Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы N 1459 Жарлығы

"Актілер жинағында" және
республикалық баспасөзде
жариялануға тиіс

Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабының 8) тармақшасына сәйкес және Қазақстан Республикасының бiлiм беру жүйесiн дамыту мақсатында қаулы етемін:

1. Қоса берiліп отырған Қазақстан Республикасында білім берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекiтiлсiн.

2. Қазақстан Республикасының Үкiметi бiр ай мерзiмде Бағдарламаны iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспарын әзiрлесiн және бекiтсiн.

3. Орталық және жергіліктi атқарушы органдар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және есеп беретiн мемлекеттiк органдар Бағдарламаны iске асыру жөнiнде шаралар қабылдасын.

4. Бағдарламаның орындалуын қамтамасыз етудi бақылау және үйлестiру Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiне жүктелсiн.

5. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлiгi жарты жылда бiр рет, есептi кезеңнен кейiнгі айдың 25-күнiнен кешiктірмей Қазақстан Республикасы Президентiнiң Әкiмшiлiгiне және Қазақстан Республикасының Yкiметiне Бағдарламаны iске асыру барысы туралы ақпаратты ұсынсын.

6. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.

Қазақстан Республикасының
Президентi

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2004 жылғы 11 қазандағы
N 1459 Жарлығымен
Бекітілген

Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "білім беру бағдарламалары", "білім беру бағдарламаларымен", "білім беру бағдарламаларын", "білім беру бағдарламаларының" және "білім беру бағдарламаларына" деген сөздер тиісінше "білім беретін оқу бағдарламалары", "білім беретін оқу бағдарламаларымен", "білім беретін оқу бағдарламаларын", "білім беретін оқу бағдарламаларының" және "білім беретін оқу бағдарламаларына" деген сөздермен, "Орта білімнен кейінгі кәсіптік білім" және "орта білімнен кейінгі кәсіптік білім" деген сөздер тиісінше "Орта білімнен кейінгі білім" және "орта білімнен кейінгі білім" деген сөздермен, "Оқитындар", "Оқитындардың", "оқитындарды", "оқитындар", "оқитындардың" және "Оқитындарды" деген сөздер тиісінше "Білім алушылар", "Білім алушылардың", "білім алушыларды", "білім алушылар", "білім алушылардың" және "Білім алушыларды" деген сөздермен ауыстырылды - Қазақстан Республикасы Президентінің 2007.11.16. N 443 Жарлығымен.

Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған
Мемлекеттiк бағдарламасы Астана, 2004 жыл

1. Бағдарламаның паспорты

Бағдарламаның атауы Қазақстан Республикасында бiлiм берудi
дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы

Әзiрлеу үшiн негiз Қазақстан Республикасы Президентiнiң
2004 жылғы 19 наурыздағы "Бәсекеге
қабiлетті Қазақстан үшiн, бәсекеге
қабiлетті экономика үшiн, бәсекеге
қабiлеттi халық үшiн" атты Қазақстан
халқына Жолдауы , Қазақстан Республикасы
Президентiнiң 2001 жылғы 4 желтоқсандағы
N 735 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан
Республикасының 2010 жылға дейiнгi
Стратегиялық даму жоспары

Әзiрлеушi Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым
министрлігi

Мақсаты Адам ресурстарын даярлау сапасын арттыру,
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіктерiн
қанағаттандыру үшiн Қазақстан
Республикасының 2010 жылға дейiнгi
Стратегиялық даму жоспарының басымдықтары
негізiнде көп деңгейлi бiлiм берудiң ұлттық
жүйесiн жаңғырту

Мiндеттерi Халықтың барлық жiктерiнiң сапалы бiлiмге
қол жеткiзуiн қамтамасыз ету;
бiлiм берудi басқаруды одан әрi
демократияландыру негiзiнде бiлiм берудiң
ұлттық жүйесiнiң жұмыс iстеуiнiң
нормативтiк құқықтық базасын жетiлдiру;
қазақстандық патриотизмге, төзушiлiкке,
биiк мәдениетке, адамның құқықтары мен
бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу;
мемлекеттiк тiлдi басым дамыту;
отандық дәстүрлер, әлемдiк тәжiрибе және
тұрақты даму қағидаттары негізiнде бiлiм
берудiң мазмұны мен құрылымын жаңарту;
12 жылдық жалпы орта бiлiм беруге көшу;
Бiлiм берудi халықаралық стандартты жiктеу
(БХСЖ) ұсынымдарына сәйкес кәсiптiк бiлiм
беру және кадрларды даярлау жүйесiн қайта
құрылымдау;
оқытудың жинақтаушы кредиттік жүйесiне
негізделген кадрларды даярлаудың бiртұтас
үш сатылы моделiн жасау (бакалавриат -
магистратура - докторантура);
экономиканың барлық салалары үшiн жоғары
бiлiктi және бәсекеге қабiлеттi кадрларды
даярлаудың сапасын арттыру;
әлемдiк бiлiм кеңiстігіне ықпалдасу;
бiлiм беру сапасын бағалаудың ұлттық
жүйесiн құру;
бiрыңғай бiлiм беру ақпараттық ортасын
қалыптастыру;
бiлiм беру процесiн оқу-әдiстемелiк және
ғылыми қамтамасыз етудi жетiлдiру;
бiлім беру жүйесiнiң материалдық-техникалық
базасын нығайту;
бiлiм берудi, ғылым мен өндiрiсте
ықпалдастыру;
бiлiм берудiң сапасын арттыру үшiн
экономика секторлары ресурстарын тартудың
тетiктерiн жасау;
педагог қызметкерлердiң әлеуметтiк
мәртебесiн арттыру, бiлiм беру жүйесiн
қаржымен, кадрмен қамтамасыз етудi
жетiлдiру, бiлiм беру менеджерлерiн даярлау;
көп деңгейлi үздiксiз бiлiм беру жүйесiнде
мемлекеттiң, қоғамның және жеке тұлғаның
мүдделерiнiң теңдестiгiн қамтамасыз ету

Қажеттi ресурстар Бағдарламаны iске асыруға қажеттi
және оларды мемлекеттік бюджет шығыстарының көлемi
қаржыландыру көздерi 330812,0 млн. теңгенi құрайды, оның iшiнде
республикалық бюджет қаражатынан -
175 769,8 млн. теңге, жергілiктi бюджеттер
қаражатынан - 155 042,2 млн. теңге.

Жылдар Барлығы Республика. Жергілiк.
бойынша лық бюджет ті бюджет
2005 жыл 41 402,2 23 379,8 18 022,4
2006 жыл 53 514,2 34 036,9 19 477,3
2007 жыл 53 855,9 32 150,8 21 705,1
2008 жыл 57 769,3 26 216,8 31 552,5
2009 жыл 61 600,0 29 484,4 32 115,6
2010 жыл 62 670,4 30 501,1 32 169,3

Бағдарламаны 2006-2010 жылдарда
қаржыландыру көлемi тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық және жергілiктi
бюджеттердi жоспарлау кезiнде нақтыланатын
болады.

Күтiлетiн нәтижелер Бағдарламаны iске асырудың нәтижесiнде:
кәсiби мiндеттерiн дербес әрi шығармашылық
тұрғыдан шешуге, кәсiби қызметтің тұлғалық
және қоғамдық маңызын түсiнуге, оның
нәтижелерi үшiн жауап беруге қабілетті
кәсiби құзыреттi жеке тұлғаны, бәсекеге
қабілетті маманды қалыптастыруды қамтамасыз
ететiн бiлiм берудi басқарудың тиiмдi
жүйесi құрылатын болады;
"баршаның ғұмыр бойы бiлiм алуы" қағидатын
iске асыру қамтамасыз етiлетiн болады;
нәтижеге бағдарланған сапалы, бәсекеге
қабілетті бiлiм алу үшiн жағдай жасалатын
болады;
12 жылдық жалпы орта бiлiм беруге көшу
жүзеге асырылады;
бiлiм берудiң барлық деңгейiне қол
жетiмдiлiк пен сабақтастық қамтамасыз
етiледi;
бiлiм берудi басқа да әлеуметтік салалармен
және экономика салаларымен салыстырғанда
озыңқы дамыту қамтамасыз етiледi;
мамандарды даярлаудың үш сатылы:
бакалавриат-магистратура-докторантура
моделiне көшу жүзеге асырылатын болады;
бiлiм берудiң барлық деңгейiн ғылыми және
оқу-әдiстемелiк қамтамасыз етудiң тиiмдi
жүйесi жасалады;
бiлiм беру жүйесiнiң бiрыңғай білім беру
ақпараттық ортасы құрылады;
халықаралық статистикалық стандарттарға
барабар бiлiм берудiң статистикалық
көрсеткiштер жүйесi құрылады;
бiлiм беру жүйесiн дамытудың мониторингі
және оны болжау жүйесi, бiлiм беру сапасын
бағалаудың ұлттық жүйесi құрылады;
педагог қызметкерлердi мемлекеттік қолдау
күшейтiледi және олардың еңбегін ынталандыру
тетiктерi жетiлдiрiледi;
бiлiм берудi қаржыландырудың жаңа тетiктерi
әзiрленедi;
кадрларды кәсiби даярлаудағы әлеуметтiк
серіктестік үшiн жағдай жасалады;
бiлiм беру саласындағы ғылыми және
инновациялық қызмет жандандырылатын болады.

Iске асыру мерзiмдерi 2005-2010 жылдар
Бағдарлама екi кезеңде iске асырылатын
болады:
бiрiншi кезең - 2005-2007 жылдар;
екiншi кезең - 2008-2010 жылдар.

2. Кiрiспе

Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2004 жылғы 19 наурыздағы "Бәсекеге қабiлеттi Қазақстан үшiн, бәсекеге қабілеттi экономика үшiн, бәсекеге қабiлеттi халық үшiн" атты Қазақстан халқына Жолдауына , Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2001 жылғы 4 желтоқсандағы N 735 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi Стратегиялық даму жоспарына сәйкес әзiрлендi. Бағдарлама бiлiм беру саласындағы мемлекеттiк саясаттың стратегиясын, негiзгi бағыттарын, басымдықтарын, мiндеттерiн және оны iске асыру тетiктерiн айқындайды әрi Қазақстан Республикасының заңнамасына, бiлiм беру жүйесiн басқару мен қаржыландыруға, құрылымы мен мазмұнына, кадр саясатына және әлеуметтiк саясатқа өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу үшiн негiз болып табылады.
Осы Бағдарламаны әзiрлеу жаңа экономикалық және әлеуметтiк-мәдени жағдайларда қазақстандық бiлiм беру жүйесiнiң алдында тұрған бiлiм беру сапасын арттыруға, стратегиялық мiндеттердi шешуге бағытталған түбегейлi қайта өзгертулердiң қажеттiгінен туындады.
Бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2000 жылғы 30 қыркүйектегi N 448 Жарлығымен бекiтiлген "Бiлiм" мемлекеттiк бағдарламасын (бұдан әрi - "Бiлiм" бағдарламасы) iске асырудың нәтижелерiн талдау негiзiнде әзiрлендi.

3. Бiлiм беру жүйесiнiң жай-күйін талдау

Қазақстан Республикасын әлемдiк қоғамдастық нарықтық экономикалы мемлекет ретiнде таныды. Тәуелсiздігінiң қысқа тарихи кезеңiнде елiмiз әлемдiк қоғамдастыққа ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай өсуге қол жеткiздi.
Осы орайда, қоғамдық даму деңгейiнiң, елдiң экономикалық қуаты мен ұлттық қауiпсiздігiнiң өлшемдерi ретiнде бiлiм беру жүйесiнiң, адам ресурстарының рөлi мен маңызы арта түседi. Қоғамдық қатынастар жүйесiндегi өзгерiстер бiлiм беруге, одан ұтқырлықты, жаңа тарихи кезеңнiң болмысына барабар әрекет етудi және экономиканың даму қажеттiктерiне сай болуды талап ете отырып әсерiн тигiзедi.
Жедел өзгерiп тұратын әлем және ақпарат легiнiң ұлғаюы жағдайында iргелi пәндiк бiлiм мiндеттi, бiрақ ол бiлiм берудiң жеткiлiктi нысанасы болып табылмайды. Білім алушылар қазақстандық бiлiм беру жүйесi бағыт алған бiлiмнiң, дағды-бiлiктiң жиынтығын (бiлiм үстемдiгi) меңгерiп қана қоймауға тиiс. Білім алушылардың өзiн барынша көрсете бiлу және қоғам өмiрiне пайдалы түрде қатысу үшiн (құзыреттiлiк) ақпаратты өз бетiнше табу, талдау, құрылымдау және тиiмдi пайдалану дағдысын бойына сiңiру әлдеқайда маңызды да күрделi. Қазақстандық бiлiм беру жүйесi оның әлемдiк бiлiм беру кеңiстiгiнде лайықты орын алуына мүмкiндiк бермейтiн ескiрген әдiснамалық базасы, құрылымы мен мазмұны жағдайында дамуын жалғастыруда. Бiлiм беру мазмұны фактологиялық күйiнде қалып отыр және білім алушыларды қоғам өмiрiне құзыретті, жауапты әрi шығармашылық тұрғыдан қатыстыра отырып даярлауға бағдарланбаған. Өңiрлiк деңгейде бiлiм берудi басқарудың бiрiздендiрiлген жүйесiнiң болмауы, бiлiм беру бөлiмдерiнде мамандардың штат санының жетiспеушілiгi бiлiм берудi басқарудың тиiмдiлігіне керi әсер етедi.

Мектепке дейiнгі тәрбие мен оқыту

Көптеген дамыған елдер мектепке дейінгі бiлiм беруге тең қол жеткiзу үшін мүмкiндiктер жасайды. Бұл тек қаржыландыру деңгейiнде ғана емес (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерiнiң бiлiм берудiң жалпы бюджетiнен 9,5 %, 1999 ж.), сонымен қатар балалардың толық күнге немесе қысқа уақытқа келуiне негізделген мектепке дейiнгi тәрбиенiң әр түрлi модельдерiн жасаудан да айқын көрiнедi: мiндетті аналар мектептерi, сәбилерге арналған мектептер, 3-тен 5 жасқа дейiнгi балаларға арналған мектептер, ойын топтары, балаларды қарау және күту топтары.
Қазақстанда 2000 жылмен салыстырғанда мектепке дейiнгi ұйымдардың саны 12 бiрлiкке (1%), ал олардағы балалардың контингентi 25 421 балаға (18,7 %) өстi, бұл мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту сұраныстарының өсуi мен осы сұраныстарды қанағаттандыру мүмкiндiктерi арасындағы теңсiздiктi айғақтайды (1-кесте). Нәтижесiнде мектепке дейiнгі ұйымдардағы 100 орынға 105-тен 130-ға дейiн баладан келдi. Тұтастай алғанда, республика бойынша 22 мыңға жуық бала мектепке дейінгі ұйымдарға орналасу үшiн кезекте тұр, бес-алты жастағы 127 мың бала мектепалды бағдарламаларымен қамтылуға тиiс.

