агентства Республики Казахстан по регулированию и развитию финансового рынка – заместителя Председателя Хаджиевой М.Ж.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мерсалимовой Л.К.,

Министерства внутренних дел Республики Казахстан – заместителя Председателя Комитета административной полиции Тусупова С.А.,

Министерства промышленности и строительства Республики Казахстан – заместителя Председателя Комитета промышленности Суюнбаева Ш.Н.,

Министерства иностранных дел Республики Казахстан – директора Международно-правового департамента Жумаканова Н.В.,

Министерства национальной экономики Республики Казахстан – директора Департамента внутреннего администрирования Дарибаева Р.Т.,

Национального центра по правам человека – заведующего Отделом совершенствования законодательства Беисова Б.М.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Нәреновой А.Е.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Щур М.М. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан пункта 1 статьи 65 Закона Республики Казахстан от 17 апреля 2014 года "О дорожном движении" (далее – Закон о дорожном движении) и пункта 5-2 статьи 10 Закона Республики Казахстан от 1 июля 2003 года "Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств" (далее – Закон об обязательном страховании).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Подопригору Р.А. и участников заседания, изучив заключения вице-президента Азиатского сообщества международного права PhD Дауленова М.М. и старшего научного сотрудника Научно-исследовательского института частного права Каспийского общественного университета, главного научного сотрудника Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан кандидата юридических наук Скрябина С.В и другие материалы конституционного производства, проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан и отдельных зарубежных государств, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие пункту 1 статьи 6, пункту 2 статьи 10, пункту 1 статьи 12, пункту 2 статьи 14, пункту 1 статьи 21 и пункту 1 статьи 26 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) пункта 1 статьи 65 Закона о дорожном движении и пункта 5-2 статьи 10 Закона об обязательном страховании.

Субъект обращения является гражданином Республики Казахстан, постоянно проживает в Российской Федерации, в компетентном органе которой зарегистрирован автомобиль, принадлежащий ему на праве собственности. При обращении в казахстанскую страховую компанию для заключения договора обязательного страхования гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств, что является обязательным условием для эксплуатации транспортного средства в Республике Казахстан, ему было отказано в заключении договора. Страховая компания сослалась на вышеуказанные норму Закона о дорожном движении, которой определяется, какие транспортные средства считаются находящимися в международном движении по территории Республики Казахстан, а также норму Закона об обязательном страховании, согласно которой не допускается заключение договора с владельцами транспортных средств, не находящихся в таком движении. В соответствии с Законом о дорожном движении транспортное средство, принадлежащее субъекту обращения, при въезде в Казахстан не признается находящимся в международном движении по его территории.

Пункт 1 статьи 65 Закона о дорожном движении и пункт 5-2 статьи 10 Закона об обязательном страховании были применены судами первой и апелляционной инстанций в гражданском судопроизводстве (Костанайским городским судом Костанайской области в решении от 21 августа 2023 года; судебной коллегией по гражданским делам Костанайского областного суда в постановлении от 15 ноября 2023 года) при отказе в удовлетворении исковых требований субъекта обращения о понуждении страховой компании к заключению договора обязательного страхования гражданско-правовой ответственности владельца транспортного средства. Субъект обращения считает, что данные нормы Закона о дорожном движении и Закона об обязательном страховании нарушают его права, закрепленные вышеуказанными статьями Конституции.

При проверке конституционности пункта 1 статьи 65 Закона о дорожном движении и пункта 5-2 статьи 10 Закона об обязательном страховании Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Конституция признает высшими ценностями Республики Казахстан человека, его жизнь, права и свободы.

В Республике Казахстан признаются и гарантируются права и свободы человека в соответствии с Конституцией (пункт 1 статьи 12). Данное фундаментальное положение находит свое выражение в установлении соответствующих механизмов и условий для их реализации в законодательстве Республики Казахстан, создании институтов и инструментов защиты прав и свобод в случае их нарушения.

В соответствии с пунктом 2 статьи 12 Конституции права и свободы человека принадлежат каждому от рождения, признаются абсолютными и неотчуждаемыми, определяют содержание и применение законов и иных нормативных правовых актов. Таким образом, Конституция прямо указывает, что при принятии и применении нормативных правовых актов права и свободы человека имеют первостепенное значение. Это касается не только актов, которые непосредственно закрепляют права и свободы человека и гражданина, но и любых законов и иных нормативных правовых актов, которые так или иначе ограничивают эти права и свободы или иным образом влияют на них.

2. Указанные в обращении оспариваемые нормы затрагивают положения Конституции о запрете дискриминации (пункт 2 статьи 14), праве свободного передвижения (пункт 1 статьи 21) и гарантировании собственности (пункт 2 статьи 26) и их следует рассматривать во взаимосвязи между собой, а также с другими положениями законодательства Республики Казахстан.

Так, недопущение заключения договора обязательного страхования ответственности с владельцами транспортных средств, не находящихся в международном движении по территории Республики Казахстан (пункт 5-2 статьи 10 Закона об обязательном страховании), непосредственно связано с критериями, определяемыми законом для признания транспортного средства находящимся в международном движении (пунктом 1 статьи 65 Закона о дорожном движении). В свою очередь, в соответствии с подпунктом 7) пункта 1 статьи 51 Закона о дорожном движении незаключение договора обязательного страхования гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств является основанием для запрета их эксплуатации. Аналогичное положение содержится в пункте 1 статьи 7 Закона об обязательном страховании.

3. Вопросы признания транспортного средства находящимся в международном движении регулируются Конвенцией Организации Объединенных Наций о дорожном движении (1968), ратифицированной Законом Республики Казахстан от 31 декабря 2009 года (далее – Конвенция), и Законом о дорожном движении.

В соответствии с подпунктом b) статьи 1 Конвенции "транспортное средство считается находящимся в "международном движении" по территории какого-либо государства, если оно:

i) принадлежит физическому или юридическому лицу, имеющему обычное местожительство вне этого государства;

ii) не зарегистрировано в этом государстве;

iii) временно ввезено в него".

Данный термин призван определить статус транспортных средств, зарегистрированных в одном государстве и принадлежащих лицам, постоянно проживающим в этом государстве, при их временном въезде и перемещении в другом государстве и упростить передвижение указанных лиц, что соответствует одной из целей Конвенции, изложенных в ее преамбуле, – облегчению международного дорожного движения. Конвенция не рассматривает гражданство одного государства в качестве обязательного условия для признания транспортного средства находящимся в международном движении по территории другого государства.

Приоритетом является факт места жительства (обычного, постоянного) в государстве, где сосредоточены основные жизненные интересы лица, являющегося гражданином этого государства, иностранцем либо лицом без гражданства. Гражданин Республики Казахстан, постоянно проживающий вне Республики Казахстан, в вопросах, связанных с участием принадлежащего ему транспортного средства в международном движении по территории Республики Казахстан, приравнивается к иностранцам и лицам без гражданства, имеющим место жительства в другом государстве. При этом по смыслу Конвенции транспортные средства, принадлежащие лицам, имеющим обычное место жительства в конкретном государстве, вне зависимости от их гражданства, не могут претендовать на признание их участвующими в международном движении по территории этого государства.

В соответствии с пунктом 1 статьи 65 Закона о дорожном движении транспортное средство "считается находящимся в международном движении по территории Республики Казахстан, если оно эксплуатируется иностранцем или лицом без гражданства, не имеющими вида на жительство в Республике Казахстан, и:

1) принадлежит физическому или юридическому лицу, имеющему постоянное место жительства или место нахождения вне Республики Казахстан;

2) не зарегистрировано в Республике Казахстан;

3) временно ввезено в Республику Казахстан".