1-кесте
____________________________________
Жылдар | Желi | Контингент
____________________________________
2000 1144 135287
2001 1167 146375
2002 1162 153965
2003 1156 160708
____________________________________

Мектепке дейiнгi тәрбие жүйесiнде 16,3 мың педагог қызметкер еңбек етуде, олардың 38,7%-ының жоғары бiлiмi, 52,8%-ының арнаулы орта педагогикалық бiлiмi, 6,4%-ының аяқталмаған жоғары педагогикалық бiлiмi және 2,1%-ының орта бiлiмi бар. Мектепке дейiнгi ұйымдар педагогтерiнiң 40 %-ының ғана жоғары және бiрiншi санаттары бар, ал 31,2 %-ының санаты жоқ.
Мектепке дейiнгi тәрбиенiң нормативтік құқықтық және оқу-әдiстемелiк базасы құрылуда. Мемлекеттiк және орыс тiлдерiндегі 82 атаудан тұратын 19 оқу-әдiстемелiк кешен әзiрлендi, сынақтан өткiзiлдi және 2003/2004 оқу жылында алғаш рет енгiзiлдi.
1999 жылы Қазақстанда балалардың мiндеттi мектепалды дайындығы енгізілдi, бұл балаларды мектепалды дайындық бағдарламасымен қамтуға әсер еттi (1-диаграмма).

1-диаграмма

Балаларды мектепалды дайындықпен және мектепке
дейінгі оқытумен қамту көрсеткіштерi (%)

(1-диаграммадағы көрсеткіштерді қағаз мәтінінен қараңыз)

Сонымен қатар мектепке дейінгі бiлiм беруде де бiрқатар проблемалар бар. Қазiргі таңда мектепалды дайындықтағы тек 40%-ға жуық бала ғана жергілiктi бюджет есебiнен оқулықтармен қамтамасыз етiлген. Жұмыс iстеп тұрған балабақшалардағы жиhаздар, спорттық мүкәммал, кiтапхана қоры, ойыншықтар, оқытудың көрнекi құралдары моральдық тұрғыдан ескiрген және табиғи тозған. Аудандық және қалалық бiлiм беру бөлiмдерiнiң 58%-ы ғана мектепке дейінгі тәрбие мамандарымен жасақталған.
МКҚК (мемлекеттiк коммуналдық қазыналық кәсiпорындар) мәртебесiне ие мектепке дейiнгi ұйымдарды қалдық қағидаты бойынша қаржыландыру балалардың балабақшада болу ақысының өсуiне әкелiп соқты және мектепке дейінгі ұйымдарға аса мұқтаж халықтың табысы аз және әлеуметтiк жағынан шетiн жiктерiне ауыр тидi.
Тұтас алғанда, мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту бiр жастан алты жасқа дейінгі балалардың балабақшалармен қамтылуының төмендiгін көрсетедi (19,1%). Мектепалды дайындықтағы мiндетті бағдарламаны бес жастағы балалардың 40%-ы және алты жастағы 60% бала ғана алады.

Жалпы орта білім беру

Жалпы бiлiм беретiн мектептегi реформалардың шетелдiк тәжiрибесi оқытудың мерзiмiн 12-13 жылға дейiн ұзартуды, жоғары сатыдағы оқушылардың оқудағы жетiстiктерi мен кәсiби оқытуды сыртқы бағалау жүйесiн енгiзудi көздейдi.
Қазақстанның жалпы орта бiлiмi жалпы бiлiм беретiн мектептер санының көбеюiмен әрi демографиялық және көшi-қон процестерiне орай жекелеген өңiрлерде шағын жинақталған мектептердiң өсуiне ықпал еткен оқушылар контингентiнiң азаюымен сипатталады (2-кесте).

2-кесте
______________________________________________________
Оқу жылы | Мектептер саны | Білім алушылар контингенті
______________________________________________________
2000/2001 8109 3043,3
2001/2002 8171 3019,5
2002/2003 8164 3095,6
2003/2004 8260 3026,2
______________________________________________________

Республикада 4272 жалпы бiлiм беретiн шағын жинақталған мектеп (бұдан әрi - ШЖМ) жұмыс iстейдi (жалпы мектептер санының 52%-ы). Оларда 429,1 мың бала (жалпы білім алушылар контингентiнiң 14,1%-ы) оқиды. ШЖМ-нiң бiр оқушысын оқытуға жұмсалған шығын қалыпты мектепке қарағанда (өңiрлерге байланысты) 30-100%-ға жоғары. Мектептердiң тұрғын жерден алыс орналасуына байланысты 37 мың баланы тасымалдау ұйымдастырылған.
Қазiргі таңда 3687 (44,6%) қазақ тiлiнде оқытатын, 2069 (26,1%) қазақ және орыс тiлдерiнде оқытатын жалпы бiлiм беретін мектептер жұмыс iстейдi. Мемлекеттік тiлде оқытатын мектептердегі оқушылардың контингентi ұлғайып келедi. Егер 2000 жылы оқушылардың 52,1%-ы мемлекеттік тiлде оқыған болса, ал бүгінгi таңда 54,8%-ы оқиды. Өзбек, ұйғыр, немiс, тәжiк, украин және басқа да ана тiлдерiнде оқытатын мектептер жұмыс iстейдi.
Республиканың жалпы бiлiм беретін мектептерiнде 270 мыңнан астам педагог жұмыс iстейдi, оның iшiнде 195,8 мыңының жоғары бiлiмi, 60 мыңнан астамының кәсiптiк орта бiлiмi бар. 36,5 мың педагог жоғары санатты, 67 мыңы бiрiншi санатты. Шағын жинақталған мектептерде 64 мыңнан астам мұғалім жұмыс iстейдi.
Жалпы бiлiм беретін мектептердiң оқу процесiне оқушы-жетім балалар, тұрмысы төмен және көп балалы отбасыларындағы балалар тегін қамтамасыз етiлетiн 1-8 сыныптарға арналған жаңа буын оқулықтары енгізiлген. Кәсiптiк мектептерде (лицейлерде), колледждерде арнайы пәндер бойынша отандық оқулықтар енгiзiлуде.
"Бiлiм" мемлекеттік бағдарламасын iске асыру нәтижесiнде психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялардың саны 27 бiрлiкке артты, бұл арнайы оқытуға мұқтаж балаларды анықтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Республикада 614 интернат мекемелерi жұмыс iстейдi, оларда мемлекет есебiнен 75 мыңға жуық жетiм балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар, тұрмысы төмен және көп балалы отбасыларынан шыққан балалар, девиантты мiнез-құлықты балалар тұрады, 18 балалар интернат-үйлерi жұмыс iстейдi, оның iшiнде бiреуi дене бiтiмiнде кемшiлiгі бар балаларға арналған, онда толық мемлекеттік қамқорлыққа алынған 2,8 мың бала тәрбиеленуде.
5 отбасы үлгiсiндегі балалар ауылы және 17 жасөспiрiмдер үйлерi ашылды, онда өмiр сүру жағдайы отбасына жақын. Тәрбие берудiң патронаттық нысаны даму үстiнде.
2000 жылдан бастап мектептен тыс ұйымдардың саны 25 бiрлiкке, оқушыларды қамту 1,6%-ға артты (3-кесте).

3-кесте
__________________________________________
Оқу жылы | Мектептен тыс | Контингент
|ұйымдардың саны|
__________________________________________
2000/2001 568 219126
2001/2002 598 251684
2002/2003 617 266547
2003/2004 629 291545
__________________________________________

Сонымен қатар жалпы орта бiлiм беруде өз шешiмiн күткен проблемалар да анықталуда. Оқулықтар шығару тәжiрибесiнiң, авторлар мектептерiнiң, толыққанды сараптаманы қамтамасыз етудiң қаржылық тетiгін және институционалдық қолдаудың жоқтығынан оқулықтардың сапасы педагогтер қауымын қанағаттандырмай отыр.
Ескiргендердi пайдалану және қазiргi заманғы оқу жиhаздары мен жабдықтарының, спорт мүкәммалының (әсiресе, ауылдық мектептерде) жоқтығы мемлекеттік жалпыға бiрдей бiлiм беру стандарттары талаптарын толық көлемде орындауға мүмкiндiк бермей отыр және балалар мен жасөспiрiмдер денсаулығына керi әсерiн тигiзедi. Республиканың әрбiр үшiншi мектебiнде пән кабинеттерi: химия, физика, биология, математика және т.б., мамандандырылған зертханалар мен спорт залдары жоқ.
256 мектеп авариялық жағдайда тұр. 2 мыңнан астам мектеп күрделi жөндеуге мұқтаж. Елiмiз бойынша оқушы орнына тапшылық 500 мыңға жуық орынды құрайды.
Пәндiк көзқарасқа негiзделген мемлекеттік жалпыға мiндетті бiлiм беру стандарттары оқушылардың өмiр жолын таңдауына, мүдделерi мен перспективаларын нақты белгiлеуiне оң негiз бола алмайды. Жоғары сынып оқушыларының 30%-ы ғана өздерiнiң қабiлеттерiне сәйкес келетiн кәсiптік қызметті саналы түрде таңдайды. Болашақ мектеп түлектерiнiң 70%-ының өзiн-өзi бағалау деңгейi өте төмен және өз бетiнше өмiр сүруге дайын емес. Жоғары сатыда бейiндi оқытудың жетiспеушiлігінен еңбек нарығында мектеп бiтiрушiлерге деген сұраныс жоқ.
Кешендi тестілеудің нәтижелерi талапкерлердiң бiлiм деңгейлерiнiң жоғары еместігін көрсетедi. Қанағаттанарлық емес баға алғандар үлесi 5 жыл бойы өзгерiссiз қалып отыр және олар 28-30%-ды құрайды. 2004 жылғы ұлттық бiрыңғай тестiлеудiң (ҰБТ) қорытындылары мектеп бiтiрушiлердiң 24,2%-ы жинауға болатын 120 баллдың 40 баллдық өту деңгейiн жинай алмағанын, оқушылардың тек 0,7%-ы 101-120 балл жинап, үздiк бағаларын дәлелдегенiн көрсетедi.
120 мыңнан астам мүмкiндiгі шектеулi балалардың үштен бiр бөлiгі ғана түзеу ұйымдарында арнайы бiлiм берумен қамтылған. Арнайы бiлiм берудiң нормативтiк құқықтық және бағдарламалық-әдiстемелiк базасы, түзеу мекемелерi үшiн педагог кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесi жетілдiрудi және жаңартуды қажет етедi. Мүмкiндiктерi шектеулi балаларды орталықтандырылған есепке алу жүйесi жоқ. Инклюзивтiк бiлiм беру нашар дамуда.

Бастауыш және орта кәсіптік білім беру

Дамыған елдердегі кәсiптiк бiлiм беру жағдайына жасалған талдау кадрларды даярлау процесiне қатысу үшiн жұмыс берушiлердi көтермелеу тетiктерiнiң, сондай-ақ кәсiптiк бiлiм берудiң сапасын (бiлiктiлiктi беру мен қуаттау ұлттық орталықтары) реттеудiң институционалдық негізiнiң бар екенiн және кәсiптiк бағдарламалардың аса ұтқырлығы мен кiрiгуiн айғақтайды.
Қазақстан Республикасының бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесi 722 оқу орнынан, оның iшiнде жалпы оқушылар контингентi 341,3 мың адам 307 кәсiптiк мектеп (лицейлер) пен 415 колледжден тұрады.
Кәсiптiк бастауыш бiлiм беретiн оқу орындарында білім алушылардың контингентi 2000 жылдан бастап 2004 жылға дейiн 10,3 мың адамға ұлғайды. (4-кесте).

4-кесте
___________________________________________________________________
Оқу жылы | КМ (КЛ) саны |Білім алушылардың|Мембюджет қаражаты есе.
| | контингенті |бiнен білім алушылардың
| | | саны
___________________________________________________________________
2000/2001 306 88,3 75,4
2001/2002 312 88,1 72,1
2002/2003 312 89,6 82,3
2003/2004 307 98,7 91,3
__________________________________________________________________

2000 жылмен салыстырғанда колледждер саны жекеше оқу орындарын ашу есебiнен 101 бiрлiкке өстi. Колледждерде білім алушылардың контингентi 86,5 мың адамға артты (5-кесте).

5-кесте
__________________________________________________________________
Оқу жылы |Колледждер саны|Білім алушылардың|Мембюджет қаражаты есе.
| | контингенті |бiнен Білім алушылардың
| | | саны
__________________________________________________________________
2000/2001 314 156,1 43,8
2001/2002 349 189,8 45,7
2002/2003 382 207,9 54,8
2003/2004 415 242,6 63,3
__________________________________________________________________

Бастауыш және орта кәсіптік бiлiм беретiн оқу орындарында 28,1 мың педагог жұмыс iстейдi. Оның iшiнде 2231 адамның жоғары бiлiмi бар, 5647 адамның кәсiптік орта, қалғандарының техникалық орта бiлiмi бар. 7580 адам жоғары санатқа, 6989 адам бiрiншi санатқа ие. Колледждерде 5 ғылым докторы және 96 ғылым кандидаты жұмыс iстейдi.
Сонымен қатар, тез өзгерiп отырған экономикалық жағдайда бiлiм беру қызметтерiнiң реттелмеген нарығының дамуы, жұмыс берушi мен бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесi арасында әлеуметтік серiктестiктiң болмауы бiлiм беру деңгейi және экономика секторлары бойынша кадрлар даярлаудағы тепе-теңдiктiң болмауына әкеп соқты. Тұрғындардың 10 мыңына шаққанда техникалық және қызмет көрсету еңбегі мамандарын даярлаудың саны жоғары бiлiм беру саласына қарағанда едәуiр төмен және ол колледждерде - 162 оқушыны, кәсiптiк мектептерде - 66 оқушыны, ал жоғары оқу орындарында 439 студентті құрайды. Қызмет көрсету саласы және өндiрiстiк емес сектор үшiн кадрларды даярлаудың артуы байқалады, ал техникалық, құрылыс және ауыл шаруашылығы мамандарына деген сұраныс қанағаттанарлықсыз күйде қалып отыр (2-диаграмма).

2-диаграмма

(қағаз мәтінінен қараңыз)

Жұмыс берушiлер мен басқа да әлеуметтiк серiктестер техникалық және қызмет көрсету еңбегі мамандарын даярлау тапсырысын түзуге нашар тартылған. Кәсiптiк бiлiм берудi және кадрларды даярлауды ұйымдастыруға экономиканың жекеше секторының қаражаттарын тарту тетiгі жоқ. Кәсiптiк мектептердiң 122 ғимараты (45%) күрделi жөндеуді, 115 ғимарат (42,1%) ағымдағы жөндеудi талап етедi, кәсіптік циклдегi 153 кабинет, жалпы бiлiм беру циклiндегі 146 кабинет, 108 оқу зертханасы, 78 оқу шеберханасы, 33 асхана, 72 медициналық пункт жетiспейдi.
Өндiрiстiк оқытуды ұйымдастыруға, оқу материалдарын, құралдар мен жабдықтарды сатып алуға, кадрларды қайта даярлауға және олардың бiлiктілігін арттыруға қаржы қаражаты бөлiнбей отыр.
Бөлiнген қаржы қаражаты, негiзiнен, жалақы мен әлеуметтiк салық төлеуге (54%), тамақтануға, киiм-кешекке және стипендияға (23%), коммуналдық қызметтер көрсетуге (10%), үй-жайларды күтiп-ұстауға және қызметтер көрсетуге (3%) жұмсалады.
Кәсiптiк мектептер мен колледждердегi кадр тапшылығы арнайы пәндердiң 934 оқытушысын және өндiрiстiк оқыту шеберiн құрайды. Кәсіптік мектептер мен колледждердегi кадр құрамының қартаю, неғұрлым бiлiктi оқытушылардың шағын және орта бизнеске кету үрдiсi сақталып отыр. Жас мамандардың еңбекақының және педагогтің әлеуметтік мәртебесiнiң төмендеуiнен кәсiптiк мектептер мен колледждердегi жұмыс icтеугe деген ынтасы жоқ.
Облыстық деңгейде кәсiптiк бiлiм беру және кадрларды даярлайтын оқу орындарының басқару мен оқу-әдiстемелiк қамтамасыз ету құрылымы осы оқу орындарының басқару және қаржыландыру функциялары жергiлiктi өкiлдi орындарға және атқарушы билiк органдарына берiлген сәттен бастап (1996 жыл) нығайтылмаған.
Кәсіптік бiлiм беру мен техникалық және қызметтер көрсету еңбегi кадрларын даярлаудың құрылымы мен білім беретін оқу бағдарламалары бiлiктілiк деңгейлерi бойынша Техникалық және кәсіптік бiлiм беру туралы ұсынымдарына (ЮНЕСКО, 2001 жыл), Бiлiм берудi халықаралық стандартты жiктеу бағдарламасының өлшемдерiне (БХСЖ, 1997 жыл) сәйкес келмейдi, бұл кәсiптiк бiлiм беру жүйесiнiң ұтқырлығын, икемдiлігін азайтады және әлемдiк бiлiм кеңiстігінде танылу ықтималдығын төмендетедi.

Жоғары бiлiм беру

Әлемнiң алдыңғы қатарлы елдерiнде жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі бiлiм беру жүйесiнiң дамуын талдау онда кредиттік бiлiм беру жүйесiне негізделген, кадрлар даярлаудың үш сатылы моделiнiң кең тарағанын көрсетедi: бакалавриат-магистратура - Ph.D докторантурасы. Бұл модель АҚШ университеттерiнде және Еуропаның көптеген елдерiнде қолданылады. Ол неғұрлым икемдi де тиiмдi болып табылады, академиялық ұтқырлықты және еңбек нарығының тез өзгерiп тұрған шағында түлектерге деген сұранысты қамтамасыз етедi.
Қазақстан Республикасының жоғары бiлiм беру жүйесiнде 180 жоғары оқу орны және ЖОО-ның 86 филиалы бар. 9 жетекшi университеттің ерекше мәртебесi бар. Педагог кадрларды даярлау және олардың бiлiктiлiгін арттыру жүйесiн жетiлдiру мақсатында 2004 жылы 5 мемлекеттік педагогикалық ЖОО-ы ашылды.
Жоғары оқу орындарының саны, студенттер контингентi және мемлекеттік бiлiм беру тапсырысы өсiп отыр (6-кесте).

6-кесте
__________________________________________________________________
Оқу жылы | Жоғары оқу |Білім алушылардың| Мемлекеттік тапсырыс
|орындары саны| контингенті |(оқуын жалғастырушылардан
| | | басқасы)
__________________________________________________________________
2000/2001 181 440715 21970
2001/2002 182 514738 25265
2002/2003 173 590982 25465
2003/2004 180 656561 26465
__________________________________________________________________

Жоғары оқу орындарының 41 мың адамды құрайтын профессор-оқытушы құрамының 2520-сы ғылым докторы және 11610-ы ғылым кандидаты. 10000 тұрғынға шаққандағы студенттердiң саны 2000-2001 оқу жылындағы 257 адамнан 2003-2004 оқу жылында 439 адамға артқан.
2000 жылы қабылданған "Бiлiм" мемлекеттік бағдарламасын iске асыру барысында жоғары бiлiм беру мамандықтарының жiктеуiшi жетiлдiрiлген. Оқу процесiнiң технологиялы болуын қамтамасыз еткен бастауыш курстардың бiрiздендiрiлген білім беретін оқу бағдарламаларымен қоса жоғары бiлiм берудiң мемлекеттік жалпыға мiндеттi стандарттары әзiрлендi. Жоғары бiлiмге даярлық мамандықтары мен бағыттарының пәндерi 7000 үлгі оқу бағдарламаларымен қамтамасыз етiлдi.
Кәсiптiк жоғары бiлiм алуға тең қол жеткізудi қамтамасыз ету және неғұрлым дайындалған жастарды iрiктеу мақсатында кешендi тестiлеу немесе ұлттық бiрыңғай тестiлеу жүргiзу және конкурстық негізде мемлекеттiк білім беру гранттары мен кредиттерiн беру арқылы студенттер контингентiн қалыптастырудың жаңа моделi енгізiлдi.
Кадрларды даярлау жүйесiн әлемде жалпы қабылданған бакалавр-магистр моделiне көшiрудiң негіздерi қаланды. Жоғары оқу орындарына айтарлықтай академиялық еркiндiк берiлдi. Оқытуда пайдаланылатын ғылыми зерттеулер жанданып, академиялық ұтқырлық арта түстi. Қазақстан Республикасының 19 мыңға жуық азаматы әлемнiң 35 елiнде оқиды, оның iшiнде 16,4 мыңы Ресей жоғары оқу орындарында оқиды. 800 адам Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Болашақ" халықаралық стипендиясының иегерi болды. Республиканың жоғары оқу орындарында 8690 шетел азаматы оқиды.
Сонымен қатар жекелеген жоғары оқу орындарының және олардың көптеген филиалдарының зияткерлiк, кадрлық, материалдық-техникалық әлеуетiнiң жетiспеуiнен талапкерлердiң және студенттердiң даярлық деңгейiне қоятын талаптарының төмендеуi мамандарды даярлау сапасының төмендеуiне әкеп соқтырады. Бұл жоғары оқу орындарын кадрмен қамтамасыз етуге және олардың материалдық-техникалық базасына қойылатын талаптарды күшейту бағытындағы нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру қажеттiгін туындатады.
Жоғары оқу орындарындағы бiр бейiндi мамандықтарға даярлау жоспарлы экономикаға тән тұрақты салаларға және тұтынушыларға ғана бағдарланған. Әлеуметтік серiктестiк және кадрларды атаулы даярлау, әсiресе, өңiрлiк деңгейде одан әрi дамытуды қажет етедi. Техникалық, аграрлық, технологиялық, ветеринарлық мамандықтар бойынша мемлекеттiк тiлдегi оқулықтар мен оқу құралдарының тапшылығы байқалады. Жоғары оқу орындарындағы оқулықтардың, оқу-әдiстемелiк және ғылыми әдебиеттердiң 50 %-ы жаңартуды талап етедi.
Қазақстандық және шетелдiк білім беретін оқу бағдарламаларын, бiлiм туралы құжаттарды өзара есепке алу және өзара тану тетiктерiн әзiрлеу процесi баяу жүруде, ол студенттер мен оқытушылардың академиялық ұтқырлығын тежейдi.

Жоғары оқу орнынан кейiнгi бiлiм

Бюджеттiк негiздегі аспирантура 48 мемлекеттік жоғары оқу орнында, 5 мемлекеттік емес жоғары оқу орнында және 66 ғылыми ұйымда, докторантура 15 мемлекеттiк жоғары оқу орнында және 23 ғылыми ұйымда жұмыс iстейдi.
Соңғы жылдары аспирантураны ғылыми дәреже алып бiтiрушiлер 18%-дай ғана, бұл ғылыми кадрларды даярлаудың қазiргi жүйесiнiң тиiмдiлiгiнiң төмендiгiн көрсетедi.
Жоғары оқу орнынан кейiнгi білім беретін оқу бағдарламалары ғылыми және ғылыми-педагог кадрларды даярлаудың сапасын басқаруға мүмкiндiк бермейдi. Ғылыми жетекшiлердiң (консультанттардың), бiлiм және ғылым ұйымдарының аспиранттар мен докторанттарды оқыту нәтижелерi үшiн жауапкершiлiгi төмендеген.
Бiрқатар бағыттар, оның iшiнде медицина мамандықтары (трансплантология және жасанды органдар, нейрохирургия, гематология, емдiк дене шынықтыру, спорттық медицина және т.б.) бойынша ғылыми кадрларға деген тапшылық бар, бұл республикада тиiстi ғылыми мектептердiң болмауына байланысты. Ғылыми-зерттеу институттарында және жоғары оқу орындарында кадрлардың "қартаюы" орын алуда. Егер 10 жыл бұрын ғылым докторларының орташа жасы 56 жасты құраса, ал қазiргі уақытта 62 жасты құрайды, ғылым кандидаттарының жасы тиiсiнше - 44 және 47 жас.
Ғылыми ұйымдардың жоғары оқу орындарының бiлiм беру процесiне қатысуы болмашы. Бiлiм берудiң мазмұны мен ғылымның қазiргi жағдайының арасындағы алшақтық маман даярлаудан жаңа ғылыми идеяларды шығармашылықпен қабылдай алатын, жаңа технологияларды алға апарушы және қазiргі заманғы технологиялық процестердi басқара алатын зерттеушi маман даярлауға толыққанды көшудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бермейдi.
Педагогика ғылымдары бойынша жүргізiлген көптеген зерттеулердiң практикалық мәнi төмен. Соңғы жылдары педагогика ғылымдары бойынша 140-қа жуық докторлық және 600 кандидаттық диссертация қорғалғанына қарамастан, ондаған жылдар бойы бiлiм берудiң барлық деңгейлерiнде оқытудың әдiстерi мен нысандары өзгерiссiз қалып отыр, дайын бiлiмнiң көзi ретіндегі педагогтiң мiндетi туралы ескiрген түсiнiк сақталған.

Педагог кадрларды даярлау, қайта даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру

Педагог мамандықтары бойынша базалық даярлықты білім алушылар контингентi 167 мың адамнан астам және жылына 22 мыңнан астам мұғалiм шығаратын 34 жоғары оқу орны 19 педагогикалық мамандық бойынша жүргiзедi.
Педагогтердi даярлауға арналған мемлекеттік бiлiм беру тапсырысы: 2001 жылғы 5655 грант пен кредиттен 2004 жылы 6075-ке дейiн өстi.
Қайта даярлау және бiлiктiлiгін арттырудан өткен мұғалiмдердiң саны өсiп келедi: 2001 жылы - 42784 мұғалiм, 2003 жылы - 48157. Алайда бұл әрбiр мұғалiмнiң бiлiктiлiк арттыру курстарынан кемiнде бес жылда бiр рет өтуiн мiндеттейтiн "Бiлiм туралы" Қазақстан Республикасы Заңының ережелерiн iске асыру үшiн жеткiлiксiз, оған сәйкес жыл сайын 54000 мұғалiм бiлiктiлігін арттырудан өтуге тиiс.
Бейiндiк сыныпта оқытуды, 2 сыныптан бастап шетел тілдерiн, информатиканы оқытуды көздеу, кәсiптiк мектептердiң желiсiн кеңейту 28 мың педагогикалық ставканы қосымша енгізудi талап етедi.
Жоғары оқу орындарының түлектерiн ауылдық жерлерде жұмыс iстеуге тарту және орнықтыру тетiгiн әзiрлеу қажет.
Жоғары оқу орындарының мүмкiндiктерi педагог кадрлардың бiлiктілігін арттыруда жан-жақты пайдаланылмайды. Педагог кадрлардың бiлiктiлiгiн арттыру және қайта даярлау мәселелерiн шешу жөнiнде шет елдермен тәжiрибе алмасу нашар дамыған. Бiлiм беру ұйымдарының басшылары мен қызметкерлерінің жаңа бiлім-бiлiктi игеруiн материалдық және моральдық тұрғыдан көтермелеу тетiктерi тиiмдi түрде жеткiлiктi пайдаланылмайды, практикалық қызметке бағдарланған оқытудың белсендi тренингтік технологияларының енгізiлуi нашар.