Действующая редакция вышеуказанного пункта Закона о дорожном движении вводит дополнительный критерий, отсутствующий в Конвенции, – эксплуатация транспортного средства иностранцем или лицом без гражданства, не имеющими вида на жительство в Республике Казахстан. Указанный критерий исключает распространение понятия "транспортное средство, находящееся в международном движении" на транспортные средства, которые эксплуатируются гражданами Республики Казахстан, постоянно проживающими вне ее территории, как в случае с субъектом обращения. Это может повлечь указанные выше последствия, связанные с невозможностью заключения договора обязательного страхования гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств и эксплуатации транспортного средства.

При этом казахстанское законодательство предусматривает возможность въезда (ввоза) на территорию Республики Казахстан не находящихся в международном движении автотранспортных средств, зарегистрированных в компетентном органе другого государства, и их эксплуатации (Правила и требования въезда (ввоза) на территорию Республики Казахстан автотранспортных средств, зарегистрированных в компетентном органе другого государства, и их эксплуатации на территории Республики Казахстан, утвержденные постановлением Правительства Республики Казахстан от 24 ноября 2023 года № 1031). Одним из требований для эксплуатации автотранспортного средства является его государственная регистрация в уполномоченном государственном органе (пункты 9 и 10 указанных Правил).

Однако действующие регистрационные требования ориентированы на транспортные средства, эксплуатируемые физическими лицами, которые постоянно или продолжительно проживают (пребывают) в Республике Казахстан. Так, транспортные средства регистрируются за физическими лицами по их зарегистрированному юридическому адресу в Республике Казахстан (пункт 4 Правил государственной регистрации и учета отдельных видов транспортных средств по идентификационному номеру транспортного средства, утвержденных приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 2 декабря 2014 года № 862, зарегистрированным в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов под № 10056). Ввиду отсутствия необходимости в смене постоянного места жительства или в силу краткосрочного пребывания в Казахстане у гражданина могут не возникнуть потребность и обязанность регистрации по месту жительства или постановки на учет (регистрации) по месту временного пребывания (проживания), что исключает возможность государственной регистрации транспортного средства по зарегистрированному юридическому адресу.

Таким образом, транспортные средства, принадлежащие гражданам Республики Казахстан, имеющим постоянное место жительства за ее пределами, ввозимые в Казахстан на срок менее одного года, как не признаются участвующими в международном движении, так и не могут быть в конкретных случаях зарегистрированы в уполномоченном государственном органе, что исключает их допуск к участию в дорожном движении на территории Республики Казахстан (подпункты 2) и 4) пункта 1 статьи 60 Закона о дорожном движении).

4. В соответствии с пунктом 1 статьи 21 Конституции каждому, кто законно находится на территории Республики Казахстан, принадлежит право свободного передвижения по ее территории и свободного выбора места жительства, кроме случаев, оговоренных законом. По мнению Конституционного Суда, это право связано с выбором средства или способа передвижения. Как было ранее отмечено Конституционным Судом, личный и общественный транспорт является важным средством для реализации каждым права свободного передвижения (нормативное постановление от 27 октября 2023 года № 34-НП). Каждый имеет право передвигаться по территории Республики Казахстан, используя на законных основаниях любые приемлемые средства и способы передвижения, не нарушая при этом прав, свобод и интересов других лиц, а также установленных законом ограничений, которые, в свою очередь, должны быть разумными, соразмерными и недискриминационными. Недопущение заключения договора обязательного страхования гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств, предусмотренное пунктом 5-2 статьи 10 Закона об обязательном страховании, во взаимосвязи с пунктом 1 статьи 65 Закона о дорожном движении лишает лицо возможности эксплуатировать транспортное средство в Республике Казахстан, тем самым косвенно ограничивая его конституционное право свободного передвижения.

Вместе с тем право свободного передвижения каждого по территории Республики Казахстан не относится к числу прав, которые не подлежат ограничению ни в каких случаях (пункт 3 статьи 39 Конституции). Условия допустимости ограничений прав и свобод человека и гражданина установлены пунктом 1 статьи 39 Конституции.

В обращении не ставится вопрос о проверке соответствия ограничений в рассматриваемых нормах законов всем условиям их допустимости. Субъект обращения просит проверить эти нормы в части ограничения по признаку принадлежности к гражданству, поскольку в результате применения данных норм он оказался в неравном положении по сравнению с другими субъектами, чьи транспортные средства либо зарегистрированы в Республике Казахстан, либо признаны находящимися в международном движении по ее территории.