Білім берудi ақпараттандыру

Орта бiлiм беру жүйесiн ақпараттандырудың мемлекеттiк бағдарламасына сәйкес жалпы бiлiм беретiн мектептердi 100 пайызға компьютерлендiру аяқталды. Орталық коммуникациялық торап құрылып, оған Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң орталық аппаратының торабы және облыстық бiлiм департаменттерінің телекоммуникациялық тораптары қосылған. Жалпы орта бiлiм беретін ұйымдарға арналған электрондық оқулық басылымдары мектеп пәндерiнiң 25%-ын қамтиды. Қашықтан оқытудың спутниктік арнасына республиканың алты облысының 717 мектебi қосылған (8,7%).
Сонымен қатар, ақпараттық және коммуникациялық технологияларды (бұдан әрi - АКТ) дамыту және оларды бiлiм беру саласында қолдану қажеттіктен әлдеқайда артта қалуда.
Қазақстанда бiр компьютерге жалпы бiлiм беретiн мектептердегі 54 оқушыдан келедi, бұл ЮНЕСКО-ның деректерi бойынша ТМД елдерiнiң арасындағы ең жоғары көрсеткiштердiң бiрi (Ресейде - 59). Сонымен қатар 2002 жылы Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерi бойынша бұл көрсеткiш 13-ке теңелдi, Латвияда, Венгрияда және Чех Республикасында бұл тиiсiнше 5, 9 және 15-тi құрады. 2004 жылдың басында Ұлыбританияның орта мектептерiнде 1 компьютерге 5 оқушыдан келген, АҚШ-та - 4.
Қазiргi таңда Интернет желiсiне қосылуға Қазақстан мектептерiнiң 44%-ы ғана қол жеткiзген. Финляндияда 1999 жылы 90%-дан астам мектеп, 2000 жылы Эстония мектептерінің 100%-ы, Австралия, Канада, Исландия мектептерiнiң 80%-ы, Венгрияда 58%, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерi бойынша мектептердiң орташа есеппен 52%-ы Интернет желiсiне шығу мүмкiндiгiне қол жеткiзген.
Кәсiптік мектептер (лицейлер) мен колледждерде бiр компьютерге тиiсiнше 31 және 25 оқушыдан келедi. Интернет желiсiне кәсiптiк мектептердiң (лицейлердiң) 39%-ы және колледждердiң 51%-ы қосылған.

4-диаграмма

Интернет жүйесіне қол жеткізген мектептер
саны % облыстар бөлінісінде

(қағаз мәтініне қараңыз)

Жоғары бiлiм беру деңгейiнде ақпараттық жүйемен келiсiлген интерфейсi жоқ оқу процесiн басқаратын жеке оқшау жүйе жұмыс iстейдi.
Жекелеген жоғары оқу орындары ғана қашықтан оқытудың технологиясын енгізген, кейбiрiнде аталған технология эксперименттiк режимде iске асырылуда.

Білім берудi қаржыландыру

Елiмiздегi экономикалық жағдайдың тұрақтылығы бiлiм беруге арналған мемлекеттік бюджет шығыстарын едәуiр арттыруға мүмкiндiк бердi (7-кесте).

7-кесте (млн. теңге)
___________________________________________________________________
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004
___________________________________________________________________
Мектепке дейiнгi тәрбие
мен оқыту 2975 3322 3880 4553 5742

Жалпы орта бiлiм беру 60007 67224 81744 98906 124979

Кәсiптiк бастауыш бiлiм
беру 2693 3018 3910 5299 6540

Кәсiптiк орта бiлiм беру 2662 2528 2989 3495 5001

Жоғары және жоғары оқу
орнынан кейiнгi бiлiм беру 8120 9344 11783 12763 15506

Басқа да бағдарламалар 4959 17640 14671 24505 33547

Жиынтығы 81416 103076 118977 149521 191315

IЖӨ-ге % 3,1 3,1 3,2 3,4 3,8
___________________________________________________________________

Бiлiм беруге арналған мемлекеттің шығыстары абсолюттi артып қана қоймай, оның өсуiнiң едәуiр қарқынына қарамастан IЖӨ-ге пайыздық қатынасы да өстi.

Білім беру сапасын бағалау

Оқу жетiстіктерiн тәуелсiз сыртқы бағалау жүйесi: ұлттық бiрыңғай тестiлеу (бұдан әрi - ҰБТ), мемлекеттік аралық бақылау (бұдан әрi - МАБ) енгізiлуде.
Дегенмен бiлiм берудiң барлық деңгейлерінің сапасын бақылаудың және бағалаудың қолданыстағы тетiгі бiлiм берудiң қазiргi нақты жай-күйiн толыққанды көрсете алмайды және басқару үшiн керi байланыстың объективтi құралы бола алмайды.
Бiлiм беру ұйымдары қызметiнiң сапасын бағалау көрсеткiштерi мен өлшемдерi жетiлмеген, объективтi мониторинг жоқ. Бiлiм беру сапасын басқару компоненттерi бытыраңқы жұмыс iстейдi. Білім алушылардың жетістіктерiн сыртқы бағалаудың мазмұны, мақсаты мен мiндеттерi қазiргi заманғы бiлiм сапасына деген талаптарға сай емес. Білім алушылардың бiлiм деңгейiн салыстырмалы зерттеулер жөнiндегі халықаралық бағдарламаларға Қазақстан қатыспайды.
Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң қолданыстағы статистика жүйесi қазiргi заман талабына мағыналық та, технологиялық аспектiлерi жағынан да сәйкес келмейдi. Мазмұнды әрi оралымды емес, халықаралық стандарттарға сай келетiн, кешендiлігi мен толықтығы жағынан қажеттi бiрiздi статистикалық ақпараттық ағын әзiрленбеген. Бiлiм беру көрсеткiштерінің жүйесi әр түрлi негіздемелерден жиналған деректер жиынымен алмастырылады, олар пысықталғаннан кейiн әкiмшiлiк есептiлiк терминдерiнде түсiндiрiледi.
Бiлiм беру жүйесiнде қалыптасқан ахуалдың негізгi себептерi:
бiлiм беру сапасын бағалауда объективтілiктi қамтамасыз етпейтiн рәсiмдердiң басымдығы;
бiлiм беру жүйесiнiң жаңадан енiп жатқан жайларға ден қоймауы, бiлiм беру құрылымының мазмұны мен қалыптасуының ескiрген қағидаттарына бейiлдiлігі;
педагог кадрларды даярлау деңгейiнiң төмендiгi, таңдаулы кадрлардың тұрақтамауы, ұстаз еңбегiнiң материалдық жағынан нашар ынталандырылуы;
бiлiм беру ұйымдарының материалдық-техникалық базасын нығайтудың жеткiлiксiз қаржыландырылуы;
оқу-зертханалық, дене шынықтыру, ойын жабдықтарының, оқу және әдiстемелiк әдебиеттердiң қазiргі заманғы талаптарға сәйкес келмеуi;
бiлiм беру қызметтерiнiң нарығында сұраныс пен ұсыныстың ғылыми негізделген ұзақ мерзiмдi болжамының болмауы;
сабақтас мемлекеттік жалпыға мiндеттi бiлiм беру стандарттарын және бiлiм берудiң барлық деңгейлерi мен сатыларына арналған бағдарламаларды, олардың мониторингінiң тетiгiн жасау және iске асыру кезiнде әдiснамалық қағидаттардың үйлесiмсiздiгi;
кәсiптiк оқытуды және мамандар даярлауды ұйымдастыру процесiне жұмыс берушiлер мен әлеуметтiк серiктестердi тарту тетiктерiнiң болмауы;
бiлiм беру саласындағы құралдардың, әдiстердiң және бағалау қызметi технологияларының жеткiлiксiз әзiрленуi;
педагог, ғылыми-педагог кадрлардың және өндiрiстiк оқыту шеберлерiн қайта даярлау және бiлiктiлiгін арттыру жүйесiнiң нашар дамуы;
бiлiм берудi басқару жүйесiн қамтитын бiрыңғай ақпараттық бiлiм беру инфрақұрылымының болмауы.
Жаңа жүзжылдықтың басында елдегі экономикалық ахуалдың жақсаруы, сондай-ақ "Бiлiм" бағдарламасын iске асыру жөнiнде қабылданған шаралар, тұтас алғанда, бiлiм беру жүйесiне оң әсерiн тигiздi. Алайда мұның өзi бiлiм беру жүйесiнiң нарықтық экономиканың және ашық азаматтық қоғамның қажеттіктерiне сәйкессiздiгiн жою үшiн жеткiлiксiз.
Келеңсiз құбылыстарды болдырмау, түбегейлi ұйымдық, құрылымдық өзгерiстер, бiлiм берудiң мазмұнын жаңарту және балаларды оқыту мен тәрбиелеу сапасын жетiлдiру, республиканы дамытудың қазiргі заманғы әлеуметтiк-экономикалық және саяси жағдайлары мен дамуы жоғары елдердiң озық тәжiрибесiне сәйкес мамандарды даярлау жөнiнде шаралар қолдануды қажет етедi.

4. Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерi

Бағдарламаның мақсаты адам ресурстарын даярлау сапасын арттыру және жеке тұлға мен қоғамның қажеттiктерiн қанағаттандыру үшiн Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының басымдықтары негiзiнде көп деңгейлi бiлiм берудiң ұлттық жүйесiн жаңғырту болып табылады.
Бағдарламаның негізгі мiндеттерi:
халықтың барлық жiктерi үшiн сапалы бiлiмге қол жеткiзудi қамтамасыз ету;
бiлiм берудi басқаруды одан әрi демократияландыру негiзiнде бiлiм берудiң ұлттық жүйесiнiң жұмыс iстеуiнiң нормативтiк құқықтық базасын жетiлдiру;
қазақстандық патриотизмге, төзушiлiкке, биiк мәдениетке, адам құқықтары мен бостандықтарына құрметтеуге тәрбиелеу;
мемлекеттік тiлдi басым дамыту;
отандық дәстүрлер, әлемдiк тәжiрибе және тұрақты даму қағидаттары негiзiнде бiлiм берудiң мазмұны мен құрылымын жаңарту;
12 жылдық жалпы орта бiлiм беруге көшу;
БХСЖ өлшемдерiне сай кәсiптiк бiлiм беру және кадрларды даярлау жүйесiн қайта құрылымдау;
оқытудың жинақтаушы кредиттiк жүйесiне негізделген кадрларды даярлаудың бiртұтас үш сатылы моделiн жасау (бакалавриат - магистратура - докторантура);
экономиканың барлық салалары үшiн жоғары бiлiктi және бәсекеге қабілетті кадрларды даярлаудың сапасын арттыру;
әлемдiк бiлiм беру кеңiстігіне ықпалдасу;
бiлiм беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесiн құру;
бiлiм берудiң бiрыңғай ақпараттық ортасын қалыптастыру;
бiлiм беру процесiн оқу-әдiстемелiк және ғылыми қамтамасыз етудi жетiлдiру;
бiлiм беру жүйесiнiң материалдық-техникалық базасын нығайту;
бiлiм берудi, ғылым мен өндiрiстi ықпалдастыру;
білім берудiң сапасын арттыру үшiн экономика секторларының ресурстарын тартудың тетiктерiн жасау;
педагог қызметкерлердiң әлеуметтік мәртебесiн арттыру, бiлiм беру жүйесiн қаржымен, кадрмен қамтамасыз етудi жетiлдiру, бiлiм беру менеджерлерiн даярлау;
көп деңгейлi үздiксiз бiлiм беру жүйесiнде мемлекеттiң, қоғамның және жеке тұлғаның мүдделерiнiң теңдестігін қамтамасыз ету болып табылады.

5. Бағдарламаны iске асырудың негізгi бағыттары мен тетiгi

Алға қойған мiндеттердi iске асыру үшiн:
бiлiм берудiң мазмұнын бiлiм үстемдiгi деңгейiнен нәтижеге бағдарланған "құзыретті" бiлiмге өзгерту;
бiлiм беру ұйымдарының материалдық-техникалық базасын, пәндiк-кеңiстіктегi ортасын және оқу-әдiстемелiк қамтамасыз етiлуiн қазiргi заманғы әлеуметтiк-экономикалық жағдайларға және оқу-тәрбие процесiнiң талаптарына сәйкес келтiру;
білім алушылардың тiлдiк, ақпараттық, экологиялық, экономикалық және құқықтық даярлығын күшейту;
бiлiм берудiң барлық деңгейлерiндегі кадрларды даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттырудың кәсiптік білім беретін оқу бағдарламаларының құрылымын және мазмұнын жетілдiру;
бiлiм беру деңгейлерiнiң мазмұны мен оқудың ұзақтығы жағынан сабақтастығын қамтамасыз ету қажет.

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту

Мектепке дейiнгi тәрбие мен оқытудың сапасын арттырудың негізгi бағыты балалардың жеке бас мәдениетiнiң негіздерiн, мектепте оқытуға қажеттi дағдыларды, мемлекеттік тiлдi үйренуiне, зияткерлiк және эмоциялық дамуына, олардың табиғи және психикалық денсаулығын сақтауға және бекемдеуге жағдай жасау болып табылады.
Халықтың мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту қызметтерiне деген артып келе жатқан қажеттiктерiн қанағаттандыру мақсатында:
түрлi бейiндi (дене тәрбиесi-сауықтыру, гуманитарлық, спорттық, эстетикалық, лингвистикалық, экологиялық, ата-аналарды оқыту жөнiндегi, мектепке дейінгі жастағы дарынды балалар үшiн, мүмкiндiгi шектеулi балалар үшiн т.б.) мектепке дейінгі орталықтарды;
отбасылық балабақшаларды;
түзеу және инклюзивтi бiлiм беру кабинеттерiн;
қысқа мерзiмде болу топтары бар жалпы бiлiм беретiн мектептер базасындағы мектепке дейінгі шағын орталықтарды;
балалар бөбекжайын, балабақшаларды, бөбекжай бақшаларды;
"мектеп-балабақша" кешендерiн;
бiлiм беру ұйымдарының базасында мектепалды топтары мен сыныптарын ашу және олардың материалдық-техникалық базаларын жаңарту үшiн нормативтiк құқықтық және қаржылық жағдайларды жасау қажет.
Жергілiктi жерлерде мектепке дейiнгi тәрбие берудi басқару және әдiстемелiк қамтамасыз етудi тиiстi мамандар бiлiм берудi басқару органдарының құрамында жүзеге асыруға тиiс.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың сапасын қоғамның өзектi және перспективалы қажеттіктерiне сәйкес ғылыми-әдiстемелiк қамтамасыз ету үшiн "Мектепке дейінгі балалық шақ" республикалық ғылыми-практикалық орталығы құрылады. Орталық мектепке дейінгі бiлiм берудi дамыту стратегиясын әзiрлейдi және iске асырады, мектепке дейiнгi тәрбие мен оқыту жүйесiнiң қызметiн зерделейдi және талдайды, мемлекеттік стандарттарды, инновациялық жобаларды әзiрлейдi, оқу-әдiстемелiк құралдарына, ойыншықтарға, ойын құралдарына және т.б. сараптау жүргізедi.
Жұмыс берушiлердiң мемлекеттiк емес мектепке дейiнгi ұйымдар желiсiн дамытуға, сондай-ақ iрi кәсiпорындардың жанынан балабақшалар ашуға үлестiк қатысуын ынталандыру тетiктерiн жасау қажет.
Мектепте оқу үшiн тең бастапқы жағдайлар жасау үшiн бес жастағы балалар жалпы бiлiм беретін мектептер мен мектепке дейiнгi ұйымдар базасында мектепалды даярлық бағдарламаларымен қамтылады.