Равенство всех перед законом и судом и запрет дискриминации являются важнейшими конституционными гарантиями прав и свобод человека (статья 14 Конституции). Они распространяются и на случаи применения ограничений прав и свобод человека, что вытекает из норм Конституции и положений международных правовых актов. Так, в соответствии с Сиракузскими принципами толкования ограничений и отступлений от положений Международного пакта о гражданских и политических правах (далее – МПГПП, Пакт) 1985 года ни одно из ограничений прав, признаваемых в Пакте, не может быть дискриминационным. Согласно пункту 18 Замечания общего порядка Комитета по правам человека Организации Объединенных Наций № 27 к статье 12 МПГПП (1999) применение ограничений, допускаемых в соответствии с положениями пункта 3 статьи 12 МПГПП (в отношении права на свободное передвижение и свободу выбора места жительства), не должно противоречить основополагающим принципам равенства и недискриминации.

При этом Конституционный Суд признает, что пользование правами и свободами не обязательно означает одинаковое отношение к гражданам во всех случаях, что согласуется с подходами как в национальном законодательстве, так и в международных правовых актах (Замечание общего порядка Комитета по правам человека Организации Объединенных Наций № 18 (1989). Но возможные ограничения равноправия должны быть основаны на разумных и объективных критериях и преследовать законную цель. Конституционный Суд не усматривает таких критериев при ограничении права свободного передвижения гражданина Республики Казахстан по ее территории только на том основании, что он постоянно проживает на территории другого государства и эксплуатирует транспортное средство, зарегистрированное в компетентном органе этого государства. Подобные ограничения имеют следствием невозможность для таких граждан осуществлять свои права на равных началах с другими лицами. Граждане Республики Казахстан в силу факта проживания за ее пределами ставятся в неравное положение по сравнению как с гражданами Республики Казахстан, иностранцами и лицами без гражданства с постоянным местом жительства в Казахстане, так и с иностранцами и лицами без гражданства, временно находящимися в Казахстане.

Целью обязательного страхования гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств является обеспечение защиты имущественных интересов третьих лиц, жизни, здоровью и (или) имуществу которых причинен вред в результате эксплуатации транспортных средств, посредством осуществления страховых выплат (пункт 1 статьи 4 Закона об обязательном страховании). Именно этим объясняется обязательность, а не добровольность страхования. В то же время недопущение такого страхования согласно пункту 5-2 статьи 10 Закона об обязательном страховании во взаимосвязи с пунктом 1 статьи 65 Закона о дорожном движении не связано с защитой указанных интересов третьих лиц. Исходя из материалов конституционного производства, можно констатировать, что целью такого недопущения является решение проблем постоянной эксплуатации в Казахстане транспортных средств, ввезенных из иностранных государств и состоящих в них на учете. Такая цель не может оправдывать введение ограничений, прямо или косвенно связанных с правом свободного передвижения по территории Республики Казахстан ее граждан, постоянно проживающих за пределами Республики Казахстан и временно эксплуатирующих на ее территории на законных основаниях транспортное средство, зарегистрированное в другом государстве.

5. В соответствии с пунктом 2 статьи 26 Конституции собственность, в том числе право наследования, гарантируется законом. В итоговых решениях Конституционного Совета Республики Казахстан (далее – Конституционный Совет) ранее подчеркивалось, что возведение конкретной разновидности прав или свобод до уровня конституционного и объявление в Конституции о ее гарантированности означает, что государство возлагает на себя обязанность обеспечить реализацию этих прав и свобод (нормативные постановления от 12 марта 1999 года № 3/2, от 20 апреля 2004 года № 3 и от 29 апреля 2005 года № 3).

Нормы, закрепленные пунктами 1 и 2 статьи 26 и пунктом 3 статьи 39 Основного Закона, предполагают правовую легитимность приобретения имущества, направлены на охрану законных прав собственника от неправомерного вмешательства кого бы то ни было и обеспечение неприкосновенности собственности (нормативное постановление Конституционного Совета от 15 апреля 2004 года № 2). Конституция гарантирует право собственности граждан на любое законно приобретенное имущество. Право собственности на имущество является одним из основных выражений личной свободы человека (нормативное постановление Конституционного Суда от 19 апреля 2024 года № 41-НП).

Гарантированность законом права собственности, предусмотренная пунктом 2 статьи 26 Конституции, выражается в: признании правосубъектности, то есть способности лица иметь и осуществлять право собственности; закреплении механизмов реализации права собственности самим собственником; неприкосновенности собственности; исключительности принудительного лишения имущества и компенсационном характере такого лишения при правомерном поведении собственника; наличии системы мер и способов защиты прав собственника, одним из элементов которой является право на судебную защиту. Кроме того, не допускается принятие нормативных правовых актов, существенно и несоразмерно ограничивающих право собственности или лишающих собственника возможности использовать принадлежащее имущество своей волей и в своих интересах.

В соответствии с пунктом 1 статьи 188 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 года право собственности есть признаваемое и охраняемое законодательными актами право субъекта по своему усмотрению владеть, пользоваться и распоряжаться принадлежащим ему имуществом. Согласно пункту 2 этой же статьи собственнику принадлежат права владения, пользования и распоряжения своим имуществом. При этом право пользования представляет собой юридически обеспеченную возможность извлекать из имущества его полезные естественные свойства, а также получать от него выгоду.

Установленные в Законе о дорожном движении критерии транспортного средства для того, чтобы считать его находящимся в международном движении по территории Республики Казахстан, а также в Законе об обязательном страховании запрет на заключение договора обязательного страхования гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств, не находящихся в таком движении, влекущие невозможность эксплуатации транспортного средства отдельными лицами, лишают собственника одного из его правомочий – права пользования. При обстоятельствах, изложенных в обращении, в результате такого запрета собственник не имеет возможности по своему усмотрению извлекать из принадлежащего ему на законных основаниях транспортного средства его полезные свойства (эксплуатировать транспортное средство) при передвижении по территории Республики Казахстан. Это свидетельствует о существенном ограничении его дееспособности как элемента правосубъектности, признание которой является одной из гарантий права собственности по смыслу пункта 2 статьи 26 Конституции.

Органом конституционного контроля Республики Казахстан неоднократно в ранее принятых решениях излагалась правовая позиция в отношении того, что право собственности не является абсолютным (нормативные постановления Конституционного Совета от 15 апреля 2004 года № 2 и от 1 июля 2005 года № 4, Конституционного Суда от 11 июля 2023 года № 20-НП, от 19 апреля 2024 года № 41-НП и др.) и может быть ограничено при соблюдении условий, предусмотренных пунктом 1 статьи 39 Конституции, но гарантии права собственности, вытекающие из пункта 2 статьи 26 Конституции, не подлежат ограничению в силу пункта 3 статьи 39 Конституции.

6. Новая редакция статьи 65 Закона о дорожном движении, устанавливающая дополнительный критерий, отсутствующий в Конвенции, для признания транспортного средства находящимся в международном движении, и пункт 5-2 статьи 10 Закона об обязательном страховании были введены Законом Республики Казахстан от 30 декабря 2022 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам реализации отдельных поручений Главы государства". Прежняя редакция статьи 65 Закона о дорожном движении соответствовала закрепленному в Конвенции определению транспортного средства, находящегося в международном движении.