Орта бiлiм беру

Орта бiлiм берудiң мазмұны мынадай бiлiм беру өрiсiн қамтиды: тіл және әдебиет, адамтану, қоғамтану, математика, информатика, жаратылыстану, өнер, технология, дене тәрбиесi.
Жалпы орта білім беруде мыналарды көздейтін 12 жылдық оқытуға көшу жүзеге асырылатын болады:
1) бастауыш білім беру, оқыту ұзақтығы 4 жыл, 1 - 4-сыныптар. Оқыту 6 жастан басталады.
Бастауыш білім беру мазмұны шетел тілін және информатика негіздерін ертерек оқытумен толықтырылатын болады. Бастауыш білім берудің оқу бағдарламалары баланың жеке басын қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу ісіндегі оң талпынысы мен машықтануын дамытуға бағытталған. Бастауыш білім берудің оқу бағдарламаларын меңгеру білім алушылардың білімін аралық бақылаумен және білім алушылардың оқу жетістіктерін іріктемелі мониторингтік бағалаумен аяқталады;
2) негізгі орта білім беру, оқыту ұзақтығы 6 жыл, 5-10-сыныптар.
Негізгі орта білім берудің оқу бағдарламалары білім алушылардың ғылымның базистік негіздерін меңгеруге, тұлғааралық және этносаралық қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыруға, жеке адамның өзін-өзі тануына және бейінді бағдарлануына бағытталған. Білім алушылардың бейіналды даярлығы енгізіледі.
Негізгі орта білім беруді аяқтағаннан кейін білім алушыларға міндетті қорытынды аттестаттау өткізіледі, оның қорытындылары бойынша білім алушылардың қабілеті мен даярлық деңгейін ескере отырып, олардың одан арғы оқу бейіні анықталады;
3) жалпы орта білім беру, бейінді оқыту, оқыту ұзақтығы 2 жыл, 11 - 12-сыныптар.
Жалпы орта білім берудің оқу бағдарламалары білім алушылардың кәсіпке дейінгі даярлығын жүзеге асыру үшін әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану-ғылыми, технологиялық және басқа да бағыттар бойынша бейінді оқытуды енгізе отырып, білім беру мазмұнын саралауды, ықпалдастыруды және кәсіптік бағдарлауды көздейді.
Жалпы орта білім берудің білім алушыларына шығармашылық қызметке және жеке қабілетін дамытуға ерекше орын бөлінетін жеке білім беретін оқу бағдарламалары бойынша оқыту мүмкіндігі беріледі. Бiлiм алу деген нұсқаудан гөрi әлем, қоғам және адам туралы жүйеленген түсiнікті игеруге, оларды өз бетінше және шығармашылық тұрғыдан пайдалана, кеңейте әрi тереңдете бiлу мен оған ұмтылуға көшу қамтамасыз етiледi.
Жалпы орта білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламаларын меңгеру білім алушыларды міндетті қорытынды аттестаттаумен аяқталады, оның бір нысаны ұлттық бірыңғай тестілеу болып табылады.
12 жылдық білім беруге көшу кезең-кезеңімен жүзеге асырылатын болады. 2010-2011 оқу жылы бірінші сынып оқушылары жаңа жалпы білім беретін оқу бағдарламалары бойынша оқитын болады.
Орта бiлiм беруде:
12 жылдық оқытуға көшудiң нормативтiк құқықтық базасын жасау;
білім беретін оқу бағдарламаларының базалық және бейiндiк мазмұнын жетiлдiру, эксперименттік оқу жоспарларын, оқулықтар мен оқу-әдiстемелiк кешендер әзiрлеу және сараптау;
оқулықтар мен оқу-әдiстемелiк әдебиетті әзiрлеудi және басып шығаруды әдiстемелiк қамтамасыз ету, 12 жылдық мектепке арналған оқу әдебиетін сараптауды ұйымдастыру мiндетi болатын "Оқулық" ғылыми-әдістемелiк орталығын құру;
оқытудың жаңа педагогикалық, ақпараттық және денсаулық сақтайтын технологияларын енгізу;
білім алушылардың оқу жетiстiктерiн сыртқы ағымдағы және қорытынды бағалау жүйесiн құру;
оқытуды ұйымдастыру қағидаттарын және оқушының бiлiм-бiлiктi, дағдыны енжар "алушы" рөлiн танымдық процестiң белсендi субъектісiне өзгерту;
облыстық және аудандық (қалалық) бiлiм басқармалары туралы ереженi әзiрлеу арқылы басқару буындары мен олардың бағыныстылық функцияларының ара жігін нақты ажырату;
мектепте оқытудың күтiлетiн нәтижелерiн және оларға жету жолдарын мониторинг деректерiнiң негізiнде талқылау процесiне күллi жұртшылықты тарту жүйесiн құру;
жалпы бiлiм беретiн мектептердi салу қажет.
Оқу процесi:
өз бетінше бiлiм алу және оны практикада қолдану қажеттiгі мен дағдысын қалыптастыруға, танымның ғылыми тәсiлдерiне мақсатты және жүйелi түрде баулуға;
оқушыны жеке тұлға және қызмет субъектiсi ретiнде дамытуға, өмiрлiк құнды бағдарларын қалыптастыруға;
ұлттық мәдениеттi құрмет тұтуға тәрбиелеуге және басқа да мәдени бастаулардан нәр алуын бойында қалыптастыруға;
нарықтық экономика мен сапаның негізгі түсiнiктерiн және оларды практикада қолдана бiлудi қалыптастыруға;
бейіналды даярлықты (негізгі орта білім беру) және бейінді оқытуды (жалпы орта білім беру) қамтамасыз етуге бағытталатын болады.
Жалпы орта бiлiм берудiң жаңа мемлекеттiк жалпыға мiндеттi стандарты түлектердiң базалық құзыретi түрiндегі нәтижеге бағытталған бiлiм берудiң ұлттық мақсаттары жүйесiн орнықтыратын болады.
Қазақстан Республикасының зияткерлiк әлеуетiн қалыптастыруға бағытталған, дарынды балалармен жұмыс нысандары мен әдiстерi жетiлдiрiлетін, бiлiм беру жүйесiнде халықаралық байланыстар дамытылатын болады.
Ауылдық мектептердi дамытуға ерекше көңiл аударылатын болады. Шағын жинақталған мектептерде оқу процесiн толыққанды және сапалы өткiзу үшiн негiзгi және аға буындағы бiрiктiрiлген сыныптар бiрте-бiрте қысқарады. Ауылдық жерлерде шағын жинақталған мектептердiң балалары үшiн бейiндi мектеп-интернаттар салу және ашу көзделiп отыр. Ашық білім беру ортасын құру үшiн оқу процесiн ұйымдастырудың қашықтан оқыту әрi басқа инновациялық нысандары кеңiнен енгізілетiн болады.
Арнаулы түзеу білім беру ұйымдарының желiсi сақталып, кеңейтілетiн болады, мүмкiндiктерi шектеулi балалардың кәсiпке дейiнгi және кәсiптiк даярлыққа қол жеткiзуi кеңейтiледi, мүмкiндiктерi шектеулi адамдарды ықпалдастыра оқытуды мемлекеттiк қолдау, бұрын оқыту мүмкiн емес деп саналған балаларды оқытуды ұйымдастыру жөнiндегi шаралар әзiрленедi, арнаулы бiлiм берудi кадрмен қамтамасыз ету жетілдiріледi.
Мүмкiндiктерi шектеулi балаларды ерте жастан түзей-дамыта оқытатын бағдарламаларды iске асыру осы санадағы балалардың елеулi бөлiгiн қалыпты жалпы білім беретiн мектептерде оқыту үшiн жағдай жасайды.
Қосымша білім берудi дамыту үшін сол ұйымдардың желiсiн нығайту мен дамыту нормативтiк құқықтық базаны жетілдiру, халықтың әлеуметтiк қорғалмаған жiктерiнiң балалары мен девиантты мінез-құлыққа бейiм балаларды сабақтан тыс жұмыспен мейлiнше қамту, мүмкiндiктерi шектеулi балалардың қосымша білім беру ұйымдарына баруы үшiн жағдай жасау көзделедi.
Арнаулы және қосымша бiлiм берудi дамытуға қатысуға халықаралық, үкiметтiк емес ұйымдар, жекеше сектор тартылатын болады.
Ескерту. Кіші бөлімге өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасы Президентінің 2007.11.16 N 443 , 2008.06.25 N 622 Жарлықтарымен.

Техникалық және кәсiптiк бiлiм беру

Кәсiптiк бастауыш білім беру мен техникалық және ауыл шаруашылығы мамандықтары бойынша кәсіптік орта бiлiмнiң бөлiгi орта бiлiм беру жүйесiнiң құрамдас бөлігi болып табылатын және адамды жаңа технологиялар мен еңбек нарығы талаптарының деңгейiндегi тиiмдi кәсiптiк қызметке даярлауды қамтамасыз ететiн техникалық және кәсiптiк білім беруге өзгертiлетiн болады.
Техникалық және кәсiптiк бiлiм беру кадрларды даярлау және кәсiптiк бiлiм беру жүйесiнiң базалық деңгейi болады әрi бiлiктi жұмысшы кадрларды және қоғамдық пайдалы кәсiптiк қызметтің барлық негiзгi бағыттары бойынша техникалық және қызмет көрсету еңбегінiң мамандарын даярлауға бағытталады.
Техникалық және кәсiптiк бiлiм беру бағдарлама мазмұнына және білім алушылардың даярлық біліктілігінің деңгейіне қатысты мынадай оқу бағдарламаларына бөлiнедi:
1) техникалық және қызмет көрсету еңбегінің жаппай кәсіптері бойынша жұмыстарды орындаудың машықтануы мен дағдыларын көздейтін техникалық және кәсіптік білім беру.
Білім беретін оқу бағдарламаларының мазмұны жалпы кәсiптiк және арнайы пәндердi ойдағыдай игеру және кәсiптiк дағдыларды алу үшiн бейiндi болып табылатын жалпы бiлiм беретiн пәндер бойынша бiрiктiрiлген курстарды зерделеудi көздейдi. Оқу аяқталғаннан кейiн нақты кәсiп бойынша кәсiптiк бiлiктiлiктiң қол жеткiзген деңгейi (разряд, дәреже, санат) берiледi.
2) неғұрлым күрделi (аралас) кәсіптерін, мамандықтарды және жоғары технологиялармен әрi кәсiптiк қызметпен байланысты экономиканың барлық салаларындағы техникалық және қызмет көрсету еңбегі жұмыстарын орындаудың практикалық дағдыларын игерудi көздейтiн техникалық және кәсiптiк бiлiм беру.
Білім беретін оқу бағдарламаларының мазмұны жалпы гуманитарлық, экономикалық, жалпы кәсіптік арнайы пәндерді зерделеуді, кәсіптік дағдыларды иемдену және бекіту жөнінде өндірістік оқудан және кәсіптік практикадан өтуді көздейді. Оқыту аяқталғаннан кейiн нақты мамандық бойынша кәсiптiк бiлiктiлiктiң көтерiңкi деңгейi берiледi (техник-механик, техник-құрылысшы және т.б.).
3) техникалық еңбектің жоғары білікті мамандарын даярлауды, оларды қайта даярлауды және біліктілігін арттыруды қамтамасыз ететін техникалық және кәсіптік білім беру.
Білім беретін оқу бағдарламаларының мазмұны техникалық және кәсіптік білім берудің интеграцияланған білім беру бағдарламаларын жоғары оқу орындарының 1-2-курстарының білім беру бағдарламаларымен қоса зерделеуді көздейді.
Екі жылдық оқытуды аяқтап, аралық аттестаттаудан өткеннен кейін білім алушыларға нақты мамандық бойынша кәсіптік біліктіліктің қол жеткізген деңгейі (разряды, сыныбы, санаты) беріледі.
Үш жылдық оқытуды аяқтап, аралық аттестаттаудан өткеннен кейін білім алушыларға нақты мамандық бойынша кәсіптік біліктіліктің жоғары деңгейі беріледі.
Оқытудың толық курсын аяқтап, қорытынды аттестаттаудан өткеннен кейін білім алушыларға орта буын маманы біліктілігі беріледі.
Мәдениет және өнер мамандықтары бойынша техникалық және кәсіптік білім берудің кәсіптік оқу бағдарламалары көрсетілген мамандықтар бойынша білім алушылардың ерте мамандану және оларды даярлау ерекшеліктері принципін ескере отырып әзірленеді. Оқыту ұзақтығы оқу бағдарламаларының күрделілігі мен берілетін біліктілік деңгейіне байланысты және тиісті мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартымен айқындалады.
Жалпы орта бiлiмi бар адамдар үшiн техникалық және кәсіптік білім берудің кәсіптік оқу бағдарламалары таңдаған мамандығы бойынша болашақ кәсiптiк қызметтi айқындайтын жалпы кәсiптiк, экономикалық және арнайы пәндердi және оқу-өндірістік жұмыстарды орындауды зерделеудi көздейдi.
Ескерту. Кіші бөлімге өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасы Президентінің 2007.11.16. N 443 , 2008.06.25 N 622 Жарлықтарымен.

Орта бiлiмнен кейiнгi бiлiм беру

Кәсiптiк орта бiлiм берудiң жекелеген бағдарламаларын iске асыру жаңа деңгейге - орта бiлiмнен кейінгі бiлiм беруге көтерiледi. Орта білімнен кейінгі білім беру гуманитарлық мамандықтар бойынша қызмет көрсету және басқару еңбегінің кіші мамандарын даярлаудың білім беретін оқу бағдарламаларын іске асыру үшін кәсіптік білім беру мен кадрлар даярлаудың қазақстандық жүйесінің бөлігі ретінде көзделеді және орта білім беру базасында қамтамасыз етіледі. Орта бiлiмнен кейінгі білім беретін оқу бағдарламаларының тiзбесiн бiлiм беру саласындағы уәкілетті орган еңбек нарығындағы қажеттіктерге сәйкес айқындайтын болады. Оқытудың ұзақтығы кемiнде 2 жыл, техникалық және кәсiптiк бiлiм беру базасында - кемiнде 1 жыл.
Осы сатының білім беретін оқу бағдарламаларының мазмұны (кәсiптiкпен қатар) жоғары білім берудің 1-2 курстарының білім беретін оқу бағдарламаларымен үйлестiрудi қамтамасыз ететiн әлеуметтiк-гуманитарлық және жаратылыстану ғылымы пәндерiн қамтитын интеграцияланған білім беретін оқу бағдарламаларын зерделеудi көздейдi.
Оқу аяқталғаннан кейiн экономика, құқық, әлеуметтану, психология, медицина және ақпараттық технологиялар саласындағы қызмет көрсету және басқару еңбегінің кiшi маманы деңгейiнде бiлiктiлiк берiледi.
Техникалық кәсiптiк және орта бiлiмнен кейiнгi бiлiм берудi дамыту үшiн:
кәсiптiк бiлiм беру ұйымдарының желiсiн құрылыс салу арқылы дамыту және кеңейту, жергілiкті бюджеттер және жекеше сектор қаражаты есебiнен материалдық-техникалық базасын нығайту;
өңiрлiк деңгейде кәсiптік бiлiм беру мен техникалық және қызмет көрсету еңбегiнiң бiлiкті мамандарын даярлауды және аса тапшы, стратегиялық мәнi бар кәсiптер мен мамандықтар бойынша республикалық бюджеттен қаржыландыруды арттыру;
жеңiлдiкпен салық салу жүйесi есебiнен техникалық және кәсiптiк, орта бiлiмнен кейiнгi бiлiм беру саласында жекеше сектордың инвестицияларын ынталандыру тетігін жасау;
нормативтік құқықтық базаны жетілдiру;
арнайы пәндердiң оқулықтары мен оқу-әдiстемелік кешендерiн әзiрлеу және енгiзу;
техникалық және кәсiптiк, орта бiлiмнен кейінгі бiлім беру ұйымдарын ақпараттандыру;
мемлекеттік жалпыға бiрдей мiндетті кәсiптiк бiлiм беру стандарттарын Бiлiм берудi халықаралық стандартты жiктеумен БХСЖ, 1997 жыл/ үйлестiру;
оқытудың кредиттiк жүйесiн енгізу, жоғары білім беретін оқу бағдарламаларын техникалық және орта бiлiмнен кейiнгi бiлiм берудiң бағдарламаларымен үйлестіру;
Республикалық және өңiрлiк бiліктілікті беру және қуаттау орталықтарын құру арқылы кәсiптiк даярлықтың сапасын, бiлiктілікті беру мен қуаттауды тәуелсiз бағалау жүйесiн енгізу көзделедi.
Жоғары сапалы техникалық және қызмет көрсету еңбегiнiң бiлiктi мамандарын даярлау Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2003 жылғы 17 мамырдағы N 1096 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясын табысты iске асыру үшiн жағдай жасауға мүмкiндiк бередi және тұтас алғанда, өнеркәсiптi, құрылысты, шағын және орта бизнесті, қызмет көрсету мен экономиканы дамытуға серпін болады.
Орта бiлiмнен кейінгі білім беретін оқу бағдарламаларын iске асыратын бiлім беру ұйымдары тиiстi оқу және материалдық базасы мен лицензиясы болған жағдайда әртүрлі деңгейдегі білім беретін оқу бағдарламаларын iске асыра алады.
Ескерту. Бұл кіші бөлімге өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасы Президентінің 2007.11.16. N 443 , 2008.06.25 N 622 Жарлықтарымен.

Жоғары бiлiм беру

Жоғары бiлiм берудi дамыту үшiн:
кадрларды даярлауда бөлшектеудi, бiр бейiндiлiктi, теңдестiк бұзылуын және артық қосарлануды жою үшiн жоғары бiлiм беру мамандықтары жiктемесiн одан әрi жетiлдiру;
оқытудың iлгерiшiл жүйелерi мен технологияларын, оның iшінде кредиттiк және қашықтан оқытуды әзiрлеу мен енгізу;
жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі бiлiм берудi үш сатылы модельге өзгерту: бакалавриат-магистратура-докторантура;
құрылымы және мазмұны жағынан халықаралық бағдарламалармен үйлестірiлген бакалавриаттың білім беретін оқу бағдарламаларын әзiрлеу;
бiлiм беру гранттарының санын ұлғайту, студенттерге кредит берудiң жаңа үлгiсiн жасау арқылы жоғары бiлiмге қол жетімдiлiктi арттыру;
кәсiби кадрларды даярлауға мемлекеттiк тапсырысты елдiң таңдаулы жоғары оқу орындары арасында бөлу тетiгін енгізу;
әлеуметтік серiктестiктi дамыту, жұмыс берушiлердi студенттердiң кәсіптік практикаларын, тағылымдамаларын ұйымдастыруға, түлектердi жұмысқа орналастыруға тарту;
жоғары бiлiмдi мамандар даярлау үшiн ғылыми ұйымдардың әлеуетiн тартудың нормативтiк құқықтық актiлерiн және ұйымдық-экономикалық тетiктерiн әзiрлеу;
жоғары оқу орындарының қаржы-шаруашылық қызметiнiң ашықтығын қамтамасыз ету;
жоғары оқу орындарының материалдық-техникалық және оқу-зертханалық базасын нығайту мен жаңарту;
жоғары оқу орындары мен филиалдарға кадрмен қамтамасыз ету және материалдық-техникалық базасы бөлігінде қойылатын талаптарды күшейту;
стратегиялық жоспарлауға, сапа менеджментi жүйесiне және дербестiктi арттыруға негiзделген жоғары оқу орындарын басқарудың жаңа қағидаттарын қалыптастыру;
ғылыми дәрежесі мен ғылыми атағы бар оқытушылардың профессорлық оқытушылық құрамы жалпы санының үлесін арттыру;
халықаралық стандарттарға сәйкес ұлттық аккредиттеу жүйесін және қазақстандық жоғары оқу орындарының аккредиттеу рәсімінен өтуінің ынталандыру тетігін дамыту үшін жағдайлар жасау;
Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын iске асыруды қамтамасыз ететін техникалық мамандықтар бойынша жоғары бiлiктi кадрларды басымдықпен даярлау үшiн жағдайлар жасау;
сырттай оқыту нысаны бойынша мамандарды даярлаудың мазмұны мен құрылымын реттеу;
Оқу процесiн ұйымдастырудың дәстүрлi жүйесiнiң орнына оқытудың кредиттiк жүйесi енгiзiледi, ол білім алушылардың өз бетiнше белсендi жұмыс iстеуiн ынталандырады, жеке бiлiм бағытын таңдаудың болуын, ұтқырлығын, бакалаврлардың, магистранттардың және докторанттардың академиялық еркіндiгінiң үлкен дәрежесiн қамтамасыз етедi, бiлiм туралы құжаттардың әлемдiк бiлім беру кеңiстігінде танылуына әсер етедi.
Бакалавриаттың алғашқы екi курсында жалпы бiлiм беру пәндері циклының мазмұны мейлiнше бiрiздендiрiледi, ал бакалавриаттың келесi курстарында даярлық базалық пәндер бойынша жүзеге асырылатын болады. Жоғары оқу орнының құрамдас бөлігі шеңберiнде бейiндi даярлық iске асырылатын болады.
Бакалавриатта оқытудың нормативтік мерзiмi, медицина және зооветеринар мамандықтарынан басқа, барлық мамандықтар бойынша 4 жылды құрайды. Бакалавриаттың білім беретін оқу бағдарламаларын игеру белгiлi бiр саладағы бакалаврдың тиiстi академиялық дәрежесi берiлетiн қорытынды мемлекеттік аттестаттаумен аяқталады.
Одан кейiн бакалаврдың 1-2 жылдық магистратурада бiлiмiн жалғастыруға мүмкiндiгi болады.
Ескерту. Бұл кіші бөлімге өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасы Президентінің 2007.11.16. N 443 Жарлығымен.

Жоғары оқу орнынан кейінгі бiлiм беру

Магистратурада дайындық екi бағытта жүргiзiледi:
бейiндiк тереңдетілген даярлық;
ғылыми-педагогикалық даярлық.
Магистратураның білім беретін оқу бағдарламалары iргелi бiлiм беру, әдiснамалық және зерттеу даярлығы мен ғылымның бiр бағыты бойынша пәндердi тереңдетiлген зерделеудi көздейдi.
Магистратурада мамандар даярлауға бөлiнетiн қаражаттың көлемiн едәуiр ұлғайту, сондай-ақ олардың тиiмдi пайдаланылуын қамтамасыз ету қажет.
Магистратураны бітірушiлерге "магистр" академиялық дәрежесi берiледi. Магистрлердiң докторантурада оқуын жалғастыруға немесе ғылыми-педагогикалық және өзге де еңбек қызметімен айналысуға құқығы бар.
Докторантура жоғары бiлiктi ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлаудың аяқтаушы бiлiм беру деңгейi болады.
Докторлық бағдарламалар бойынша оқу мерзiмi кемiнде 3 жыл.
Докторантура бағдарламасын игерген және докторлық диссертация қорғаған адамдарға философия докторы (Рh.D) академиялық; бейiндiк докторантураны игерген кезде - бейiнi бойынша доктор (медицина, музыка, бiлiм беру, құқық және т.б.) дәрежесi берiледi.
Ph.D докторантурасына аспирантура, адъюнктура, iзденушiлiк, шығармашылық демалыстар беру, дәстүрлі докторантура және ғылыми және ғылыми-педагог кадрлар даярлаудың барлық басқа да нысандары қамтылады.
Докторлық бағдарламалар оқу мен зерттеу қызметі арасындағы оңтайлы теңдестіктi, кең ауқымды ғылыми, бiлiм беру және әдiснамалық даярлық алуды, оқытушылар мен ғылыми қызметкерлердiң академиялық ұтқырлығын қамтамасыз етедi.
Бiлiм мен ғылымның ықпалдасуы мынадай бағыттарда жалғастырылады:
ресурстарды басым ғылыми бағыттарға шоғырландыру;
жоғары оқу орындарында оқу-ғылыми ұйымдарын, ғылыми зертханаларды және ғылыми ұйымдарда жоғары оқу орындары кафедраларының филиалдарын, технопарктердi құру;
ғылыми бағдарламалардың әкiмшiлерi болып табылатын жоғары оқу орындары мен ғылыми ұйымдардың ғылыми зерттеулердi бiрлесiп жүргізуi.

Педагог кадрларды даярлау, қайта даярлау және олардың бiлiктілiгiн арттыру

Педагог кадрларды даярлау, олардың бiліктілiгiн арттыру және қайта даярлау саласында:
жетекшi университеттер базасында жоғары оқу орындарының педагог кадрларын даярлау, олардың бiлiктiлігін арттыру және қайта даярлау жүйесiн қалпына келтiру және одан әрi дамыту;
педагог мамандықтарының білім беретін оқу бағдарламалары мазмұнын жаңарту, бiлiм берудiң вариативтiк (өзгермелi) үлгілерiн жасау;
педагог кадрларды даярлау бағдарламаларына оқытудың бүкiл жылдары бойы үздiксiз педагогикалық және психологиялық-педагогикалық практиканы енгізу;
екiншi мамандықтың қысқартылған білім беретін оқу бағдарламалары бойынша, оның iшiнде мемлекеттік тiл, шетел және ана тiлдерi, информатика, психология бойынша пән мұғалiмдерiн қайта даярлау;
болашақ мұғалiмдер үшiн олардың даярлық деңгейiн тәуелсiз кәсiби бағалаумен қоса үш айдан бiр жылға дейінгі педагогикалық тағылымдаманы енгізу;
12 жылдық мектепте және мектепке дейінгі, арнаулы, жалпы қосымша және кәсiптiк бiлiм беру ұйымдарында жұмыс iстеу үшiн педагог мамандықтар бойынша мамандар даярлауға мемлекеттік тапсырысты ұлғайту;
педагогтердi және басшыларды аттестаттаудың және қайта аттестаттаудың, мұғалiмнiң педагогикалық қызметiн сертификаттаудың жаңа жүйесiн әзiрлеу;
педагогтердiң еңбегiн ынталандырудың және оларды жергілiктi жерлерде тұрақтандырудың тетiктерiн жетiлдiру;
бiлiм берудiң жаңа мазмұнын, оқыту технологиялары мен сабақ беру әдiстемелерiнiң өзгергенiн ескере отырып, мұғалiмдер мен бiлiм беру ұйымдарының басшыларын қайта даярлауды және олардың бiлiктiлігін арттыруды жүзеге асыру;
білім беру ұйымдары басшыларын бiлiм берудегі менеджмент бағдарламалары бойынша даярлауды жүзеге асыру;
жоғары оқу орындары арасындағы, халықаралық шарттар мен бағдарламалардың негiзiнде мемлекеттік жоғары оқу орындары оқытушыларының бiлiктiлiгін арттыру мен қайта даярлау көзделедi.
Мектепке дейінгі ұйымдар үшiн педагог кадрларды даярлау кезiнде қосымша мамандандыру мүмкiндігі көзделетiн болады: мектепке дейiнгi жастағы балалармен жұмыс жөнiндегi педагогика-психология, мектепке дейiнгi бiлiм беру менеджментi, мектепке дейінгі жастағы балалар үшiн шетел тiлi, қосымша бiлiм беру педагогикасы.
Білім беретін оқу бағдарламалары инновациялық педагогикалық технологияларды, iзденушiлiк, зерттеушiлiк және шығармашылық қызмет дағдыларын, оқытудың ақпараттық және қашықтан оқыту технологияларын меңгерген көп тiлдi мұғалiмдi даярлауға бағдарланатын болады.

Білім берудi ақпараттандыру

Ақпараттандыру блогын iске асырудың негізгі бағыттары:
АКТ-ны оқу процесiне енгізу жөнiндегі нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру;
компьютер техникасымен қамтамасыз етiлудiң әлемдiк көрсеткiштерiне (1 компьютерге келетiн оқушылардың саны - 10-15) қол жеткiзу үшiн орта бiлiм беру ұйымдарын одан әрi компьютерлендiру;
орта бiлiм беру ұйымдарын Интернет желiсiне қосу;
бiлiм берудiң барлық деңгейлерiнде қашықтан оқыту технологияларын әзiрлеу және енгiзу;
өңiрлерде бiлiм беру ақпараттық ресурстар орталықтарын және министрлiктiң бiлiм беру порталын құру;
орта бiлiм беру ұйымдарын білім беретін оқу бағдарламаларына сәйкес электрондық оқу басылымдарымен қамтамасыз ету;
мемлекеттік органдардың бiрыңғай көлiк ортасы негiзiнде порталды және өңiрлердiң ресурстар орталықтарын бiрiктiру;
бiлiм беру ұйымдарының мониторинг, талдау және басқару ақпараттық жүйесiн енгізу.
Аталған бағыттарды iске асыру оқу процесiне ақпараттық коммуникациялық технологияларды енгізу және бiлiм беру жай-күйiнiң мониторингі мен оны талдаудың дәйектi деректерi негізiнде басқарушылық шешiмдер қабылдау есебiнен бiлiм беру сапасының деңгейiн арттыруды қамтамасыз етедi.

Бiлiм беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесi

Бiлiм беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесiнiң мiндеттерiн (бұдан әрi - БСБҰЖ) iске асыру үшiн:
бiлiм беру сапасын институционалдық бағалау оның барлық деңгейлерi бойынша жүзеге асырылады;
бiлiм беру сапасын, білім алушылардың оқудағы жетiстіктерiн iшкi және сыртқы бағалау рәсiмдерi енгізiледi;
бiлiм беру индикаторларының жүйесi әзiрленедi;
білім алушылардың оқудағы жетiстіктерiнiң деңгейiн анықтайтын стандартталған бағалау құралдары мен аспаптары жетiлдiрiледi;
бiлiм беру сапасын бағалауды жүзеге асыратын инфрақұрылым құрылады;
бiлiм беру ұйымдарының басшы лауазымдарына қойылатын бiлiктiлiк талаптары көтерiледi.
Білім беруді ұйымдастыруды сырттай бағалау үшін барлық типтегі және түрдегі білім беру ұйымдарын лицензиялау, мемлекеттік аттестаттау, аккредиттеу, ұлттық бірыңғай тестілеу, мемлекеттік аралық бақылау, сондай-ақ саралау мен техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі ұйымдарда білім алушыларға біліктілік беру рәсімдері көзделеді.
Iшкi бағалау өзiн-өзi бағалау (өзiн-өзi аттестаттау), сапа менеджменті, үлгерiмдi ағымдағы бақылау, бiлiм беру ұйымдарында жүзеге асырылатын, білім алушылардың оқудағы жетістiктерiн бағалау нысанында көзделедi.
Білім алушыларды орталықтандырылған тестiлеу бiлiм берудiң барлық деңгейлерiнiң мемлекеттік жалпыға мiндеттi стандарттарына сәйкес әзiрленетiн стандартталған тапсырмалардың базасында өткiзiлетiн болады.
Білім алушылардың білім жетістіктерін аралық мемлекеттік бақылау нысанында мемлекеттік бақылау бастауыш білімді (4-сынып), негізгі орта білімді (10-сынып) аяқтаған кезде, жоғары оқу орындарының екінші курсынан (медициналық мамандықтар үшін үшінші курстан) кейін жүргізіледі.
БСБҰЖ-ның жұмыс iстеуiне тиiстi инфрақұрылым қолдау көрсететiн болады.
Бiлiм беру мен тестiлеудiң мемлекеттiк стандарттары ұлттық орталығы (БТМСҰО) білім алушылардың оқудағы жетiстіктерiн барлық бiлiм беру деңгейлерi мен сатыларында орталықтандырылған тестілеу нысанында сыртқы бағалауды жүргiзедi, әдiснамалық, технологиялық, техникалық сүйемелдеудi қамтамасыз етедi, мемлекеттiк жалпыға мiндеттi бiлiм бұру стандарттарын және бағдарламаларды әзiрлеудi ұйымдастырады, бiлiм беру стандарттарының мазмұнын әзiрлеу үшiн ғылыми, әдiснамалық және әдiстемелiк база құрады.
Бiлiм беру сапасын бағалаудың ұлттық орталығы (БСБҰО) бiлiм беру жүйесi жай-күйiнiң мониторингін жүзеге асырады, Қазақстан Республикасында бiлiм беру саласын дамыту стратегиясын әзiрлеуге қатысады, сапаны талдауды және бағалауды жүзеге асыру үшiн статистикалық дерекқор жасайды, ақпараттық ресурстарды бiлiм беру саласының бiрыңғай мониторингі жүйесiне бiрiктiредi және Қазақстан Республикасында бiлiм берудiң жай-күйi туралы жыл сайынғы ұлттық баяндаманы дайындайды.
Ұлттық аккредиттеу орталығы (ҰАО) институционалдық және мамандандырылған аккредиттеудi жүргізедi, сапаны бағалауды Болон процесiнiң шарттарымен үйлестіру үшін аккредиттеудiң келiсiлген өлшемдерi мен рәсiмдерiн әзiрлейдi, шетелдiк бiлiм беру ұйымдары берген бiлiм туралы құжаттарды тану және нострификаттау рәсiмдерiн жүзеге асырады, сапаны қамтамасыз ету жөнiндегі халықаралық бағдарламаларға қатысады.
Сертификаттау, сапа менеджментi және консалтинг орталығы (ССМКО) 9000 және 14000 сериялы ISO стандарттарының негізiнде сапа менеджментi жүйелерiн жоғары оқу орындарына енгізудi және сертификаттауды, сапа менеджментi саласында оқу-әдiстемелiк және нормативтiк құжаттаманы әзiрлеудi жүзеге асырады.
Республикалық бiлiктiлiктi беру және қуаттау орталығы (РББҚО) жұмысшы кадрлар мен техникалық және қызметтер көрсету еңбегi мамандарының кәсiби даярлығын, олардың бiлiктілiгiн берумен қуаттауды бағалауды тәуелсiз жүргізедi.
Ескерту. Бұл кіші бөлімге өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасы Президентінің 2007.11.16. N 443 , 2008.06.25 N 622 Жарлықтарымен.

6. Қажетті ресурстар және қаржыландыру көздерi

Қазақстандық бiлiм берудiң жаңа моделiне көшуге жағдай жасау үшiн экономикалық негіздi нығайту қажет. Бағдарламаны iске асыруға қажеттi қосымша шығыстардың жалпы сомасы 2004 жылдың базалық бағасында 330 812,0 млн. теңгенi құрайды (8-кесте).

8-кесте (млн.теңге)
___________________________________________________________________
| 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 |Барлығы
___________________________________________________________________
Респу.
бликалық
бюджет 23379,8 34036,9 32150,8 26216,8 29484,4 30501,1 175769,8

Жергі.
лікті
бюджет 18022,4 19477,3 21705,1 31552,5 32115,6 32169,3 155042,2

Мемле.
кеттік
бюджет 41402,2 53514,2 53855,9 57769,3 61600,0 62670,4 330812,0
___________________________________________________________________

Бағдарламаны 2006-2010 жылдары қаржыландыру көлемi тиiсті қаржы жылына арналған республикалық және жергiлiктi бюджеттердi жоспарлаған кезде нақтыланатын болады.

7. Бағдарламаны iске асырудан күтiлетін нәтижелер және оның
индикаторлары

Ескерту. 7-тармаққа өзгерту енгізілді - ҚР Президентінің 2006.05.24 N 123 , 2008.06.25 N 622 Жарлықтарымен.

Бағдарлама кезең-кезеңiмен iске асырылатын болады.

Бiрiнші кезең (2005-2007 жылдар)

Өңiрлiк деңгейде білім берудi басқарудың бiрiзділік жүйесi құрылатын болады.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесiнде әйелдерге жұмыс iстеуге мүмкiндiк беретiн және әлеуметтік жағынан қорғалмаған әрi тұрмысы төмен отбасыларға қолдау көрсететiн әлеуметтiк институт ретiнде мектепке дейінгі бiлiм беру ұйымдарын дамыту жөніндегі нормативтік құқықтық база және ғылыми-әдiстемелік негіздер әзiрленетiн болады.
Кәсiпорындарға жеңiлдiкпен салық салу, ауылдық мектептерде көп функционалды бiлiм беру ұйымы ретiнде "мектеп - балабақша" кешендерiн құру мақсатында оларды қайта құрылымдау жөнiнде нормативтiк құқықтық актiлер әзiрленетiн, сондай-ақ "Мектепке дейiнгi балалық шақ" республикалық ғылыми-практикалық орталығы құрылатын болады.
Балабақшалар салу және бiлiм беру ұйымдарының базасында мектепке дейінгі шағын орталықтарды құру есебiнен мектепке дейiнгi ұйымдар желiсi кеңейедi.
Арнаулы бiлiм беру жүйесiнде:
мүмкiндiктерi шектеулi балаларды қамту кеңейтiледi;
арнаулы түзеу бiлiм беру ұйымдарының желiсi сақталады және кеңейтiледi;
мүмкiндiктерi шектеулi балаларды есепке алудың бiрыңғай нысаны жасалатын болады;
мүмкiндiктерi шектеулi балалардың кәсiпке дейінгі және кәсіптiк даярлыққа қол жеткiзуi кеңейедi.
Қосымша бiлiм беру жүйесiнде:
кәмелеттік жасқа толмағандардың сабақтан бос уақытта iспен шұғылдануы артады;
оқушылардың қызығушылықтарына қарай бiрлестiктерге қатысуы артады;
жат мiнез-құлықты балалардың саны азаяды.
Орта бiлiм беруде:
12 жылдық оқытуға көшудiң нормативтiк құқықтық және ұйымдастырушылық жағдайлары жасалады;
"Оқулық" ғылыми-әдiстемелiк орталығы құрылады;
сыртқы ағымдағы және қорытынды бағалау жүйесi құрылады;
оқытуды ұйымдастыру қағидаттары мен оқушының бiлiм-бiлiктi және дағдыны енжар "алушы" рөлi бiлiм беру процесiнiң белсендi субъектiсiне өзгередi;
мектептегі оқытудың күтiлетiн нәтижелерiн және мониторинг деректерiнiң негізiнде оларға қол жеткiзу жолдарын талқылау процесiне күллi жұртшылықты тарту жүйесi құрылады;
аудандық бiлiм бөлiмдерi жанындағы әдiстемелiк кабинеттердi қалпына келтiру арқылы әдiстемелiк қызмет жетiлдiрiледi;
оқытудың жаңа педагогикалық, ақпараттық және денсаулық сақтайтын технологиялары енгiзiлетін болады.
Жыл сайын 54 мың педагог, оның iшiнде 31 мыңы мемлекеттік бюджет қаражаты есебiнен бiлiктiлігін арттырудан өтетiн болады.
Ауылдық аумақтарды дамыту мемлекеттік бағдарламасының шеңберiнде ауыл мектептерiн салу жүзеге асырылатын болады. Бұдан басқа, республикалық бюджет қаражаты есебiнен қалалық жерлерде қосымша 2005 жылы 7 мектеп, 2006 жылы 8 мектеп және 2007 жылы 11 мектеп салу жүзеге асырылатын болады.
Көру қабiлетiнде ақауы бар балаларға арналып 2005-2007 жылдары екi мектеп-интернат салынады, бұл 500 мұқтаж баланы оқытумен қамтуға мүмкiндiк бередi.
2005 жылы - 780, 2006 жылы - 880, 2007 жылы - 970 бiлiм беру объектісiн жөндеу көзделедi.
2010 жылға дейін 6238 білім беру ұйымы лингафон және мультимедиа кабинеттерімен қамтамасыз етілетін болады, бұл оқушылардың тіл дайындығын жақсартуға ықпал ететін болады.
Түзеу бiлiм беру ұйымдары мүгедек балаларды оқыту үшiн арнайы техникалық және компенсаторлық құралдармен қамтамасыз етiледi.
Мектептен тыс ұйымдардың желiсiн ұлғайту балаларды қосымша бағдарламалармен қамтуды 20-25%-ға дейiн жеткiзуге мүмкiндiк бередi. Мұндай шара кәмелетке толмағандардың сабақтан тыс бос уақытында iспен шұғылдану проблемасын шешуге және жат мінез-құлықты балалар мен жасөспiрiмдердiң санын азайтуға көмектеседi.
Кәсiптiк бiлiм беруде:
кәсiби кадрларды даярлауды ұйымдастыруға экономиканың нақты секторын тартудың нормативтік құқықтық негізi жасалады;
еңбек нарығы мен қоғамның қажеттіктерiн қанағаттандыру үшін кәсіптік бiлiм берудiң қол жетiмдiлігі мен беделi өседi (техникалық және кәсiптiк бiлiм беру ұйымдарында оқуын жалғастыратын мектеп бiтірушiлердiң үлесi кемiнде 30%-ды құрайды);
техникалық және кәсiптiк бiлiм беру жүйесiнiң жұмыс берушілермен әрi шағын және орта бизнес субъектiлерiмен байланысы нығаяды, әлеуметтiк серiктестік субъектілерiнiң ынтымақтастығының тиiмдiлігі артады;
жұмыс берушiлер мен МЖБС-ның қазiргі талаптарына сәйкес келетін жаңа оқу, оқу-әдiстемелiк әдебиет, оқыту құралдары жасалады;
кредиттік оқыту жүйесi енгiзiледi, техникалық және орта бiлiмнен кейінгі білім беретін оқу бағдарламаларын жоғары бiлiм бағдарламаларымен үйлестіру қамтамасыз етіледi;
бiлiм беру процесiнде АКТ-ны қолдану кеңейедi;
техникалық және кәсiптiк бiлiм беретiн оқу орындарында компьютерлер саны 25 оқушыға 1 компьютерден келу арақатынасына дейiн жеткiзiледi;
жас мамандарды жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу, оларды қайта даярлау (мақсатты келiсiмшартпен даярлауды дамытуды қоса алғанда), кәсiптiк жолын өзі таңдауына, оның iшiнде жеке iсiн ашуға дайындықты қалыптастыру жүйесi жасалады;
техникалық және кәсiптік бiлiм беретiн мемлекеттік оқу орындарының материалдық-техникалық базасы нығайтылады;
жұмысшы кадрлар мен техникалық және қызмет көрсету еңбегі мамандарының кәсiптiк даярлығын бағалауды, оларға бiлiктiлiктi беру және қуаттаудың тәуелсiз жүйесi құрылады.
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі бiлiм беру жүйесiнде Қазақстанның Болон процесіне қосылуына жағдай жасалатын болады.
Жоғары оқу орындарының кадрлық және материалдық-техникалық қамтамасыз етілуiне қойылатын бiлiктiлiк талаптарын көтеру нәтижесiнде азаматтық жоғары оқу орындарының және олардың филиалдарының желiсi ретке келтiрiледi.
Жыл сайын жоғары оқу орындары үшiн саны 100-гe жететiн оқулықтар мен оқу-әдiстемелiк құралдар және оқу-әдiстемелiк кешендер әзiрленетiн болады (әрi оның 30 %-ға жуығы мемлекеттік тiлде), 300-ден астам шетелдiк оқу әдебиеттерi, оның iшiнде магистратураның жаңа білім беретін оқу бағдарламаларының пәндерi және Ph.D докторлық бағдарламалары бойынша сатып алынады. Оқу әдебиетi неғұрлым басыңқы, ең алдымен техникалық, технологиялық, аграрлық, ветеринарлық және педагогикалық мамандықтарға бөлiнетiн болады.
Аспирантураны, дәстүрлi докторантураны Ph.D докторантурасына кезең-кезеңiмен өзгерту және кадрларды даярлаудың үш деңгейлі жүйесiне (бакалавриат - магистратура - докторантура) толығымен көшу жүзеге асырылады. Жаңа бағдарламалар бойынша магистратураға жыл сайын мемлекеттiк тапсырыспен қабылдау 2500-ден астам адамды құрайтын болады, Ph.D докторантурасына - 100 адам. Аккредиттелген докторлық бағдарламалары бар жетекшi шетелдiк жоғары оқу орындарымен серiктестiк қарым-қатынаста Ph.D докторларын даярлау жөнiнде 5 жоғары оқу орнының базасында орталықтар құрылатын болады. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіби білім беретін оқу бағдарламалары бойынша оқыту үшін жыл сайын Қазақстанның 3 мың азаматы жетекші шетелдік жоғары оқу орындарына жіберілетін болады.
Мыналар:
жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беретін оқу бағдарламалары жаңартылады, пәндiк бiлiмнiң iргелiлiгi, кең бейiндiлігі, оларды меңгеру мен қолданудың шығармашылық деңгейi қамтамасыз етiледi;
студенттердiң белсендi өзiндiк жұмысы, оқыту бағытын жеке таңдауы, білім алушылардың, оқытушылардың академиялық ұтқырлығы үшін жағдай қамтамасыз етіледi;
сапа менеджментi жүйесi енгiзiледi, жоғары оқу орындарының кәсiптiк білім беретін оқу бағдарламаларын аккредиттеу үшiн жағдай жасалады;
жұмыс берушiлердiң және басқа да әлеуметтік серiктестердiң жоғары бiлiм беру проблемаларын шешуге, оның iшiнде қазiргі заманғы бiлiктiлiк талаптарымен сәйкес келетін бiлiм стандарттарын әзiрлеуге, мамандар даярлауға тапсырысты түзуге, студенттердiң өндiрiстiк практикасы мен тағылымдамасын ұйымдастыруға қатысуы қамтамасыз етiледi;
неғұрлым дайындалған жастарды iрiктеу мақсатында студенттер контингентiн қалыптастыру тетiгi жетiлдiрiледi;
білім беру гранттарының санын ұлғайту және студенттердi оқытуды кредиттеудiң жаңа моделiн жасау арқылы жоғары бiлiмге қол жеткiзу деңгейi арттырылады;
сабақтастықты күшейту, үздiксiздiкті қамтамасыз ету, сондай-ақ бiлiм беру және ғылыми компоненттерiн, магистратураның және Ph.D докторантураның білім беретін оқу бағдарламаларын оңтайлы ұштастыру арқылы жоғары бiлiктi ғылыми-педагог кадрларды даярлаудың тиiмдiлiгi артады, сапасы жақсарады, мерзiмi қысқаратын болады, олар жастардың ғылымға келуiне жағдай жасайды;
жоғары оқу орындары мен ғылыми ұйымдарға қойылатын лицензиялау, аттестаттау, аккредиттеу талаптарына, оның iшiнде Ph.D дәрежесiне ие кадрлардың болуы мiндеттi саналатын бөлiгiне өзгерiстер мен толықтырулар енгізiледi;
Ғылыми ұйымдардың басшылары, мамандары және басқа қызметшiлерi лауазымдарының бiлiктiлiк анықтамалығына, қызметкерлерi лауазымдарының бiлiктiлiк сипаттамаларына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiледi;
ғылым кандидаттары мен докторларының дәстүрлi дипломдарының және Ph.D дипломдарының қатар танылуына кепiлдiк беретiн тетiк жасалады;
таңдаулы (элита) жоғары оқу орындарын дамыту үшін жағдай жасалады.
Жетекшi университеттердiң базасында жоғары оқу орнының оқытушыларын қайта даярлау және бiлiктiлігін арттыру орталықтары жұмыс жасайтын болады. Осы орталықтарда бiліктiліктi арттыру бағдарламаларымен 10,3 мыңнан астам педагог қамтылады.
Бағдарламаның орындалуы нәтижесiнде бiлiм берудiң бiрыңғай ақпараттық ортасының негiздерi қаланатын болады, ол:
білім берудi дамытуды ақпараттық және ғылыми-әдiстемелік қамтамасыз етудiң бiрыңғай жүйесінің негіздерiн қалыптастыруға;
бiрыңғай көлiк ортасы негiзiнде бiлiм беру объектілерi мен процестерiн тиiмдi басқару үшiн салалық ақпараттық жүйе құруға;
ауыл мектептерiн қоса алғанда, бiлiм беру ұйымдарында аталған мекемелердiң жалпы бiлiм беру ресурстарына қол жеткiзуiн ұйымдастыру, жоғары бiлiктi педагог кадрларды ұтымды пайдалану, әрбiр бiлiм беру ұйымы үшiн жаңа АКТ саласында мамандарды даярлау арқылы бiлiм беру ұйымдарында оқыту сапасын арттыруға;
2005 жылдың соңына дейiн республика мектептерінің 75%-ын Интернетке қосуға;
2007 жылы мектептердегі компьютерлер санын 35 оқушыға 1 компьютер арақатынасына дейiн жеткiзуге;
қазiргi заманғы электрондық оқулық басылымдарын әзiрлеуге және оқу процесiне енгізуге, жалпы бiлiм беретiн мектептiң негізгі пәндерi бойынша электрондық оқулық басылымдарының таралымын ұйымдастыруға және оларды дәстүрлi оқыту құралдарымен кiрiктірудi жүзеге асыруға;
республиканың жоғары оқу орындары мен өңiрлерiнде бiлiм берудiң ақпараттық pecурстap орталықтарын құруға;
барлық деңгейдегі бiлiм беру мекемелерiнiң оқытушыларын әдiстемелiк қолдау жүйесiн құруға, жаңа АКТ саласында педагог, әкiмшiлiк және инженер-техник кадрларды даярлауды және қайта даярлауды жүргiзуге;
қашықтан оқыту технологиялары мен АКТ-ны қоса алғанда, ашық бiлiм беру саласында стандарттау жөнiнде нормативтiк құжаттар базасын құруға мүмкiндiк бередi.
Бiлiм беру статистикасын жетiлдiру статистикалық деректерге, бiлiм беру сапасы туралы ақпаратқа негізделген Қазақстан Республикасында бiлiм беру мониторингінiң жаңа жүйесiн құруға ықпал етедi.
Бiлiм беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесi бiлiм сапасын кешендi емтихандар арқылы бағалауға, бiлiм беру сапасы мониторингінiң ұлттық жүйесiн әзiрлеуге мүмкiндiк бередi. Бiлiм беру сапасын сыртқы және iшкi бағалаудың объективтi құралдары жасалып, бiлiм беру ұйымдарын кезең-кезеңiмен дәрежелеу енгізiлетiн болады. Бiлiм беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесi бiлiм беру жүйесiнiң тиiмділiгі туралы нақтылы ақпарат алуға, бiлiм берудi дамыту стратегиясын жоспарлауға, жергілiкті атқарушы органдардың, бiлiмдi басқару жергілiктi органдарының оқыту нәтижелерi үшiн жауапкершiлiгін арттыруға, бiлiм беру процесiне қатысушыларды үздiксiз оқытуға негізделуiн қамтамасыз етуге, жағымсыз нәтижелердi болдырмау жөнiнде шаралар қолдануға мүмкiндiк бередi. Әрбiр оқу жылының нәтижелерi бойынша бiлiм берудiң жай-күйi туралы ұлттық баяндама жарияланатын болады.
Бiлiм беру сапасын бағалаудың ұлттық орталығы, Ұлттық аккредиттеу орталығы, Сертификаттау, сапа менеджментi және консалтинг орталығы, Республикалық бiлiктiлiктi беру және қуаттау орталығы өз қызметтерiн бастайды.

Екінші кезең (2008-2010 жылдар)

Бағдарламаны толық ауқымда iске асыру, жинақталған тәжiрибенi, еңбек нарығы мен елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың дамуын ескере отырып, оны түзету басталады.
Балаларға үш жастан бастап мiндетті бiлiм беруге бiртiндеп көшу есебiнен мектепке дейiнгi тәрбие мен оқытудың барлық нысандарына ортақ қол жеткiзу үшiн жағдайлар жасалатын болады. Мектепке дейінгі тәрбие жүйесiнiң әлеуетi мен ресурстары:
1) 23 мың орындық 164 мектепке дейінгі ұйымдардың құрылысы;
2) бiлiм беру ұйымдарының базасында 20 мың орындық 800 мектепке дейiнгi шағын орталықтар құру;
3) мүмкiндiктерi шектеулi балаларды мектепке дейiнгi бiлiм беру жүйесiне тарту үшiн 380 түзеу және инклюзивті бiлiм беру кабинеттерiн ашу есебiнен артады.
Бес жастағы балалардың 75 %-ы жақсартылған оқу-әдiстемелiк, кадрлық және материалдық-техникалық базасы бар "мектепалды" институтымен қамтылатын болады.
Атаулы әлеуметтiк көмек алатын тұрмысы төмен отбасыларын бiлiм беруде қолдау жүйесi балалардың 30 %-ын мектепке дейінгі бағдарламалармен қамту есебiнен құрылатын болады.
Орта бiлiм беру жүйесiнде:
12 жылдық орта бiлiм беруге көшу жүзеге асырылады;
нәтижеге бағдарланған мемлекеттік жалпыға бiрдей мiндетті бiлiм беру стандарттары әзiрленедi;
кәсiби кадрларды даярлауды ұйымдастыруға экономиканың нақты секторын тартудың заңнамалық базасы жасалады;
кәсiптік білім беретін оқу бағдарламаларының құрылымы мен мазмұны өзгередi;
техникалық әрi кәсiптiк бiлiм беру ұйымдарының жеткiлiктi желiсi құрылады және модельдерi жетiлдiрiлетiн болады.
Дамуында ауытқулар бар балалардың бiлiм алуына, оларды әлеуметтiк, медициналық-педагогикалық түзеуге қолдау көрсетуге және олардың қоғам өмiрiне етене араласуына басқалармен тең жағдайлар жасалады, кәмелетке толмағандардың оқудан бос уақытта iспен шұғылдану проблемалары шешiледi, балалардың шығармашылық мүмкiндiктерiн iске асыруға жағдайлар жасалады.
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi бiлiм беру жүйесiнде бакалаврлық, магистрлiк, докторлық бағдарламалар және оқытудың кредиттік жүйесi бойынша жоғары бiлiкті кадрларды даярлауға толығымен көшу жүзеге асырылатын болады. Басымдықты мамандықтар бойынша кадрларды даярлауға арналған бiлiм беру гранттарының саны артатын болады. Профессор-оқытушы құрамының дәреже иеленуiнiң орташа көрсеткiшi 40%-ға жетедi. Тұтас алғанда, бұл кезеңде жоғары бiлiм берудiң желiсi кеңейiп, көрсеткiштерi тұрақталады.
Жоғары оқу орындарында сапа менеджментi жүйесiн, шетелдік жетекші аккредиттеу агенттіктерінің талаптары деңгейінде институционалдық және мамандандырылған аккредиттеудi енгiзумен Болон декларациясының негізгi қағидаттарын iске асыруға және Дүниежүзiлiк сауда ұйымының шарттарына сәйкестiкке қол жеткiзiледi.
Қазақстан PISA, TIMSS, CIVIC, SITES, LES халықаралық зерттеулер шеңберiнде білім алушылардың нақты жетiстіктерiн салыстырмалы талдауға, жоғары бiлiм беруде сапаны қамтамасыз ету жөнiндегі ENQA, INQAAHE және басқа да агенттiктердiң халықаралық желiлерiне қатысатын болады.
Мониторинг деректерiнiң, бiлiм берудiң жай-күйi туралы ұлттық баяндаманың, бiлiм беру ұйымдарын дәрежелеу нәтижелерiнiң негізiнде түрлi кәсiптерге сұраныс, әр түрлi бiлiм беру ұйымдарында, өңiрлерде бiлiм беру қызметтерiнiң болуы және оның сапасы туралы қоғамды хабардар ету жүйесi құрылатын болады, бiлiм берудi дамыту стратегиясы әзiрленедi.
Бiлiктiлiктi арттыру институттары бiлiм берудi дамыту орталықтарының мәртебесiне өтедi.
2010 жылдың соңына қарай мектептердегi компьютерлердiң саны 20 оқушыға 1 компьютерден келетiн арақатынасқа жеткiзiлетiн болады.
Бiлiм беруді қаржыладырудың жаңа тетіктерi әзiрленетiн болады.
Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2010 жылға дейiнгi мемлекеттік бағдарламасын iске асыру нәтижесiнде бiлiм берудiң тиiмдi жұмыс iстейтiн қазақстандық жүйесi қалыптасып, қазiргi әлемде Қазақстанның лайықты орын алуына мүмкiндiк беретін оқыту мен кадрларды даярлаудың сапалы биiк деңгейiне қол жеткiзiлетін болады.