В соответствии с пунктом 3 статьи 4 Конституции международные договоры, ратифицированные Республикой Казахстан, имеют приоритет перед ее законами. Порядок и условия действия на территории Республики Казахстан международных договоров, участником которых является Казахстан, определяются законодательством Республики Казахстан. Согласно нормам Закона Республики Казахстан от 30 мая 2005 года "О международных договорах Республики Казахстан" каждый действующий международный договор Республики Казахстан подлежит обязательному и добросовестному выполнению Республикой Казахстан (пункт 1 статьи 20), международные договоры Республики Казахстан, ратифицированные Республикой Казахстан и являющиеся действующими, имеют приоритет перед ее законами и применяются непосредственно, кроме случаев, когда из международного договора следует, что для его применения требуется издание закона (статья 20-1). В соответствии с пунктом 2 статьи 2 Закона о дорожном движении в случаях, если международными договорами, ратифицированными Республикой Казахстан, устанавливаются иные правила, чем те, которые установлены данным Законом, то применяются правила международных договоров. Указанные положения должны учитываться в правотворческой и правоприменительной практике.

7. В ходе конституционного производства его участниками отмечалось, что изменения в оспариваемые нормы были внесены в целях урегулирования проблем, вызванных массовым ввозом и эксплуатацией в Республике Казахстан транспортных средств, зарегистрированных в других государствах, недобросовестным поведением владельцев этих средств, в том числе невыполнением обязанностей, предусмотренных законодательством Республики Казахстан, и злоупотреблениями, связанными со статусом транспортного средства, находящегося в международном движении.

Конституционный Суд считает, что решение указанных проблем, включая установление запретов и ограничений, не должно сопровождаться нарушением прав и интересов граждан, которые на законных основаниях, в соответствии со смыслом и положениями Конвенции добросовестно пользовались транспортными средствами, признаваемыми находящимися в международном движении. Кроме того, реализация соответствующих мер должна выражаться не только и не столько в установлении новых правовых норм, но и в улучшении и налаживании государственного администрирования, совершенствовании координации деятельности государственных органов с учетом прав, интересов, обязанностей всех лиц, которых могут затронуть эти меры.

Конституционный Суд полагает, что временно ввезенное в Республику Казахстан и не зарегистрированное в ней транспортное средство, принадлежащее гражданину Республики Казахстан, имеющему постоянное место жительства вне Республики Казахстан, и эксплуатируемое лично им на ее территории, также должно признаваться находящимся в международном движении по территории Республики Казахстан.

8. Конституционный Суд не усматривает признаков нарушения конституционных положений, указанных в обращении и предусмотренных пунктом 1 статьи 6, пунктом 2 статьи 10 и пунктом 1 статьи 26 Основного Закона, в связи с чем не дает оценку соответствия оспариваемых норм этим конституционным положениям.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктами 2 и 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 63, пунктами 2 и 4 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать пункт 1 статьи 65 Закона Республики Казахстан "О дорожном движении" соответствующим Конституции Республики Казахстан в той мере, в которой он распространяется на временно ввезенные в Республику Казахстан транспортные средства, не зарегистрированные в Республике Казахстан, принадлежащие иностранцу или лицу без гражданства, не имеющим вида на жительство в Республике Казахстан, и эксплуатируемые ими на территории Республики Казахстан.

2. Признать пункт 1 статьи 65 Закона Республики Казахстан "О дорожном движении" не соответствующим Конституции Республики Казахстан в той мере, в которой он не распространяется на временно ввезенное в Республику Казахстан транспортное средство, не зарегистрированное в Республике Казахстан, принадлежащее гражданину Республики Казахстан, имеющему постоянное место жительства вне Республики Казахстан, и эксплуатируемое лично им на территории Республики Казахстан.

3. Признать пункт 5-2 статьи 10 Закона Республики Казахстан "Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств" соответствующим Конституции Республики Казахстан.

4. Правительству Республики Казахстан не позднее шести месяцев после опубликования настоящего нормативного постановления внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона, направленный на приведение законодательства Республики Казахстан в соответствие с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в настоящем нормативном постановлении.

О принятых мерах в указанный срок проинформировать Конституционный Суд Республики Казахстан.

5. До внесения поправок в Закон Республики Казахстан "О дорожном движении" в отношении транспортных средств, указанных в пункте 2 постановляющей части настоящего нормативного постановления, непосредственно применяются Конституция Республики Казахстан и настоящее решение Конституционного Суда Республики Казахстан.

6. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

7. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан