Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 10 шілдедегі N 1149 Жарлығы

Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабының 8) тармақшасына сәйкес қаулы етемін:

1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекiтiлсiн.

2. Қазақстан Республикасының Yкiметi Бағдарламаны iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспарын бiр ай мерзiмде әзiрлесiн және бекiтсiн.

3. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлiгi және оған тартылған басқа да барлық министрлiктер, агенттiктер мен облыстардың әкiмдерi Бағдарламаны iске асыру жөнiнде шаралар қабылдасын.

4. Бағдарламаның орындалуын қамтамасыз ету жөнiндегi бақылау мен үйлестiру Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлiгiне жүктелсiн.

5. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.

Қазақстан Республикасының
Президенті

Астана, 2003 жылғы 10 шілде
N 1149

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2003 жылғы 10 шілдедегі
N 1149 Жарлығымен
бекітілген

Қазақстан Республикасының Ауылдық
аумақтарын дамытудың 2004-2010 жж.
арналған мемлекеттік бағдарламасы

Астана, 2003 жыл

Паспорт

Атауы Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы

Негізі Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың " Ішкі және сыртқы саясаттың
2003 жылға арналған негізгі бағыттары туралы",
"Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған
негізгі бағыттары туралы" Қазақстан халқына
Жолдаулары

Негізгі әзірлеуші Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы
министрлігі

Мақсаты Ауылда қоныстануды оңтайландыру негізінде
ауылдың (селоның) тіршілігін қамтамасыз етудің
қалыпты жағдайларын жасау

Міндеттері Бағдарламаның мақсаты қол жеткізу үшін мынадай
міндеттерді шешу көзделеді:
ауылдық елді мекендерді (бұдан әрі - АЕМ)
паспорттау негізінде әлеуметтік-экономикалық
дамудың негізгі көрсеткіштері бойынша қазіргі
ахуалға талдау жасау;
АЕМ-ді әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейлерінің өлшемдері бойынша жіктеу;
экономикалық қызметті дамыту, әлеуметтік және
инженерлік инфрақұрылым объектілерін салуға,
жөндеуге және қайта жаңғыртуға инвестиция салу
жөніндегі бірінші кезекті міндеттерді әзірлеу;
АЕМ-дің әлеуметтік-экономикалық дамуына,
ауылдық аумақтардың экологиялық қауіпсіздігіне,
жер ресурстарын бағалауға мониторинг
ұйымдастыру, ауыл тұрғындарын әлеуметтік және
инженерлік инфрақұрылым қызметтерімен
қамтамасыздандыру нормативтері мен стандарттарын
әзірлеу;
ауыл тұрғындарын қоныс аударуға ынталандыру
бағдарламаларын әзірлеу және іске асыру;
тиімді ауылдық қоныстану моделін әзірлеу және
оны іске асыру жөніндегі іс-шараларды өткізу.

Негізгі Мемлекеттік қолдау шаралары бәрінен бұрын ауыл
басылымдықтар тұрғындарының қажетті табыс деңгейін қамтамасыз
ететін, әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі
жоғары АЕМ-ге тіршілік қамтамасыз ету
инфрақұрылымын дамытуға бағытталатын болады

Қаржыландыру Республикалық және жергілікті бюджеттер
көздері қаражаты, бюджеттен тыс көздер қаражаты
(заем қаражаты, тікелей инвестициялар, гранттар
және басқа да қаржы институттарының қаражаты)

Бағдарламаны іске Бірінші кезеңде - ауыл тұрғындарына әлеуметтік
асырудан игіліктердің көкейге қонымды деңгейін қамтамасыз
күтілетін түпкі ететін АЕМ экономикасының серпінді өсуіне қол
нәтиже жеткізу, екінші кезеңде - ауыл тұрғындарын
тіршілікті қамтамасыз ету үшін келешегі бар
өңірлерге оңтайлы қоныстандыру

Іске асыру Бірінші кезең - 2004-2006 жылдар, екінші кезең
мерзімі 2007-2010 жылдар

"... Қазақстанда тарихи, әсiресе әмiршiл экономика дәуірінде, адамдарды ауылдық жерлерде қоныстандыру нарықтық экономика тұрғысынан да, әлеуметтік және экологиялық жағынан да сәтсiз қалыптасып келдi. Нәтижесінде құлдырау экономикасы көптеген ауылдық аудандардың сипатты белгiсiне айналды.
...Мемлекеттiң күллi қаржы-экономикалық саясаты, соның ішінде әлеуметтік және ауыл шаруашылық саясаты адамның тіршілігі мен нарықтың жұмыс істеу тұрғысынан тек перспективалы аумақтарға ғана ірiктеп бағытталуға тиіс."
Н.Назарбаев

Кiрiспе

Президенттiң Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2005 жылдарға арналған стратегиялық бағытында ауыл проблемалары басымдық болып айқындалған. 2002 жылғы маусымда Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығымен агроазық-түлік кешенінің тиiмдiлiгiн арттыруға бағытталған шараларды көздейтiн осы кезеңге арналған Мемлекеттік агроазық-түлiк бағдарламасы бекiтiлген болатын.
Сонымен қатар, жалпы экономикалық өсу аясында қала және ауыл тұрғындарының тұрмыс деңгейiндегi алшақтық күшейе түсуде, табыстардың өңiрлiк айырмашылықтары да елеулі. Ауылдық жерде ел халқының 43%-ы тұрады, ресми статистика деректерiне қарағанда олардың үштен бірінің табысы ең төменгi өмiр сүру деңгейiнен төмен. Бұл халдiң одан әрi орнығуы ел халқының тұрмыс деңгейi бойынша жiктелуiн күшейтедi, қоғамның әлеуметтiк-саяси ахуалына кері әсерін тигізеді, елдің адамдық даму көрсеткiштерi мен инвестициялық бет-бейнесiнен көрiнiс береді.
Агроазық-түлiк секторының даму ерекшелiктерi мен ауыл шаруашылығы қызметінен түсетін табыстардың өсуiн ескере отырып, ауыл халқының қазiргi шамадан тыс көптігі халықтың тұрмыс деңгейiнiң өсуiне тұсау болатын себептердiң бiрi болып табылады және елдің тұрақты дамуын жоспарлаған кезде күрделi проблемаға айналады.
Проблема әкiмшiлiк экономика кезеңiнен сақталып қалған қоныстанудың ұтымсыз схемаларымен одан әрi ширыға түседi, нәтижесiнде инвестициялық бағдарламаларды түзу кезінде ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымның дамуына бағытталатын қаражатты тиiмсiз салу жалғасуда, көші-қоны үдерістері стихиялы, игерiлмейтiн сипатқа ие.
Осы Бағдарламаны әзiрлеу ауыл аумақтарын тиiмдi дамыту және ресурстарды экономикалық перспективалы тiршiлiк кешу орындарында шоғырландыруға мүмкiндік беретін әрі ауыл халқы табысының көкейге қонымды деңгейiн қамтамасыз ететiн ауылда қоныстанудың оңтайлы схемаларын түзу жөнiнде шаралар қолдану қажеттiгiнен туындады.

I. Ауылдық аумақтардың дамытудың мемлекеттiк
бағдарламасының тұжырымдамалық негіздері, мақсаты,
міндеттері және іске асыру кезеңдері

1.1. Тұжырымдамалық негiздер

Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң басқа салалардан айырмашылығы және оның ерекшелігі ауыл шаруашылығы - тек өндiрiс саласы ғана емес, ел халқының ауқымды тобының өмір сүру аясы да болып табылады. Ауыл экономикасы және ауылдық мекен ажырағысыз байланысты: ауылдық мекендер тарихи тұрғыда ауыл шаруашылығы қызметiнiң негiзiнде қалыптасып, өзiнiң тіршілігін оның тоқтатылуымен қатар доғарып отырды. Бұл үдерiс бүгiнгi таңда да жалғасуда. Тек қана 2000-2002 жылдарында 300-ге жуық елдi мекен өзiнен-өзi тарап кеттi. Әкiмдiктердiң деректерi бойынша бүгінгі таңда 136 таратылмаған, тұрғын халқы жоқ ауылдық елдi мекендер бар.
Агроөндiрiстi реформалау үдерiсi, оны нарық соқпағына көшiру, ауыл шаруашылығы әлеуетінің өсуiн бағалау үшiн маркетингтiк стратегияны қолдану ауыл халқының шамадан тыс көптігі проблемасының бетiн ашты. Iшкi нарық сыйымдылығы елде өндiрiлетiн ауыл шаруашылығы өнімдерін теңдестiрiлген тұтыну үшiн жеткiлiксiз. Оларды өндiруден алынатын табыстар ауыл тұрғындарының тiршiлiгiн қамтамасыз етудiң ең төменгi стандарттарын қамтамасыз етпейді. Есептеулер көрсеткендей, ең төменгi өмiр сүру мөлшерiне тең (4,6 мың тг) орташа жан басылық деңгейге жету үшін ауыл халқының саны 5,6 млн. адамды құрауға тиiс, яғни 900 мың адамды босатып шығару қажет, ал ҚР бойынша жан басына шаққандағы орташа ақшалай табыстың 7,7 мың теңгеге тең деңгейінде ауыл халқының саны 2 есеге дерлiк қысқарып, 3,5 млн адамды құрауға тиiс.
Аграрлық сектор, ауа райы ахуалы бойынша қолайлы соңғы жылдарға қарамастан экономиканың жоғары тәуекелдi және пайдасы төмен саласы болып қалып отыр. Сыртқы және ішкі нарықтардың сыйымдылығын ескере отырып, ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң болжамды өсімі оптимистік көзқарас бойынша 2006 жылдың соңына қарай 10%-дан сәл артықты құрайды (инфляцияны ескермегенде 612 млрд. тг). Аграрлық секторда табыстың өсуiн арттыру үшiн мүмкiндіктер шектеулі деп пайымдауға болады.
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеудiң агротехнологиялары мен технологияларының төмен деңгейi отандық өнiмдердiң әлемдiк және iшкi нарықтардағы бәсеке қабілетсіздігінің негізгі себебі болып табылады, агросекторда ықтимал табысты қысқартады. Сондықтан Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығымен бекiтiлген 2003-2005 жылдарға арналған Мемлекеттік агроазық-түлік бағдарламасында аграрлық экономиканы интенсивтендiру, ғылыми негізделген агротехнологияларды пайдалану есебiнен шығындарды қысқарту жөнiндегi шаралар көзделеді, мұның өзі келешекте салада жұмыс iстейтiн адамдарды қосымша босатуға алып келерi сөзсiз.
Осы тұрғыда ауылдағы шамадан артық қоныстану мен ауылдық қауымдастықтардың өмір-тiршiлiгiне лайықты жағдайды қамтамасыз ету проблемасы өзектi болмақ.
Ауылды көтеру проблемасы мемлекеттiк реттеудiң жекелеген мәселелеріне жауапты әрбір ведомство немесе жергiлiктi билiк органы оларды өзiндiк мақсаттылық деңгейiнде шешуге әрекеттенген, ескірген шығынды әдiстермен шешiлуге тиiс емес. Проблеманы тұтас алғанда тиісінше түсінбей, ағымдағы мiндеттердi шешуге елеулi мемлекеттiк ресурстар тартылып келдi. Осылайша ахуал тұмшаланып қала бердi, ал қолдағы қаражат тиiмсiз пайдаланып келдi.
Президент Жолдауында адамның өмiр-тiршiлiгi және нарықтың жұмыс істеу тұрғысынан келешегі бар ауыл аумақтарын қолдауға бағытталған мемлекеттiк саясаттың қажеттігі ерекше атап өтіледі.
Ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеудiң әлемдiк тәрбиесі көпшілік елдердің ауыл өңiрлерiн дамытуды мемлекеттiк реттеуi негiзiнде ауылдық аумақтардың экономикасымен тікелей байланысты табыстар деңгейiнiң көрсеткiштерi жататындығын көрсетеді (халықтың жан басына шаққандағы IЖӨ, жан басылық табыс, жұмыссыздардың үлесi).
Әлемдік Банктің жіктемесі бойынша Қазақстан халықтың жан басына шаққанда ІЖӨ өндіру көрсеткіштері бойынша табысы деңгейі төмен елдер тобына жатады. Қазақстан 1 ауыл тұрғынына келетін ауыл шаруашылығы ЖӨ деңгейі Ресейге қарағанда 1,8 есе төмен, Украинаға қарағанда 1,3 есе төмен, Түркияға қарағанда 3 есе төмен, Оңтүстiк Кореядағыға, Германиядағыға қарағанда 7,5 есе төмен, Франциядағыға қарағанда 8,8 есе төмен, Бельгиядағыға қарағанда 43 есе төмен.
Баяндалғанның негiзiнде ауыл аумақтарын дамытудың мемлекеттік саясатының тұжырымдамалық негiзi оның ауыл экономикасын дамыту перспективаларымен байланысты болып табылатындығы жөнінде қорытынды жасалды.
Ауыл аумақтарын дамытудың мемлекеттiк бағдарламасының (бұдан әрі - Бағдарлама) объектісі болып ауылдық елдi мекен - тұрғындары негiзiнен ауыл шаруашылығымен шұғылданатын жинақы қоныстанған аумақтағы қоныс айқындалады. Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы туралы" Заңында белгiленген "ауылдық елді мекен" ұғымының "ауыл (село)" ұғымынан айырмасы бар. Мәселен, Заңның қағидаларына сәйкес ауылдың (селоның) айырым белгiлерi мыналар болып табылады:
а) елдi мекеннiң белгiленген тәртiппен есепке алынуы және тiркелуі;
б) оның жергiлiктi өкiлеттi және атқарушы органдар арқылы басқарылуы;
в) 50 адамнан кем емес адам саны, олардың iшiнен ауыл шаруашылығы өндірісімен шұғылданатын жұмыскерлер мен олардың отбасыларының мүшелерi тұрғындардың кемінде жартысын құрайды.
Сонымен қатар, Заңның 2-бабында "қалалық елдi мекендерге республикалық, облыстық және аудандық маңызы бар қалалардың, сондай-ақ кенттердiң жататындығы; ауылдық елді мекендерге олардың әкiмшiлiк бағыныстылығына қарамастан қалған барлық eлді мекендердің жататындығы" туралы айтылады.
Бүгінгі таңдағы ақиқат Заңда берілген анықтамалардан өзгеше, мұның өзі оған өзгерістер мен толықтырулар енгізуді қажет етеді.
Облыстық әкiмдiктер ресми ұсынған 7660 ауылдық елдi мекендердің ішінен 500-нен астамында 50-ден кем адам тұрады, қалалардың аумақтық шекарасына енгiзiлген көптеген станциялар мен разъездер (257), тұрғындары iс жүзiнде ауыл шаруашылығы қызметiмен шұғылданатын селолар (317) бар. Оларда тұратын халықтың саны 579 540 адамды құрайды, олар өздерiн ауыл тұрғындары деп санайды және ауыл проблемаларына мемлекеттiң назар аударуына үмiт артады.
Бағдарламада әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiн сипаттайтын өлшемдер тобы бойынша, ауылдық елдi мекендердiң жiктемесi берiледi, олардың iшiнде экономикалық әлеуетін бағалау басым болып табылады. Әлеуметтiк қолдау шаралары бәрiнен бұрын ауыл тұрғындарының қажетті табыс деңгейiн қамтамасыз ететiн, әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуеті жоғары ауылдық елді мекендерге тiршiлiктi қамтамасыз ету инфрақұрылымын дамытуға бағытталатын болады.

1.2. Мақсаты мен мiндеттерi

Ауыл аумақтарын дамытудың мемлекеттiк бағдарламасының мақсаты ауылда орналасуды оңтайландыру негiзiнде селоның (ауылдың) тiршiлiгiн қамтамасыз етуге қалыпты жағдайлар туғызу болып табылады.
Бағдарламаның мақсаттарына қол жеткiзу үшiн мынадай мiндеттерді шешу көзделеді:
1. Ауылдық елдi мекендердi (бұдан әрi - АЕМ) паспорттау негізінде әлеуметтік-экономикалық дамудың негiзгi көрсеткiштерi бойынша қазiргi ахуалға талдау жасау.
2. АЕМ-дi әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейлерiнiң өлшемдері бойынша жіктеу.
3. Экономикалық қызметтi дамыту, әлеуметтiк және инженерлік инфрақұрылым объектілерін салуға, жөндеуге және қайта жаңғыртуға инвестиция салу.
4. AEM-нiң әлеуметтiк-экономикалық дамуына, ауылдық аймақтардың экологиялық қауіпсіздігіне, жер ресурстарын бағалауға мониторингтi ұйымдастыру; ауыл тұрғындарының әлеуметтік және инженерлiк инфрақұрылым қызметтерiмен қамсыздандырылуының нормативтері мен стандарттарын әзiрлеу.
5. Ауыл тұрғындарын қоныс аударуға ынталандыру бағдарламаларын әзірлеп, іске асыру.
6. Тиiмдi ауылдық қоныстану моделiн, соның iшiнде қолайсыз экологиялық жағдайлы АЕМ-ді, әзiрлеу және оны iске асыру жөнiндегi iс-шараларды өткiзу.

1.3. Iске асыру мерзiмдерi

Бағдарлама шеңберiнде шешiлетiн проблемалардың ауқымы мен жаңалығы, әзірленіп отырған шараларды республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң мүмкiндiктерiмен үйлестіру қажеттілігі, оның екі кезеңде iске асырылуын негiздейдi.
Бiрiншi кезеңде (2004-2006 жж.) алғашқы үш мiндеттi шешу көзделеді. Сондай-ақ олардың негізінде табыстардың және қызметтердiң құны бойынша теңдестiрiлген оңтайлы ауылдық қоныстану үлгісі моделiн қалыптастыру үшiн ауыл тұрғындарының әлеуметтiк және инженерлік қамсыздандырылуының ұлттық стандарттарын даярлап бекiту, оңтайландырылған көшi-қон ағымдарын мемлекеттік реттеу және ауыл қоныс аударушыларын қолдау шараларының бағдарламасын даярлау, қолда бар заңнамалық базаға тексеру жүргiзiп, тиiстi нормативтiк құжаттарды әзiрлеу қажет.
Екiншi кезеңде (2007-2010 жж.) әрбiр AEM* сыйымдылығына ықтимал бағалау жүргізілетін болады, ауылда орналасуды оңтайландыру, ауыл тұрғындарының неғұрлым тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар iске асырылады, ауылдық аумақтарды тұрақты дамыту негіздері жасалады.
________________________________
*) елді мекеннің ықтимал сыйымдылығы - бір елді мекеннің шекарасындағы, табыстың нормативтік деңгейін иеленетін ауыл халқының шекті санын сипаттайтын көрсеткіш.

2. Ауыл аумақтарының жай-күйін талдау

2.1. Экономика мен ауыл халқы табыстарының даму деңгейі

Елдің жалпы ішкі өніміндегі ауыл шаруашылығының үлесі шамамен 8,5%-ын құрайды және де таяудағы және ұзақ мерзімді келешекте елеулі өзгермейді, мұның өзі мұнай өндіруші салалардағы көлемдердің өсуімен, тағам өнімдерінің ішкі нарығының шектеулі сыйымдылығымен, ауыл шаруашылығы өнімдерінің сыртқы нарықтарының тұрлаусыздығымен, үлкен көлік шығыстары мен агротехнологиялардың төмен деңгейі салдарынан Қазақстан өнімдерінің әлсіз бәсекелестік қабілеттілігімен байланысты. Мемлекеттік агроазық-түлік бағдарламасына сәйкес ауыл шаруашылығы өнімдерінің болжамды өсімі 2006 жылдың соңына қарай 10%-дан сәл ғана жоғары болмақ.
Республика ауыл шаруашылығының ЖӨ-дегі ең жоғары үлес Қостанай (14,2%), Алматы (13,6%), Оңтүстік Қазақстан (12,3%), Солтүстік Қазақстан (12,1%), Ақмола (11,7%) және Шығыс Қазақстан (9,9%) облыстарының еншісінде. Ең төмен үлес Маңғыстау (0,2%), Атырау (1%), Қызылорда (1,9%) облыстарына келеді.
Ауыл шаруашылығының республикалық ЖӨ-дегі өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының ара қатынасы - 58,5 және 41,5%. Негізінен өсімдік шаруашылығымен Ақмола, Жамбыл, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында, мал шаруашылығымен Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау облыстарында айналысады. Қалған облыстарында шамамен бірдей ара-қатынас байқалады (1 кесте).

1 кесте
__________________________________________________________________
Көрсеткiштер | Ақмола | Ақтөбе | Алматы | Атырау | Шығыс |Жамбыл
| | | | | Қазақ.|
| | | | | стан |
__________________________________________________________________
Ауыл шаруашы. 64,9 20,05 75,2 5,7 54,7 31,2
лығы ЖӨ,
млрд. теңге

Республика 11,7 3,7 13,6 1,0 9,9 5,6
ауыл шаруашы.
лығы ЖӨ-дегi
үлес, %

Ауыл өсім. 69,4 36 53,5 18,8 50,9 63,5
шаруа. дік
шылығы шаруа.
ЖӨ, шылы
с.і. ғы, %
мал 30,6 64 46,5 81,2 49,1 36,5
шаруа.
шылы.
ғы, %
__________________________________________________________________

Кестенің жалғасы
__________________________________________________________________
Көрсеткiштер |Батыс |Қарағанды |Қостанай |Қызылорда |Маңғыстау
|Қазақ.| | | |
|стан | | | |
__________________________________________________________________
Ауыл шаруашы. 21,6 27,5 78,6 10,7 1,1
лығы ЖӨ,
млрд. теңге

Республика 3,9 5,0 14,2 1,9 0,2
ауыл шаруашы.
лығы ЖӨ-дегi
үлес, %

Ауыл өсім. 46,4 48,5 56,1 59,7 1,6
шаруа. дік
шылығы шаруа.
ЖӨ, шылы
с.і. ғы, %
мал 53,6 51,5 43,9 40,3 98,4
шаруа.
шылы.
ғы, %
__________________________________________________________________

Кестенің жалғасы
__________________________________________________________________
Көрсеткiштер | Павлодар | Солтүстік | Оңтүстік | Республика
| | Қазақстан | Қазақстан |
__________________________________________________________________
Ауыл шаруашы. 27,3 67,0 68,1 555,1
лығы ЖӨ,
млрд. теңге

Республика 4,9 12,1 12,3 100
ауыл шаруашы.
лығы ЖӨ-дегi
үлес, %

Ауыл өсім. 54 70,7 68,3 58,5
шаруа. дік
шылығы шаруа.
ЖӨ, шылы
с.і. ғы, %
мал 46 29,3 31,7 41,5
шаруа.
шылы.
ғы, %
__________________________________________________________________

Бонитеттiң жоғары балын республиканың солтүстiктегi астық себуші - Ақмола (38), Қостанай (32), Солтүстiк Қазақстан (34) және Шығыс Қазақстан (31) облыстарындағы топырақ иеленеді. Нақ осы облыстарда 1 адамға шаққанда егiстiкпен неғұрлым қамтамасыз етiлу тән.
Жайылымдармен Маңғыстау (1 шартты мал басына шаққанда - 102,4 га), Қарағанды (54,5 га) және Атырау (33,7 гa) облыстары - республиканың орталық және батыс бөлiгi неғұрлым қамтамасыз етілген.
100 ауыл тұрғынына келетiн ауылдық кәсiпкерлiк объектiлерiнiң саны республикада орташа алғанда 3,1-дi құрайды. Ауылдық жердегi 100 ауыл тұрғынына келетiн кәсiпкерлік объектілерінің неғұрлым көбiрек саны Ақтөбе - 4,8, Оңтүстiк Қазақстан - 4,8, Алматы - 3,9, Шығыс Қазақстан - 3,4 облыстарында шоғырланған. Ең төменгi көрсеткiштер - Атырау және Қызылорда облыстарында.
Ауылдық жерде 1000 тұрғынға келетiн ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеу кәсіпорындардың неғұрлым көбi Павлодар (2,4), Солтүстiк Қазақстан (2,2), Қарағанды (1,2) және Қостанай (1,2) облыстарында. Бәрiнен де азы - Атырау, Қызылорда және Маңғыстау облыстарында - 0,2-ден.

2 кесте
__________________________________________________________________
Көрсеткiштер | Ақмола | Ақтөбе | Алматы | Атырау | Шығыс |Жамбыл
| | | | | Қазақ.|
| | | | | стан |
__________________________________________________________________
Ауыл шаруашы. 64,9 20,05 75,2 5,7 54,7 31,2
лығы ЖӨ,
млрд. теңге

Өнімді 15,9 1,4 17,3 7,8 2,0 3,3
өткізуден
түскен табыс,
млрд. теңге

% 24,5 6,8 23,0 136,8 3,7 10,6
__________________________________________________________________

Кестенің жалғасы
__________________________________________________________________
Көрсеткiштер |Батыс |Қарағанды |Қостанай |Қызылорда |Маңғыстау
|Қазақ.| | | |
|стан | | | |
__________________________________________________________________
Ауыл шаруашы. 21,6 27,5 78,6 10,7 1,1
лығы ЖӨ
млрд. теңге

Өнімді 0,9 2,4 20,3 1,2 3,3
өткізуден
түскен табыс,
млрд. теңге

% 4,2 8,7 25,8 11,2 300,0
__________________________________________________________________

Кестенің жалғасы
__________________________________________________________________
Көрсеткiштер | Павлодар | Солтүстік | Оңтүстік | Республика
| | Қазақстан | Қазақстан |
__________________________________________________________________
Ауыл шаруашы. 27,3 67,0 68,1 555,1
лығы ЖӨ
млрд. теңге

Өнімді 1,5 6,9 7,3 91,4
өткізуден
түскен табыс,
млрд. теңге

% 5,5 10,3 10,7 16,5
__________________________________________________________________

Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiру құрылымында 38%-ға жуығы үш солтүстік астық себетін облысқа (Ақмола, Қостанай, Солтүстiк Қазақстан) және 32%-ға жуығы үш оңтүстік облысқа (Алматы, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан) келедi (2-кесте).
Ауылдық жерде үй шаруашылықтарының тұтынуға жұмсалған табыстары 2002 жылғы III тоқсанда республика бойынша айына орта есеппен бiр жан басына шаққанда 5036 теңгені құрады. Табыстардың орташа республикалық деңгейден жоғары деңгейi Ақмола - 6313 теңге, Ақтөбе - 6660 теңге, Қостанай - 6446 теңге, Солтүстiк Қазақстан - 6319 теңге - облыстарында қалыптасты. Төменірек - Қызылорда - 3532 және Маңғыстау - 3459 теңге - облыстарында.
Экономикалық қызмет тиімділігінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын ықтимал өткізу нарықтарынан - аудан орталықтарынан, қалалардан, темір жол станцияларынан, автомагистральдардан бәрінен де шалғай орналасқан АЕМ Ақтөбе, Атырау және Қарағанды облыстарында. Өткізу нарықтарынан 100 шақырымнан артық қашықтықта тұрған АЕМ-дер осы облыстарда тиісінше 8,4; 7,6; 5,7%. Шығыс Қазақстан облыстарында мұндай АЕМ-дер жоқ. Жамбыл облысында - 2 АЕМ, Павлодар облысында - 3, Оңтүстік Қазақстан облысында - 6 (1 диаграмма).

1 диаграмма

Өткізу рыноктарынан 100 км-ден астам
қашықтықтағы АЕМ-дің саны және үлес салмағы, %

1 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз.

Республика өңiрлерi бойынша табыстар деңгейiнiң жiктелiсi елеулi. 2002 жылдың 3 тоқсанында күнкөрiс минимумынан төмен табысы бар ауылдықтардың үлесi республика бойынша 32,6%-ды құрады, мұның өзi қалалық деңгеймен салыстырғанда 16,4%-ғa жоғары. Осы көрсеткіштің төмен деңгейі - Ақмола (25,3%), Қостанай (27,4%), Солтүстiк Қазақстан (26,6%), Оңтүстік Қазақстан (23%) облыстарында, ал жоғары деңгейi - Маңғыстау (83,6%) және Қызылорда (52,1%) облыстарында (3 кесте).
Ауылдық жерлерде ауыл шаруашылығы жалпы өнiмiн өндiру республика бойынша бір жан басына шаққанда айына 7168 теңге құрады (салыстыру үшiн: бұл көрсеткiш республика бойынша қала халқы үшiн 22691 тг құрайды). Маңғыстау облысында 1284 теңге, Атырау - 2515 теңге, мұның өзі тіпті азық-түлiк қоржынына деген шығыстарды да жаппайды (3 кесте). Осы облыстарда қалыптасқан ахуал ауыл экономикасы мен халықтың табысын көтеру үшiн нақты көмек шараларын талап етеді.

3 кесте
__________________________________________________________________
Көрсеткiштер | Ақмола | Ақтөбе | Алматы | Атырау | Шығыс |Жамбыл
| | | | | Қазақ.|
| | | | | стан |
__________________________________________________________________
2002 жылы* 14388 5830 5614 2515 7521 4844
халықтың жан
басына
шаққанда ауыл
шаруашылығының
жалпы өнімін
өндіру бір
айға
есептегенде

2002 жылдың 4803 4957 4594 5942 4616 3954
III тоқс.
орташа жан
басына шаққан.
да бір айдағы
күнкөріс мини.
мум көлемі,
теңге

2002 жылдың 6313 6660 4532 5417 6029 3978
III тоқс.
орташа жан
басына шаққан.
да бір айда
тұтынуға
жұмсалған үй
шаруашылықта.
рының табыста.
ры, теңге

2002 жылы күн. 25,3 34,4 39,6 45,9 29,9 33,5
көрістік мини.
мум көлемінен
төмен тұтынуға
жұмсалған
табыстары бар
ауылдық жер
халқының
үлесі, %

2002 жылдың 3362 3470 3216 4159 3231 2768
III тоқс.
орташа жан
басына шаққан.
да бір айдағы
азық-түлік
қоржынының
көлемі, теңге

2002 жылы 6,4 19,2 17,0 16,1 11,4 13,2
азық-түлік
қоржынының
көлемінен
төмен тұтынуға
жұмсалған
табыстары бар
ауылдық жер
халқының
үлесі, %
__________________________________________________________________

Кестенің жалғасы
__________________________________________________________________
Көрсеткiштер |Батыс |Қарағанды |Қостанай |Қызылорда |Маңғыстау
|Қазақ.| | | |
|стан | | | |
__________________________________________________________________
2002 жылы* 5175 10003 15334 3659 1284
халықтың жан
басына
шаққанда ауыл
шаруашылығының
жалпы өнімін
өндіру бір
айға
есептегенде

2002 жылдың 4836 4831 4533 4171 6603
III тоқс.
орташа жан
басына шаққан.
да бір айдағы
күнкөріс мини.
мум көлемі,
теңге

2002 жылдың 5268 5277 6446 3532 3459
III тоқс.
орташа жан
басына шаққан.
да бір айда
тұтынуға
жұмсалған үй
шаруашылықта.
рының табыста.
ры, теңге

2002 жылы күн. 35,1 30,1 27,4 52,1 83,6
көрістік мини.
мум көлемінен
төмен тұтынуға
жұмсалған
табыстары бар
ауылдық жер
халқының
үлесі, %

2002 жылдың 3385 3382 3173 2920 4622
III тоқс.
орташа жан
басына шаққан.
да бір айдағы
азық-түлік
қоржынының
көлемі, теңге

2002 жылы 12,4 13,0 14,9 18,7 69,7
азық-түлік
қоржынының
көлемінен
төмен тұтынуға
жұмсалған
табыстары бар
ауылдық жер
халқының
үлесі, %
__________________________________________________________________

Кестенің жалғасы
__________________________________________________________________
Көрсеткiштер | Павлодар | Солтүстік | Оңтүстік | Республика
| | Қазақстан | Қазақстан |
__________________________________________________________________
2002 жылы* 8475 13116 4272 7168
халықтың жан
басына
шаққанда ауыл
шаруашылығының
жалпы өнімін
өндіру бір
айға
есептегенде

2002 жылдың 4844 4716 3787 4734
III тоқс.
орташа жан
басына шаққан.
да бір айдағы
күнкөріс мини.
мум көлемі,
теңге

2002 жылдың 4799 6319 4089 5036
III тоқс.
орташа жан
басына шаққан.
да бір айда
тұтынуға
жұмсалған үй
шаруашылықта.
рының табыста.
ры, теңге

2002 жылы күн. 41,4 26,6 23 32,6
көрістік мини.
мум көлемінен
төмен тұтынуға
жұмсалған
табыстары бар
ауылдық жер
халқының
үлесі, %

2002 жылдың 3391 3301 2651 3314
III тоқс.
орташа жан
басына шаққан.
да бір айдағы
азық-түлік
қоржынының
көлемі, теңге

2002 жылы 19,6 8,7 5,9 13
азық-түлік
қоржынының
көлемінен
төмен тұтынуға
жұмсалған
табыстары бар
ауылдық жер
халқының
үлесі, %
__________________________________________________________________
*Алдын ала деректер (Қазақстан Республикасының Статистика жөнiндегi агенттiгi; жинақ "Ауылдың (селоның) 2002 ж. мониторингі")

2.2. Инженерлiк инфрақұрылыммен қамтамасыз етiлу деңгейi

Сумен қамту. АЕМ-нiң көпшiлiк бөлiгi ауыз сумен қамтамасыз етілуде қиындықтарды бастан кешiрiп отыр. Сумен қамтамасыз ету инфрақұрылымның мұндай күйiнiң негізгі себебі оны ұстау және дамыту үшiн қаражаттың жоқтығымен байланысты.
Өзен ағындыларының көлемi бойынша Қазақстан сумен аса кем қамтамасыз етілген елдер қатарына жатады. Су кем жылдары су ресурстарының жалпы көлемi 58 текше км-ге дейін, ал қолда бары, тиісінше 26 текше км-ге дейiн төмендейдi.
1996 жылға дейiн ауылдық сумен қамту ұзындығы 13,5 мың км 54 топтық су құбырларын, ұзындығы 17,6 мың км 1,5 мың жергiлiктi су құбырларын, ұзындығы 3,7 мың км аса кентішілік желiлерден тұрды, мұның өзi сумен тұрғын халқы 3 млн адамға жуық 2935 АЕМ-ді және 16,2 млн мал басын қамтамасыз еттi; ирригациялық (суландыру) құрылыстарымен 97,5 млн га жайылым суарылды. Қазiр iс жүзiнде барлық су объектiлерiнiң сапалық жай-күйi қанағаттанғысыз деп бағаланады.
Ауылдық жерде ауыз су проблемасы екi негiзгi себептен туындайды: сумен қамтамасыз ету жүйесiнiң бұзылуымен және жер бетiндегi әрi жер асты суларының ластануының жоғары деңгейімен. Қазiргi таңда АЕМ-iң 72,4%-ында (5543 бiрлiк) су құбырлары жоқ (2 диаграмма).

2 диаграмма

Су құбырлары жоқ АЕМ-дің саны мен үлес салмағы, %

2 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

Бұл көрсеткіш Ақтөбе - 87,5% (386 АЕМ), Атырау - 81,7% (161), Шығыс Қазақстан - 77,5% (664), Батыс Қазақстан - 82,4% (426), Қостанай - 87,1% (667), Маңғыстау - 87,5% (35), Павлодар - 88,6% (451) және Солтүстік Қазақстан - 79,7 (605) облыстарында республикалық көрсеткіштен жоғары.
АЕМ-нің 63% астамы (4862) ауыз суға орталықсыздандырылған сумен қамтамасыз ету көздерінен - құдықтардан, бұлақтардан, айырым желілері жоқ артезиан ұңғыларынан алынған суды пайдаланады, олардағы судың сапасы республика бойынша микробиологиялық және санитарлық-химиялық көрсеткіштер жөнінен нормативтерге сәйкес келмейді. Сапасы кепілдік берілмеген тасып әкетілетін суды олардың ішінен 682 АЕМ немесе жалпы санының 9% пайдаланады (4 кесте).

4 кесте

АЕМ-дi сумен қамту жүйесiнiң жай-күйi
__________________________________________________________________
Сумен | 2002 ж. | 1991 ж. | 2002 жылдың
қамтамасыз |_____________________________________| 1991 жылға
ету көзі |ЕМ саны |ЕМ жалпы |ЕМ саны |ЕМ жалпы | арақатынас
| |санының | |санының |
| |% | |% |
__________________________________________________________________
Орталықтан. 2116 27,6 3878 49,4 -44,5%
дырылған
сумен
қамтамасыз
ету

Жергілікті 4862 63,4 3633 46,3 +37%
көздер

Тасылатын 682 9 334 4,2 +114,5%
су
__________________________________________________________________

Kөлік инфрақұрылымы. Сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету саласындағы проблемалармен қатар ауылдық өңiрлердiң экономикасын көтеру үшiн автомобиль қатынасын, жолдар мен жол бойындағы инфрақұрылымды дамытудың шешушi маңызы бар. Бұл ретте облыстық және аудандық жолдар өңiрлердiң балансына берiлген кезден бастап оларды қаржыландыру және күтіп ұстаумен байланысты ахуал, пайдаланылатын жолдар мен олардағы жасанды құрылыстардың интенсивті түрде тозуына және бұзылуына жетелей отырып, жылдан жылға нашарлай түсуде. АЕМ арасындағы оларды өзара, сондай-ақ аудан және облыс орталықтарымен байланыстыратын автомобиль қатынасы іс жүзінде дамымаған және күрделi күйде. Әсiресе бұл тұрақты жолаушы автомобиль қатынасына қатысты. Бүгінгі таңда республиканың 500 елдi мекенiнен астамы өздерiнiң шалғайлығына және жергілікті жолдардың техникалық күйiнiң төмендiгiне байланысты осындай қатынастан ада, ал қысқы уақытта аудан орталықтарынан әдетте толық оқшауланып қалады.
Қазiргi уақытта Қазақстанда жалпы пайдаланудағы автожолдардың ұзындығы 88 мың км құрайды, олардың 65 мың км немесе 74% жергiлiктi маңызы бар жолдар болып табылады. 1998-1999 жылдары жергілікті маңызы бар жолдар өңірлердің балансына берiлген кезде 40,4 мың км жол (ұзындығының 61%) қанағаттанарлық күйде болды. 1997 жылдан бастап жолдардың жай-күйi туралы ауқымды зерттеулер жүргiзiлген жоқ, жолдардың жай-күйi аса төмен қаржыландырумен байланысты одан әрі нашарлады. Өңiрлердiң жол-көлiк саласы қаржы ресурстарына өткiр мұқтаждық көрiп отыр. Жергілікті маңызы бар жолдарды жөндеуге және күтiп ұстауға жергiлiктi бюджеттерден шығыстардың жалпы қажеттігінен 15%-ға дейiн бөлiнедi. Мұның өзi жыл сайын желiнiң жалпы ұзындығынан 200-300 км жолдың жарамсыздыққа ұшырауына алып келеді; көптеген учаскелер бүгінгі таңда тек карталарда ғана бар, ал іс жүзінде жоққа тән.
Республикада қатты төсемді ауылдық жолдармен қамтамасыз етілу Батыс Қазақстан облысында 12%-дан Жамбыл облысында 81,2%-ға дейін ауытқиды (3 диаграмма).

3 диаграмма

Қатты төсемді автожолдары жоқ
АЕМ-дің саны мен үлес салмағы, %

3 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

Электр қуатымен қамтамасыз етілу. Республикада 265 АЕМ (3,5%) электр қуатымен қамтамасыз етілмеген. Облыс АЕМ-дерінің жалпы санынан электрлендірілмеген АЕМ бәрінен де Қарағанды - 11,1% (56), Қызылорда - 8,1% (22), Павлодар - 7,1% (36) облыстарында көп орналасқан (4 диаграмма).

4 диаграмма

Электр энергиясымен қамтамасыз
етілмеген АЕМ-дің саны мен үлес салмағы, %

4 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

Газдандыру. Қазiргi таңда табиғи газбен Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Атырау, Қостанай, Ақтөбе, Оңтүстiк Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстары қамтамасыз етiледі. Жергілікті желілердің дамымағандығына байланысты ауыл халқының баршасының бiрдей табиғи газ алуға мүмкіндігі жоқ. Табиғи газбен неғұрлым қамтамасыз етiлген облыстар - Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Атырау.
Жаңажол мұнай-газ кен орнында газды қайта өңдеу зауытын 2001 жылы қайта жаңғырту, мұнай өндiрудi одан әрi ұлғайту және осы кен орнында iлеспе мұнай газын игеру Ақтөбе облысының ауылдық тұтынушыларына газ жеткiзудi қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Жамбыл облысында ауылдық жердегi желiлiк (табиғи) газ құбырының ұзындығы 1000 км астам. Магистральдi желiлерден шалғайдағы Мойынқұм, Сарысу және Шу аудандарында табиғи газ жоқ. Амангелдi кен орындары тобын игеру жүргiзiлуде. Олардың 2003 жылы пайдалануға берілумен Жамбыл облысының ауылдық аудандарын газдандыру жөнiнде мүмкiндiктер жасалатын болады.

Байланыс. АЕМ-дi байланыспен қамтамасыз етудегi қалыптасқан ахуал халықтың орналасу тығыздығының төмендiгiне және ауыл тұрғындарының материалдық қамсыздандырылуының әлсіз деңгейiне байланысты қала мен ауыл арасындағы байланыс қызметiмен қамтамасыз етілудегі күрт сәйкессiздiкке алып келдi.
Ауыл халқының қалың көпшiлiгi шектеулi ақпараттық өрiс жағдайына өмір сүруде немесе жалпы ақпараттық оқшаулану жағдайында қалып отыр. Қазақстан Республикасында АЕМ-дің* 36,8%-ы (2818) телефон байланысымен қамтамасыз етiлмеген (5 диаграмма).

5 диаграмма

Телефон байланысымен қамтамасыз етілмеген
АЕМ-дің саны мен үлес салмағы, %

5 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

Телефон байланысымен қамтамасыз етілмеген АЕМ-нің неғұрлым жоғары үлес салмағы Қызылорда - 62,2% (167), Оңтүстік Қазақстан - 60,6% (543), Ақтөбе - 56,9% (251), Қостанай - 49,3% (378), Батыс Қазақстан - 41,8% (216) және Атырау - 41,6% (82) облыстарында.
Республиканың 4834 АЕМ-де тұрақты пошта байланысы бөлімшелері (бұдан әрі - ПББ) жоқ. АЕМ-нің 7%-ы пошта жөнелтілімдерін жеткізу айына 10 реттен кем жүзеге асырылады (6 диаграмма)*.

6 диаграмма

Тұрақты пошта байланысы бөлімшелері
жоқ АЕМ-дің саны мен үлес салмағы, %

6 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

Тұрақты пошта байланысы бөлімшелері (ПББ) жоқ АЕМ-нің ең жоғары үлес салмағын ОҚО - 76,6% (686), ШҚО - 69,8% (598), Павлодар - 67,4% (343), Қостанай - 66,4% (509), Атырау - 65,5% (129) және Қарағанды - 65% (329) облыстарындағы ауыл тұрғындары иеленеді.
____________________
* "Қазақтелеком" ААҚ деректері бойынша 2003 ж.01.06. телефон байланысымен қамтамасыз етілмеген АЕМ саны 1549 бірлікке тең (20%), әкімдіктердің деректері мен алшақтықтар мынаған байланысты. Әкімдіктер 50 адамға дейін тұрғыны бар барлық АЕМ-ді, сондай-ақ Байқоңыр ғарыш алаңының әрекет аймағына жататын АЕМ-ді есепке алған.

Ауылдық ПББ-нiң аумақтық шашыраңқылығы және шалғайлығы, әлсіз автокөлік инфрақұрылымы пошта жөнелтiлiмдерiн жеткiзудi орташа алғанда аптасына пошта байланысының аудандық тораптарына тек қана 3,4 рет, ал ауылдық ПББ-не 2,5 рет жүзеге асыруға мүмкiндiк береді. Қазақстан Республикасының шегiнде пошта және арнайы жөнелтiлiмдердi тасымалдауды жүзеге асыратын пошта вагондарының пайдаланудағы паркiндегi 24%-ын белгiленген жұмыс мерзiмiн өткерген және өздерінің техникалық жай-күйi бойынша 2003 жылдың iшiнде есептен шығаруды талап ететiн вагондар құрайды.
АЕМ-нiң барлығының халқы мемлекеттiк теледидар және радио бағдарламаларына қол жеткізумен қамтамасыз етiлмеген. Мемлекеттiк телехабарларға қол жетімділігі жоқ елді мекендердің жалпы саны 1255 бiрлiктi құрайды. Қамтылмаған AEM-нiң ең көбi Шығыс Қазақстан (223), Ақтөбе (156), Батыс Қазақстан (141) облыстарында.
Ауылда таратылған байланыс желiсiнiң жоқтығы ауыл халқына байланыс қызметін беруді ұйымдастыруға кедергi келтiруде, мұның өзi ауылдық тауар өндiрушілердің өскелең қажеттіктеріне қайшы келедi және аграрлық секторда нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуына кедергі келтіреді.

2.3. Әлеуметтiк инфрақұрылыммен қамтамасыз етiлу деңгейi

Денсаулық сақтау. Медициналық мекемелермен қамтамасыз етiлудi талдау көрсеткендей АЕМ-нің 82,1%-ы (6290) денсаулық сақтау обьектiлерiмен қамтамасыз етілген, ал олардың ішінен 400 медициналық мекеме нормативтерге сәйкес келмейдi. 1370 АЕМ-де медициналық мекеме жоқ, олардың iшiнен тұрғын халқының саны 50-ден асатын 833 AEM-де* олар болуға тиіс.
Медициналық ұйымдармен қамтамасыз етiлуге тиiстi 833 АЕМ-нің ішінен 6 АЕМ-де ауылдық ауруханалар болуға тиiс, 33 AEM-де - отбасылық дәрiгерлiк амбулатория, 94 АЕМ-де - фельдшерлік-акушерлік пункттер, 171 АЕМ-де - фельдшерлiк пункттер, 529 АЕМ-де - медициналық қызметкерлер.
____________________
* Паспорттау кезiнде АЕМ-дiң медұйымдармен қамтамасыз етiлуiн бағалау Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 1999 жылғы 26 сәуірдегі N 472 қаулысымен бекітілген ауылдық денсаулық сақтау iсiн дамытудың ең төменгi стандарттарына сәйкес жүргiзiлдi (тұрғындардың санына қарай қамтамасыз етiлу).
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1998 жылғы 16 қарашадағы N 4153 Жарлығымен бекiтiлген "Халық денсаулығы" Мемлекеттік бағдарламасында ауылдық денсаулық сақтау iсiн дамытудың ең төменгi мемлекеттiк стандартын әзiрлеу көзделген, оған сәйкес медициналық қызметпен қамтамасыз етілген АЕМ-ге таяудағы медмекемеден 5 км-ден аспайтын жерде орналасқан AEM-дер жатқызылуға тиiс. Алайда Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң N 472 қаулысының қазiргі редакциясында АЕМ-нің таяудағы медмекемеге дейінгі арақашықтығын ескеретiн норматив көзделмеген. Осыған байланысты АЕМ-дiң медициналық қызмет көрсетумен қамтамасыз етілуін бағалау кезінде арақашықтық факторы ескерiлмедi (сонымен қатар Денсаулықсақтауминiнiң деректерi бойынша арақашықтық, факторы ескергенде, iс жүзінде барлық АЕМ-дер медициналық қызмет көрсетумен қамтамасыз етiлген).

Медұйымдары жоқ, бірақ оларға қажеттілік бар АЕМ-дер бәрінен де Оңтүстік Қазақстан, Қостанай және Қарағанды облыстарында тиісінше - 138,136 және 124 АЕМ (7 диаграмма). АЕМ-де негізінен ФП, ФАП-тың, АДА, АУА-ның мемлекеттік меншік нысаны сақталған. Ауылдық жерлерде 7988 дәрігер мен 29954 орта медициналық қызметкерлер жұмыс істейді. Ауылдық аурухана мекемелерінде 16922 жатын орын жұмыс істейді.

7 диаграмма

АЕМ-дің денсаулық сақтау
объектілеріне қамтамасыз етілуі

7 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

Ауыл халқының денсаулық жай-күйi мен медициналық көмек көрсету деңгейі талап етілетіннен елеулi керi қалып отыр. Медициналық көмек көрсетудiң көлемi мен сапасы халықтың өскелең қажеттiктерiн қанағаттандырмайды. Халықтың денсаулығының нашарлауы қолайсыз экологиялық ахуалмен, таза ауыз сумен жабдықтаудағы кемшiлiктермен тереңдей түсуде.
Ауылдық емдеу-профилактикалық ұйымдардың материалдық-техникалық базасы қанағаттанғысыз күйде қалуда. Медициналық ұйымдар негiзiнен бейiмделмеген, санитариялық-гигиеналық талаптарға жауап бермейтiн (суық, ыстық сумен жабдықталмаған, телефон байланысы жүргізілмеген) үй-жайларда орналасқан, қазiргi заманғы медициналық құрал-жабдықпен, санитарлық автокөлікпен, жұмсақ және қатты құралдармен жеткiлiксiз жарақталған. Ауылдық денсаулық сақтау объектілерінің кейбірінде аптекалық дүңгiршiктерi жоқ.

Бiлiм беру. Мектеп жасындағы балалардың оқумен қамтылуын талдау көрсеткендей, 5575 (72,8%) АЕМ-де аталған нормативтерге сәйкес мектептер бар. 479 (6,2%) АЕМ-де мектептер нормативтерге сәйкес келмейдi, 16,06 (21%) AEM-де мектептер мүлде жоқ, олардың iшінде білім беру нормативіне сәйкес 458*-де (6%) мектептер болуға тиiс. Бiлiм беру объектiлерi болуға тиiс жерде олармен қамтамасыз етiлмеген AEM-дер бәрiнен де Шығыс Қазақстан, Оңтүстiк Қазақстан облыстарында көбірек - 153 және 88 АЕМ (8 диаграмма).
____________________
* Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң деректерi бойынша 2002-2003 оқу жылының 1 қазанына республикада жалпы білім беретiн мектептерi жоқ 735 АЕМ бар, соның iшiнде олардың 580 iшiнде мектеп оқушылары тұрады. Облыстық әкімдіктер басқа цифрларды табыс берiп отыр. Паспорттау кезiнде АЕМ-дердiң мектептермен қамтамасыз жетiлуiн бағалау Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 25 ақпандағы N 300 қаулысымен бекiтiлген білiм беру ұйымдары желiсiнiң кепiлдiктi мемлекеттiк нормативіне сәйкес жүргізілді (АЕМ-дегі оқушылардың саны мен ең таяудағы мектепке дейiнгi арақашықтық бойынша). Мектептер олардың ведомстволық бағыныстылығына ("Қазақстан темiр жолы" ЖАҚ және т.б.) қарамастан ескерiлдi.

8 диаграмма

АЕМ-дің білім беру объектілерімен қамтамасыз етілуі

8 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

Мәдениет, спорт, қоғамдық қауiпсiздiк және құқықтық қызмет көрсету. Ауыл тұрғындарының демалысымен шұғылданған аудандық мәдениет бөлiмдерi таратылған. Мәдениет объектілері жекешелендiрiлген немесе жабылған, кiтапханалардың кiтап қоры жоғалтылған. Мәдениет мекемелері бейiмделмеген үй-жайларда - мектептерде, әкiмдiктерде орналасқан. Мемлекеттік желідегі 1822 ауылдық клуб мекемелерiнiң тек қана 519-ның Мәдениет үйлерi мен клубтарының типтік ғимараттары бар, 1303-і бейiмделген үй-жайларда орналасқан, 600-ден астам клубтарға күрделi жөндеу талап етіледі, 130-ы апаттық жағдайда, 172 клуб мекемелерi қыста мүлде жылытылмайды.
АЕМ-де 2976 кiтапхана жұмыс iстейдi, 27 кiтапхананың типтiк ғимараттары бар, 51 кітапхана - апатты ғимараттарда, 300-нен астамына күрделi жөндеу, 1184 - ағымдағы ремонт талап етіледі, кітап қорларын сақтау және оқырмандарға қызмет көрсету үшiн жағдай жасалмаған. Кітапханалардың көпшiлiгiнiң ақпараттық жүйелерге қол жетiмдiлiгi жоқ.
Кинотеатрлардың саны 944-дан 64-кe дейiн (соның iшiнде мемлекеттік - 43), киноқондырғылар саны 2320-дан 543-ке дейiн, облыстардың бiрқатар ауылдық аудандарында 60-85%-ға азайған. Шалғайдағы АЕМ-дердi кино қызметiн көрсетумен қамтамасыз ету жөнiндегі жұмыстың оң нысаны Қарағанды облысында сәттi енгiзiлiп отырған бейнемобильдер болып табылады.
Ауыл тұрғындары арасында дене мәдениетi мен спортты дамытудың жай-күйі нашарлады. Республика ауылдарында 17134 спорт ғимараттары, соның iшiнде 1500 орыннан кем емес 113 стадион, 23 жүзу бассейнi, 3886 спорт залдары, 12 теннис корттары, 10619 жазықтықтағы құрылыстар бар. Спорт ғимараттары негiзiнен жұмыс iстемейдi. Республикалық селолық "Қайрат" спорт қоғамы өз қызметін тоқтатты. Ауылдық аудандардың 37,7%-ның ғана дене мәдениетi және спорт жөніндегі комитеттері бар, қалғандарында спорт мәселелерiмен әкiмдiктiң iшкi саясат бөлiмiндегi бiр маман айналысады.
Ауылда дене мәдениетi мамандары жетiспейдi. Ел бойынша барлығы 279 ауыл инструкторлары - спорт жөнiндегi әдiскерлер бар. Дене мәдениетi - спорт жұмысы ауылда қоғамдық негіздерде немесе жалпы бiлiм беретiн мектептiң дене мәдениетi мұғалiмi арқылы жүргiзiледi. Дене мәдениеті - көпшілік және спорт жұмысы үшiн жауап беретiн штаттық қызметкерсiз ауылда ауыл спортының жай-күйін жақсартуға, ең бастысы ұлтты сауықтыруға қол жеткiзу мүмкiн емес.
АЕМ-де құқық тәртiбi толығымен қамтамасыз етiлмейдi. Қылмыстардың елеулі саны маскүнемдік негiзiнде жасалады, мал ұрлау тараған. Құқық бұзушылықтардың алдын алу және "Қоғамдық тәртіпті нығайту және iшкi iстер органдары уәкiлеттi учаскелiк қызметкерлерінің құқық бұзушылықтарды болдырмау мен алдын алудағы рөлiн арттыру жөнiндегi қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1996 жылғы 24 желтоқсандағы және 2001 жылғы 23 желтоқсандағы N 701 қаулыларын iске асыру қойылған талаптарға жауап бермейдi.
AEM-де учаскелiк полиция инспекторы елдiң құқық қорғау органдарының бірден-бір өкілі болып табылады, ол қызмет көрсетiлетiн әкiмшiлiк учаскедегi қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді, әлеуметтiк қауiптi немесе ерекше назармен бақылауды талап ететiн адамдардың профилактикалық немесе өзге де есептерiн жүргізедi.
Ауылдық жерлерде 2689 учаскелiк полиция бекеттерi жұмыс iстейді. Учаскелік инспекторларды қызметтiк автокөлiкпен және байланыс құралдармен қамтамасыз етуде күрделі ахуал байқалады. Олардың 18,8%-ы ғана автокөлiкпен және 30%-ы байланыс құралдармен жарақталған. Учаскелік милиционерлердiң елеулi бөлiгi бiр-бiрiнен ондаған километр қашықтықта және аудан орталығынан едәуiр шалғай орналасқан бiрнеше AEM-гe қызмет көрсетедi.

2.4. Экологияның жай-күйi

Республика аумағында топырақ пен өсiмдiк жамылғысының өзгеруімен, жердің антропогендік қызмет өнiмдерiмен ластануымен байланысты келеңсiз экологиялық көріністер байқалады. Қолайсыз экологиялық жағдайы бар бiрнеше iрi өңiрлер көзге түседi:
Каспий өңiрi.
Семей полигоны.
Арал өңiрiнiң қазақстандық бөлiгi.
Балқаш өңiрi.
Каспий өңiрi. Табиғи жемшөп алқаптарының жай-күйi бойынша қолайсыз. Онда Атырау облысының шабындықтары мен жайылымдарының 77%-на жуығыда антропогендік әсер ету белгілері бар - тапталудың әртүрлi дәрежесi (49%), қорекке iшiнара жарамды (35%), қорекке жарамсыз (1,3%) және улы (1,1%) өсiмдiктермен ластанған. Жайылымдық өсiмдiктердiң азуының күшті дәрежесі облыс алаңының 48%-да, орташасы - 12%-да, әлсiз - 20%-да байқалады. Табиғи ресурстарды интенсивті түрде игеру, теңiз жағалауындағы аудандарда көмiрсутек шикiзатын барлау және өндіру нәтижесінде топырақтың ластану проблемасы алда өткiр тұр. Каспий өңiрi топырағының мұнай өнімдерімен ластануы 1-ден 5г/кг-ға дейiн, сирегiрек 10г/кг-ға дейiн құрайды, сондай-ақ мынадай улардың жоғары шоғырлануы (мг/кг): никель - 100, қорғасын - 80, цинк - 50, хром - 100, фосфор - 80 байқалады.
Семей полигоны - ірі экологиялық апат өңiрi. Полигонда 1949 жылдан 1989 жылдар бойында 470: 90 әуеде, 26 жер бетiнде, 354 жер асты ядролық жарылыстар жүргiзiлген. Радиоактивтік жауын-шашын 1,7 млн. адам тұратын 304 мың шаршы километр аумақта тараған. Экологиялық апат алаңы 7 млн. га, оның iшiнде полигонның өзiнiң аумағы - 1,8 млн. га, төтенше радиациялық қатер аумақтары - 501 млн. га құрайды. Семей полигонының әсер ету аймағында ауыл шаруашылығы алқаптары 27,4 млн. га саналады, бұл өңiрдiң жалпы алаңынан 88,3%-ды құрайды.
Арал өңiрiнiң қазақстандық бөлiгi 59,6 млн. га жердi, соның iшiнде Қызылорда (22,6 млн. га), Ақтөбе (19,7 млн. гa), Қарағанды (8,7 млн. га) және Оңтүстiк Қазақстан (8,6 млн. га) облыстарының жерлерін немесе республиканың жалпы алаңынан 22%-ды қамтиды. Экологиялық апат кіндігінде (Арал ауданы) аумақтың 22%-дағы жайылымдар күштi және орташа дәрежелi азуға бой алдырған, әлсіз дәрежемен бірге бұл 80%-ға дейiн артады. Қазалы ауданында күштi және орташа дәрежеде жайылымдардың 17%-ы азуға ұшыраған. Сырдарья өзенi сағасы мен жазығының шалғынды өсiмдiктері ең серпінді алап ретінде неғұрлым үлкен өзгерiстерге ұшыраған. Қамысты-қурайлы шабындықтардың тозуы Қазалы ауданында 40,3%-дан Арал ауданында 55,3%-ға дейiн ауытқиды. Олардың көпшiлiк бөлігі шабындықтар санатынан жайылымдар санатына өткен. Аралдың құрғап кеткен табанында құмды, сортаң, тақыр түзілуде. Шаңның таралу және шөгіп қалу аймағының алаңы 25 млн. га төңiрегiнде.
Балқаш өңiрi аймағы жерiнiң экологиялық жай-күйi аса күрделi әрi негізінен Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендерінің гидрологиялық режимімен айқындалады. Мынадай келеңсіз процестер: өсімдіктің азуы және оның арамшөптермен алмасуы, сортаңдану және шөлейттену, қайталап сортаңдау және улы химиялық заттармен және ауыр металдармен ластану байқалады.
Республикада радиациялық аяның мейлiнше жол берiлетiн мәнi 33мкР/с-тан аспауы тиіс. Осы көрсеткiштен асатын радиациялық ая деңгейi Атырау облысының 2 AEM-де байқалады (Құрманғазы ауданының Азғыр ауылында - 37,5 мкр/с және Жылыой ауданының Кеңарал ауылында - 33 мкр/с). Республиканың басқа АЕМ-де радиациялық ахуал қалыпты болып есептеледі. Жамбыл облысының 23 АЕМ-де және Оңтүстiк Қазақстан облысының 13 АЕМ-де топырақ қатты сортаңданған (4-6%). Шығыс Қазақстан облысының 5 АЕМ-де, Жамбыл облысының 110 АЕМ-де, Батыс Қазақстан облысының 166 АЕМ-де, Қызылорда облысының 24 АЕМ-де, Оңтүстік облысының 45 АЕМ-де топырақтың тұздануы орташа деңгейi (2-4%). Республиканың қалған аумағында топырақтық тұздану деңгейі егiншiлiктiң әралуан түрлерiмен айналысуға мүмкiндiк бередi.
Республиканың 637 AEM-де (8,3%) сапа нормативтерiне сәйкес келмейтін ауыз су пайдаланылады, яғни минералды тұздардың шектi жол берiлетiн шоғырлануы онда 1,5гр/л. асады. 20 АЕМ-де судағы тұздың мөлшерi 3гр/л. асады: Қызылорда облысының 5 АЕМ-де, Солтүстiк Қазақстан облысының 14 АЕМ-де, Оңтүстiк Қазақстан облысының 1 AEM-де.
176 AEM-де судағы тұздың мөлшерi 2-ден 3 гр/л. дейiн, 440 AEM-де судағы тұздың мөлшері 1,5-тен 2гр/л. дейiн. Суы сапасыз АЕМ-дiң көпшiлiгi Ақмола, Қызылорда және Солтүстік Қазақстан облыстарында.
Алматы, Қарағанды, Қостанай, Павлодар облыстарында экологиялық қауіпсіздік көрсеткіштері бойынша қалыптан ауытқушылық жоқ.

2.5. Ауыл халқының көшi-қоны

Халықаралық көшi-қон. 2000 жылға дейiнгi кезеңде республика шегінен 114791 ауыл тұрғындары кеттi. Өздерiнiң тарихи отанына ұлты еуропалық көптеген ауыл тұрғындары қоныс аударуда. Бәрінен де көбiрек республиканың солтүстiк облыстарынан кетуде. 2000-2002 жылдары барлығы Қостанай облысынан 18840 адам, Ақмола 17532 адам, Солтүстiк Қазақстан - 16829 адам, Павлодар 15304 адам кетті. Бәрінен де кем негiзiнен байырғы тұрғындар тұратын Маңғыстау - 30 адам, Атырау - 11 адам, Қызылорда - 645 адам облыстарынан қоныс аударады.
Республиканың ауылдық жерлерiне көшiп келудiң өсуi байқалады. 2000-2002 жылдар дейінгі мерзім ішінде республиканың ауылдық аумақтарына 46140 адам көшiп келдi. Негiзiнен республиканың оңтүстік облыстарына көшiп келуде: Оңтүстiк Қазақстан (10737 адам), Алматы (7370), Жамбыл (6537). Бәрiнен де кем Қызылорда (245), Атырау (284) және Қарағанды (296 адам) облыстарына қоныс аударады (9 диаграмма).
Қазақстан Республикасы ауыл халқының халықаралық көшi-қон сальдосы 2000-2002 жылдары 68 651 адам құрады. Көші-қонның теріс сальдосының төмендеуі байқалады. Егер 2000 жылы сальдо - (минус) 31754 адамды құраса, ал 2001 жылы - 24299 адамды, 2002 жылы - барлығы 12 598 адамды құрады, яғни 3 жыл ішінде 2,5 есеге қысқарды.
Ішкі көші-қон. 1995-2002 жылдары 714 489 ауыл тұрғындары қалаларға көшті олардың ішінен 61,3%-ы өз облысының қалаларынан қоныс аударды (облысішілік көші-қон), 38,7% - басқа облыстардың қалаларына қоныс аударды (облысаралық көші-қон).
Осы кезең ішінде қалаларға ауыл тұрғындары бәрінен де көбірек Оңтүстік Қазақстан (64 219 адам), Шығыс Қазақстан (62 115 адам), Павлодар (54 730 адам) облыстарынан қоныс аударды. Қалаларға ауылдықтардың ең азы Атырау (7786 адам), Қызылорда (9273 адам) облыстарынан көшіп кетті. Ауылдықтардың облысішілік көші-қонындағы негізгі бағыттар - Алматы, Астана қалалары және олардың маңдары.

9 диаграмма

Қазақстан Республикасында ауыл
тұрғындарының облыстар бойынша 2000-2002 жылдар
ішіндегі халықаралық көші-қоны, адам

9 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

1995-2002 жылдары қалалардан ауыл аумақтарына 285 132 адам қоныс аударды, олардың ішінен 40,6%-ы (115 878 адам) облысаралық көші-қон бойынша, 59,4% (169 254 адам) облысішілік көші-қон бойынша. Ауылдарға бәрінен де көбірек Алматы қаласынан (40 288 адам), Шығыс Қазақстан (39 673 адам), Павлодар (24 289), Оңтүстік Қазақстан (21 196 адам), Қостанай (21 128) облыстарының қалаларынан көшті. Ауылдарға қалалықтардың ең азы Маңғыстау (5 812 адам), Атырау (5 863 адам) облыстарының қалаларынан қоныс аударды (10 диаграмма).

10 диаграмма

Қазақстан Республикасы халқының
1995-2002 жылдар ішіндегі ішкі көші-қоны, адам

10 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

2000-2002 жылдары ауылдық жерлерге көшкен қалалықтардың негізгі ағыны Ақмола және Алматы облыстарына бағытталған (1 карта).

Картаны қағаз мәтінінен қараңыз

Халықтың қаладан ауылға 2000-2002 жылдары
облысаралық көші-қонының негізгі бағыттары (адам)

2000-2002 жылдары ауыл халқының жалпы санына қатысты "ауыл-қала" көші-қонының жоғары деңгейі Маңғыстау (3,9%), Қарағанды (3,2%), Павлодар (2,5%), Батыс Қазақстан (2,2%), Шығыс Қазақстан (1,8%) және Қостанай (1,7%) облыстарында байқалды.
Урбанизация процесіне Алматы (0,3%), Атырау, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан (0,4%-дан) облыстарының ауыл тұрғындары бәрінен де аз бейілді (5 кесте).

5 кесте

Ауыл халқының жалпы санындағы ауылдан
қалаға қоныс аударушылардың үлес салмағы
___________________________________________________________________
Облыстар | 2000 жыл | 2001 жыл
______________________________________________________
|Халқы.|Ауылдан |Қоныс |Халқы. |Ауылдан |Қоныс
|ның |қалаға |аудару. |ның |қалаға |аудару.
|саны |қоныс |шылардың|саны |қоныс |шылардың
| |аудару. |үлес | |аудару. |үлес
| |шылардың |салмағы | |шылардың |салмағы
| |саны | | |саны |
___________________________________________________________________
Ақмола 431490 4219 1,0 418509 3715 0,9
Ақтөбе 304454 3058 1,0 302030 3861 1,3
Алматы 1095415 3502 0,3 1096696 4662 0,4
Атырау 185352 976 0,5 185355 1142 0,6
Батыс 361837 4716 1,3 356026 7604 2,1
Қазақстан
Жамбыл 538012 2817 0,5 538862 4130 0,8
Қарағанды 247075 5279 2,1 240386 6371 2,7
Қостанай 454423 5610 1,2 443612 6974 1,6
Қызылорда 236974 1036 0,4 239394 957 0,4
Маңғыстау 68311 2175 3,2 68320 2659 3,9
Оңтүстік 1258574 21713 1,7 1262107 11949 0,9
Қазақстан
Павлодар 289711 5391 1,9 281610 6153 2,2
Солтүстік 443362 2114 0,5 436440 2262 0,5
Қазақстан
Шығыс 627438 7888 1,3 620280 9427 1,5
Қазақстан
Қазақстан 6542428 101003 1,5 6489627 102762 1,6
Республикасы
___________________________________________________________________

Кестенің жалғасы
_____________________________________________________________
Облыстар | 2002 жыл
______________________________________
| Халқының | Ауылдан | Қоныс
| саны | қалаға | аударушылардың
| | қоныс | үлес
| | аудару. | салмағы
| | шылардың |
| | саны |
_____________________________________________________________
Ақмола 407027 4860 1,2
Ақтөбе 304699 4530 1,5
Алматы 1098516 6214 0,6
Атырау 186564 788 0,4
Батыс Қазақстан 350597 7873 2,2
Жамбыл 539502 5212 1,0
Қарағанды 233225 7513 3,2
Қостанай 432572 7435 1,7
Қызылорда 241447 1425 0,6
Маңғыстау 75890 2233 2,9
Оңтүстік Қазақстан 1271809 4688 0,4
Павлодар 273073 6922 2,5
Солтүстік Қазақстан 429648 2572 0,6
Шығыс Қазақстан 613473 11204 1,8
Қазақстан Республикасы 6458042 92234 1,4
_____________________________________________________________
Ауыл тұрғындарының - Астана және Алматы қалаларының облысаралық көші-қонының негізгі бағыттары (2 карта).

Картаны қағаз мәтінінен қараңыз

Халықтың ауылдан қалаға 2000-2002 жылдары
облысаралық көші-қонының негізгі бағыттары (адам)

Басқа облыстардан ауылдық жерлерге 2000 жылдан 2002 жылға дейін неғұрлым жоғары көшіп-қону Алматы (21701 адам), Ақмола (11149 адам), Солтүстік Қазақстан (4952 адам), Шығыс Қазақстан (4374 адам), Оңтүстік Қазақстан (4327 адам) облыстарында. Жоғарыда аталған кезең ішінде қоныс аудару үшін неғұрлым тартымсыз облыстар: Маңғыстау (738 адам), Қызылорда (849 адам), Қарағанды (1047 адам) және Атырау (1153 адам) болды (11 диаграмма).

11 диаграмма

Қазақстан Республикасының ауылдық жерлеріне
басқа облыстардан 2000-2002 жылдары
келгендердің облыстар бойынша саны, адам

11 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

2000-2002 жылдары ауылдық жерлерден бір облыстан басқа облыстардың ауылдарына 20 214 адам көшті (12 диаграмма).
Ауыл халқының "ауыл-ауыл" облысаралық көші-қонының 2000-2002 жылдары оң сальдосы Алматы (4250 адам), Ақмола (2452 адам), Маңғыстау (202 адам) және Павлодар (173 адам) облыстарында.
Теріс сальдо Шығыс Қазақстан (1880 адам), Қостанай (1285 адам), Жамбыл (1283 адам), Қарағанды (893 адам), Қызылорда (555 адам), Оңтүстік Қазақстан (486 адам), Солтүстік Қазақстан (282 адам), Ақтөбе (180 адам), Батыс Қазақстан (179 адам) және Атырау (54 адам) облыстарында.

12 диаграмма

Ауыл халқының 2000-2002 жылдар
облысаралық көші-қонының сальдосы (ауыл-ауыл)

12 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

Ауыл-ауыл облысаралық көші-қон ағынның негізгі бағыттары Алматы және Ақмола облыстары болып табылады (3 карта). Алматы облысына республиканың барлық облыстарынан қоныс аударуда. Ақмола облысына негізінен Солтүстік Қазақстанның облыстарынан және Қарағанды облысынан.

Картаны қағаз мәтінінен қараңыз

Халықтың ауылдан ауылға 2000-2002 жылдары
облысаралық көші-қонының негізгі бағыттары (адам)

Ауылдық көшi-қонның басқа бағыттары бiр табиғи-климаттық аймақтарда орналасқан облыстар болып табылады. Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарының ауыл тұрғындары Батыс Қазақстанның және Алматы облысының ауылдарына көштi. Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарының ауыл тұрғындары Оңтүстiк Қазақстанның аграрлық аймағына және Алматы облысына қоныс аударды. Нақ осындай үрдiс Солтүстiк және Шығыс Қазақстанда байқалды.

3. Әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейi
бойынша AEM-дi бағалау әдістемесі мен өлшемдері

3.1. Бағалау өлшемдерi

Ауылдық аумақтардың келешектiлiгiн айқындау, әлеуетке қол жеткiзуге әсер ететін факторларды зерделеудi және олардың негiзiнде АЕМ-дi өсу мүмкiндiктерiн iске асыру үшін қолда бар әлеуеттің жиынтық көрсеткiшi бойынша жiктеудi талап етедi.
Әлемдiк практикада көрсеткiштерi болашақтағы даму үшiн қолайлы aуылдық аумақтар әлеуметтік-экономикалық дамуды бағалау өлшемдерiнiң негiзiнде айқындалады.
Өлшемдердi түзу мақсатында әрбiр АЕМ бойынша әлеуметтiк-экономикалық дамудың 130 көрсеткiшi бойынша паспорттау жүргiзiлген болатын. Өлшемдердi iрiктеу кезінде Азия Даму Банкінің халықаралық консультанттарының техникалық көмегi шеңберiнде дайындалған және АЕМ-нің қолда бар сипаттамаларына бейiмделген елдiң ауылдық аудандарын зерттеу әдiстемесi негізге алынды.
АЕМ-нiң әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейi мен олардың келешектілігін бағалайтын аса маңызды параметрлер болып, өлшемдердiң 4 тобы айқындалды: экономикалық әлеует, инженерлік инфрақұрылымның даму деңгейi, әлеуметтiк объектiлермен қамтамасыз етілуі және экологиялық қауiпсiздiк, олар 21 жиынтық көрсеткiштi қамтиды. Өлшемдердi iрiктеп алу көптеген параметрлер бойынша бекiтiлген салалық нормативтер мен стандарттардың болмауымен күрделенген болатын. Бар болған жерiнде олар бастапқы мәндер ретiнде алынды, басқа жағдайларда осы көрсеткіштің орташа республикалық мәнi өлшем болып табылады.
АЕМ-нiң әлеуетiн бағалау кезiнде экономикалық даму басылымдықтары ескеріле отырып, әрбір көрсеткiшке салмақ берiлдi, бұл олардың мәндiлiгiн баллдардың жиынтық мөлшері сомасында сипаттайды. Экономикалық әлеует көрсеткiштерi неғұрлым үлкен салмақты иеленеді - жиынтық ең жоғары балл 60, инженерлiк инфрақұрылым көрсеткiштерi 30 баллдан аспайды, әлеуметтік объектілермен қамтамасыз етiлу сипаттамалары он баллға дейiнгi салмақты иеленедi. АЕМ-нің даму деңгейіне экологиялық параметрлердiң әсерi түзету коэффициенттерi арқылы бағаланады. Оларға өлшемдердің алғашқы үш тобы бойынша алынған баллдар көбейтiледi. Өлшемдердің тізбесі олардың ретпен орналасуы және үлес салмақтары N 1 қосымшада берiлген.

3.1.1. Экономикалық әлеует

1) "Топырақтың құнарлылығы" - 12 балл. Топырақтың сапасы мен ықтимал құнарлылығын топырақтың бiрқатар сипаттамаларын ескеретiн баға баллдарында көрiнiс табатын егістікті бағалау сипаттайды және де 1-ден 100-гe дейiнгi мәнi болуы мүмкiн, онда ең жақсы топырақ неғұрлым жоғары балл иеленедi. Көрсеткiштiң бастапқы мәндерi топырақ қабатының сапасын 10 баллдық қадаммен, "15 балдан төмен" көрсеткiшiнен республикадағы ең үлкен көрсеткiшке дейiн "45 балдан жоғары", ретпен орналасуын көздейтiн Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттігінің деректерiне сәйкес белгiленген.
2) "Өткiзу рыноктарынан жырақтық дәрежесi" - 9 балл. Республиканың ауылдық аумақтарының ерекшелiгi - аграрлық сектордың өндiрушiлерi мен тұтынушылардың арасындағы нақтылы қашықтықтар әдетте едәуiр үлкен болып табылады. Көлiк шығыстары өнiмдi рынокқа жеткізудің жалпы құнының елеулi үлесiн құрайды, мұның өзi шағын аумақты және дамыған нарықтық инфрақұрылымы бар елдерге қарағанда көбiрек. АЕМ-нен аудан орталығына, темiр жол бекетіне, автомагистральға және қалаға дейiнгi ара қашықтықты өткiзу рыноктарының қол жетiмдiлiгі көрсеткіші үшін негіз ретінде пайдалануға болады. Төменгi мән ретiнде 20 км-ге тең және одан төменірек, 9 балға бағаланған арақашықтық қабылданған. Бұл мән барлық AEM арасындағы ең төмен және ең жоғары орташа ара қашықтықтарды есептеу арқылы айқындалған. Қадамның мөлшерi 40 км құрайды, ал көрсеткіштің ең жоғары бастапқы мәнi ретiнде 100 және одан көбiрек км-ге тең қашықтық қабылданған.
Аумақтардың дамуының ықтимал мүмкiндiктерiн айқындайтын абсолюттік көрсеткіштерден (мысалы, ауыз судың болуы) өзге, келешекте даму үшiн жағдайлардың болуын сипаттайтын салыстырмалы көрсеткiштер бар. Салыстырмалы көрсеткiштер бойынша қалыптасқан орташа республикалық деңгейi көрсеткiштiң өлшемiнің оңтайлы деңгейі ретінде алынады, ал бастапқы мәндер республика бойынша орташадан ауытқуларды бiлдiредi. Оларға мыналар жатады:
3) "Кәсiпкерлiк белсендiлiк" - 5 балл, нақты ауыл аумағындағы халықтың экономикалық белсендiлiгiнiң деңгейiн айқындайды, шаруашылық жүргiзушi субъектілер санын 100 тұрғынға арақатынасымен есептеледi. Осы көрсеткiштiң бастапқы мәндерiнiң қадамдық түрленуі 1-ден 5-ке дейін және одан да көпке ауытқиды.
4) "Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеудi дамыту" - 5 балл. Тиісті аумақта қосылған құнның өсу мүмкiндiктерiн сипаттайды, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеу объектілерінің болуымен айқындалады. Көрсеткiштiң бастапқы мәндерi бiр АЕМ-де 0-ден 4-тен acaтын қайта өңдеуші цехқа дейін өзгермелi болады.
5) "Ауыл шаруашылығы техникасымен қамтамасыз етiлу" - 8 балл, 100 га егістікке келетін тракторлардың санымен 100 га егiстiкке келетiн комбайндардың саны екi көрсеткішке бөлінеді. Бастапқы мәндердiң шамасы га/1 трактор - 200 және га/1 комбайн - 300 нормативтік жүктемеден ауытқулармен айқындалған.
6) "Суландыру жүйелерiн пайдалану" - суармалы егiншiлiктi дамыту жөніндегі мүмкіндіктер суландыру жүйелерiнiң болуы мен пайдаланылуын бейнелейдi. Көрсеткiшті қамтамасыз етілу дәрежесі бойынша тәптiштеу қиын, суландыру жүйелерi не бар, не жоқ. Суарылатын жерлер тәлімі (суарылмайтын) егiншiлiкке немесе жайылымдарға қарағанда ауыл халқының едәуір көп мөлшеріне табысты қамтамасыз ете алады. Суландыру жүйелерi бар және пайдаланылатын аумақтар 7 балмен, ал жоқтары - 0 балмен бағаланады.
7) "Егiстiк" - 7 балл, егiншiлiктi дамыту мүмкiндiктерiн айқындайды. Бастапқы мәндер бір ауыл тұрғынына келетiн егiстiк шамасының осы көрсеткiштiң республика бойынша орташа шамасынан - 1 ауыл тұрғынына 5 гектарға тең - ауытқуымен айқындалады.
8) "Жайылымдар" - 7 балл. Жемшөппен iс жүзiндегi және ықтимал қамтамасыз етілуді сипаттайды және жайылымдардың нормативтiк толтырылуының негiзiнде есептеледi - 1 гектарға 3-4 ірі қара мал басы. Негiзгi мәндер ретiнде нормативтiк көрсеткiштен ауытқулар қабылданған.

3.1.2. Инженерлiк инфрақұрылым

1) "Сумен қамту" - 7 балл. Ауылдық аумақтың келешектiлiгiн айқындайтын факторлардың бірі сумен қамту жүйесi болып табылады. Сумен қамту жүйесiнiң жай-күйiн бағалау жеке тұтыну үшін судың қандай көздерден алынатындығы бойынша жүргiзiледi. Су құбырлары бар АЕМ-дер суды жергілікті көздерден, ашық су тоғандардан және тасып әкелiнетiн суды пайдаланатын АЕМ-ге қарағанда жақсырақ жағдайда. Сумен қамту жүйесi бойынша мәндердiң шамасы су құбыры бар АЕМ-де 7 балдан тасып әкелiнетiн суды пайдаланатын AEM-де 0 балға дейiн, 5 және 3 балл қадамдармен ауытқиды.
2) "Жол" - 7 балл. Жол желiсiнiң жеткiлiктiлiгi туралы оның тығыздығы (алаң бірлігіне шаққанда - км) және пайдалануға жарамдылық жай-күйi бойынша сөз етуге болады. Әрбір АЕМ-ді бағалау үшін жол желiсi тығыздығының халықтың жан басына шаққандағы нормаға қатынасы негізінде ауыл жолдары желiсiнiң жай-күйiн айқындайтын индекстi пайдалану жөн болар едi. Индексті есептеп шығару мүмкін болған жоқ. Өйткенi АЕМ-дегi жолдардың ұзындығы туралы мәлiметтi алудың сәті түспеді. Бұл деректер неғұрлым соңғы кезеңде пайдаланылатын болады деп күтiлуде. Жол инфрақұрылымын бағалау және бұл көрсеткiштiң бастапқы мәндерiн айқындау үшiн ауыл жолдарының мынадай типтері қабылданды: қатты төсемдi - 7 балл, топырақ төсемдi - 3 балл, далалық - 0 балл.
3) "Газбен қамту" - 3 балл. Халықтың тұрмыс деңгейiн сипаттайтын инфрақұрылымның даму көрсеткiшi. Бастапқы мәндер АЕМ-де газдандырудың болуымен немесе жоқтығымен айқындалады (газдандырылған АЕМ - 3 балл, газдандырылмағандары - 0).
4) "Электр энергиясы" - 7 балл, халықтың тұрмыс деңгейiнiң және аумақтың экономикалық белсендiлiгiнiң аса маңызды көрсеткiшi. Энергиямен қамту - шағын кәсiпкерлікті дамыту үшін маңызды фактор. Бастапқы мәндер AEM-нiң электр энергиясымен қамтамасыз етiлгендігімен немесе қамтамасыз етiлмегендiгiмен айқындалады.
5) "Байланыс" - 6 балл, ауылдың телефондандырылу деңгейiмен айқындалады. Көрсеткіштің мәні агробизнес және кәсiпкерлiк саласында Интернет жүйесiн пайдалану мүмкiндіктерінің ұлғаюымен едәуір артады, мұның өзi орасан зор аумағы бар Қазақстан үшiн елеулi болып табылады. Көрсеткіштің бастапқы мәндерi нақты аумақты телефондандырудың болуымен немесе болмауымен айқындалады.

3.1.3. Әлеуметтiк даму

Ауылдық аумақтарды дамытуды басым бюджеттiк қаржыландыру негізінен әлеуметтік саланы (білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк инфрақұрылым) қаржыландыруға бағытталатын болады. Жеткілікті экономикалық әлеуеті бар, аумақтарды дамытудың әлеуметтiк және басқа да проблемаларын шешу үшін мемлекеттiк шығыстарды кемдеу талап ететiн АЕМ-дер инвестициялар тұрғысында басымдылықты болады;
1) "Бiлiм беру" - 3 балл. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2000 жылғы 25 ақпандағы "Білім беру ұйымдары желiсiнiң кепiлдiктi мемлекеттiк нормативi туралы" N 300 қаулысымен ауылдық білім беруді дамыту жөнiндегi мемлекеттiк нормативтер мен стандарттар бекiтiлген. Оқушылар саны төмендегіше әрбiр АЕМ-де:
төменгi мектеп жасындағы 5 және одан астам адам - орта жалпы білім беретін мемлекеттік оқу орнын бастапқы баспалдағының жұмыс iстеуiне кепiлдiк берiледi;
төменгi және орта мектеп жасындағы 41 және одан астам адам - орта жалпы білім беретін мемлекеттiк оқу орнының бастапқы және негiзгi баспалдақтарының жұмыс істеуіне кепілдік беріледі;
төменгi, орта және ересек мектеп жасындағы 81 және одан астам адам - орта жалпы білім беретін мемлекеттiк оқу орнының жұмыс iстеуiне кепiлдiк берiледi.
Аталған норматив бiлiм беру ұйымы мектеп жасындағы оқушылар тұрақты тұратын елді мекеннен 3 км астам қашықтықта болған ретте белгiленедi.
Бiлiм берудi дамыту көрсеткiшiн бағалау бiлiм беру объектiлерiнiң белгiленген нормаларға сәйкестігі немесе сәйкес еместiгi, олардың нақты елдi мекенде бар болуы мен бiлiм беру ұйымдарының мектеп жасындағы оқушылар тұрақты тұратын АЕМ-нен 3 км астам қашықтығы бойынша жүзеге асырылады;
2) "Денсаулық сақтау" - 3 балл. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 26 сәуірдегі "Ауыл халқына алғашқы медициналық-санитарлық көмектi жақсарту жөнiндегi шаралар туралы" N 472 қаулысына сәйкес тұрғындардың төмендегiдей саны бар AEM-де:
50-300 адам - жеке үй-жай ұстамай-ақ; медициналық көмек көрсете алатын 1 медициналық қызметкер болуға тиiс;
300-800 адам - фельдшерлiк пункт (бұдан әрi - ФП) болуға тиiс, онда пациенттерді қабылдау мен медициналық көмек ең төменгi медициналық және шаруашылық құрал-жабдықтармен арнайы бөлінген үй-жайда көрсетiлуге тиiс;
800-2000 адам - фельдшерлiк-акушерлiк пункт (бұдан әрi - ФАП) болуға тиіс;
2000-5000 адам - отбасылық дәрiгерлiк амбулатория (бұдан әрi - ОДА) болуға тиіс, онда алғашқы дәрiгерлiк көмек көрсетiледi;
5000 және одан астам адам - тегiн кепiлдiктi көлем шегiнде бiлiктi медициналық көмек көрсететін, бекiтiлiп берiлген ФП, ФАП, ОДА қызметiн үйлестiретiн ауылдық аурухана болуға тиіс (бұдан әрі - АА).
Ауылдық жерде денсаулық сақтау мекемелерi желiсiн дамыту қоныстану сипаты ескеріле отырып, қамтамасыз етудiң мақсатына медициналық көмек көрсетудiң қол жетiмділігі мен уақтылылығына қарай, әрбiр елдi мекенде жақсы жол, телефон байланысы, көлiкпен қамтамасыз ету болған ретте жүзеге асырылуға тиiс.
Ауылдық денсаулық сақтау жүйесiн бағалау денсаулық сақтау объектілерінің белгіленген нормаларға сәйкестiгi немесе сәйкес еместiгi және олардың АЕМ-де бар болуы негізінде жүргізіледі;
3) "Тұрғын үймен қамтамасыз етiлу" - 2 балл. Тұрғын үй инфрақұрылымының даму деңгейі мен қоныс аударушыларды қабылдауының ықтимал мүмкiндiктерiн айқындайды. Талданатын көрсеткіштің бiр ауыл тұрғынына келетiн 15,6 м ² тең тұрғын алаңға тең осы өлшемнiң орташа республикалық мәніне арақатынасымен айқындалады;
4) "Еңбекпен қамту" - 1 балл, талданатын АЕМ-дегi еңбекпен қамтылу көрсеткіштерінің ауылдық жердегi еңбекке қабiлеттi халықтың 100 адамға шаққанда 93,5 жұмыспен қамтылғандарына тең орташа республикалық шамадан ауытқуын сипаттайды;
5) "Кедейлiк" - 1 балл, нақты елдi мекен халқының әл-ауқат деңгейін сипаттайды, талданатын көрсеткiштiң ауылдың 100 тұрғынына шаққанда атаулы әлеуметтiк көмек aлатын 13 адамға тең орташа республикалық шамасына арақатынасымен бағаланады.

3.1.4. Экологиялық қауiпсiздiк

Қазақстанда көптеген өңiрлерде ауылдық аумақтарды дамытуға eлеулі кедергілер туғызатын экологиялық проблемалар көптеп саналады. Осы қолайсыз факторлардың күрделі көріністері өсу әлеуетiнiң сәл ғана елеулi iске асырылу перспективасына күмән келтiруi мүмкін.
1. Өлшемдер блогы мынадай көрсеткiштер бойынша бөлiнген:
1) "Радиациялық ая" . Ядролық сынақтардан зардап шеккен ауылдық аумақтар неғұрлым экологиялық қолайсыз болып табылады, онда радиация аясы әлi де бұрынғыша жол берілетін нормадан асып түседi. Радиацияның қауiптi деңгейi сол сияқты: уран рудасын өндiру, тау-кен қазба орындарында зиянды материалдарды сақтау, әскери полигондарда зиянды тастандылар нәтижесінде қалыптасты.
Экологиялық қауiпсiздiк радиациялық ая параметрiмен бағаланады. Өлшем бірлігі: мкР/сағ. Елді мекендердiң аумағындағы радиациялық аяның жай-күйiн сипаттайтын көрсеткіш сыртқы гамма- сәуленiң экспозициялық дозасының қуаты (ЭДҚ) болып табылады, ол 0,3 МкЗв/сағ (33 мкР/сағ).
33 мкР/сағ асатын радиациялық ая деңгейi бар АЕМ-дер, басқа көрсеткіштер бойынша олардың осындай (радиациялық) әлеуетi барларға жататындығына қарамастан, ерекше қолайсыз экологиялық жағдайлы елдi мекендер тобына ауыстырылады;
2) "Топырақтың сортаңдануы" - ауыл шаруашылығы алқаптары олардың құнарлылығына теріс әсер ететiн бiрқатар қасиеттерге ие. Осындай негiзгi белгi топырақтың copтаңдануы болып табылады. Егiстiктiң терiс қасиеттерiн еңсеру орасан зор инвестициялармен байланысты. Топырақтағы сордың жинақталуы 10%-дан жоғары жер егiншiлiкке жарамсыз. Неғұрлым төмен жинақталу сорға төзімді дақылдарды өсiруге мүмкiндiк бередi, алайда егiн шығымдылығы төмендейдi әрі арнайы агротехникалық iс-шаралар жүргiзудi: гипс енгiзудi, агротехникалық мелиорацияны қолдануды талап етеді. Суармалы егiстiкте сорғы жүйелерiн қалпына келтiру және жаңаларын құру қажет;
3) "Судың сапасы" . Елдi мекендегi ауыз судың сапасын айқындайтын параметр, алдыңғыларды нақтылаушы және тiршiлiк ету жағдайлары тұрғысынан, яғни қуаты мен әсерінің тереңдігі жағынан қалған параметрлердiң iшiнен неғұрлым маңыздысы болып табылады. Параметр белгілі бір жағдайларда, бiрiншi кезекте тиiстi ресурстар бар әрi оларды пайдалану мақсатқа сай болған кезде реттеуге көнеді. Судың сапасы мен оның тұтынуға жарамдылығын сипаттау үшiн оны минералдау деңгейі алынады. ҚР Бас санитарлық дәрiгерi 15.12.98 ж. бекiткен (Сан.Пин. 3.01.067-97 РК "Ауыз су. Ауыз сумен қамтудың орталықтандырылған жүйелерiндегi судың сапасына қойылатын гигиеналық тараптар. Сапа бақылауы.") ауыз судағы минералдық тұздардың (құрғақ қалдықтың) шектi жол берiлетін жинақталуы (ШЖЖ) 1 (1,5) г/л құрайды.

3.2. АЕМ-нiң әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiн
бағалау алгоритмi

Барлық жiктеу факторлары бойынша көрсеткiштердiң жиынтық сомасы әрбір АЕМ бойынша айқындалады. Бұл үшiн олардың бастапқы мәндерiн анықтау негiзiнде зерттеліп отырған жиынтықтың көрсеткiштерiн топтастыру мақсатында бөлу қатарларын тұрғызу жүзеге асырылады.
Өлшемдердiң үш блогы бойынша алынған АЕМ баллдарының жиынтық сомасы экологиялық қауiпсiздiк пен ауыз судың болуы жөнiндегi түзету коэффициентiне көбейтіледі. Оған әлеуетті бағалауға нақты аумақтың экологиялық жай-күйiне түзету енгiзуге мүмкiндiк беретін 0-ден 1-ге дейінгі мәндер берiлген. АЕМ-де қолайлы экологиялық ахуал болған ретте 1-ге тең мән беріледі, бұл оның баллдарының жиынтығына әсер етпейдi. Ал экологиялық проблемалардың болуы проблеманың тереңдігіне қарай елді мекенге 0,25 және 0,75-ке тең балл бередi, мұның өзi AEM әлеуетiнiң ақырғы бағасына әсер етеді.
Экологиялық проблемалары бар АЕМ-дер неғұрлым қолайсыз болып табылады. Мұндай АЕМ-дердiң кейбiрiнiң әжептәуiр өсу перспективасы бар. Бiрақ оларда тұру денсаулық үшін аса қауіпті.
Әрбiр АЕМ үшiн әрбiр фактор бойынша көрсеткiш әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейінің жиынтық балын көрсету үшiн жалпыланып қорытылады. Жиынтық балдар бойынша барлық АЕМ-дер перспективалылық факторларының әсер ету дәрежесiне қарай төрт топқа бөлінеді.
AEM-дер балдардың жиынтық сомасының негiзiнде төрт санатқа (типке) топтастырылады:
- Даму әлеуетi жоғары AEM - 70 балдан астам;
- Даму әлеуетi орташа AEM - 35-69 балл;
- Даму әлеуетi төмен АЕМ - 1-34 балл;
- Ерекше қолайсыз экологиялық жағдайлы АЕМ - 01 балл.

4. Ауыл аумақтарын әлеуметтiк-экономикалық
даму деңгейi бойынша жiктеу

4.1. АЕМ-дi өлшемдер топтары бойынша топтастыру

Республиканың барлық 7660 АЕМ-дерi өлшемдердiң әрбiр тобы тұрғысында бағаланған (6 кесте)

6 кесте
Республика АЕМ-iн өлшемдер топтары
тұрғысында перспективалылық деңгейі бойынша топтастыру
___________________________________________________________________
Облыстар | АЕМ | Экономикалық Инженерлік
|саны | әлеует инфрақұрылым
| |_______________________________________
| |Төмен |Орта. |Жоға. |Төмен |Орта.|Жоға.
| | |ша |ры | |ша |ры
| |_______________________________________
| |0-15 |16-40 |41-60 | 0-14 |15-24|25-30
___________________________________________________________________
Ақмола 689 16 566 107 32 284 373
Ақтөбе 441 160 281 - 18 309 114
Алматы 826 107 674 45 36 300 490
Атырау 198 43 155 - 52 101 45
Батыс Қазақстан 517 17 465 35 46 412 59
Жамбыл 382 19 338 25 27 149 206
Қарағанды 506 109 387 10 62 190 254
Қостанай 766 102 566 98 104 432 230
Қызылорда 274 80 194 - 68 132 74
Маңғыстау 40 1 39 - - 11 29
Оңтүстік Қазақстан 896 34 836 26 125 477 294
Павлодар 509 86 415 8 93 246 170
Солтүстік Қазақстан 759 12 496 251 16 315 428
Шығыс Қазақстан 857 1 767 89 37 344 476
Жиыны 7660 787 6179 694 716 3702 3242
___________________________________________________________________

Кестенің жалғасы
_______________________________________________
Облыстар | Әлеуметтік даму
|_________________________
| Төмен | Орташа | Жоғары
|_________________________
| 0-4 | 5-8 | 9-10
_______________________________________________
Ақмола 98 419 172
Ақтөбе 37 361 43
Алматы 105 676 45
Атырау 81 106 11
Батыс Қазақстан 81 383 53
Жамбыл 19 310 53
Қарағанды 68 355 83
Қостанай 103 643 20
Қызылорда 92 169 13
Маңғыстау 3 33 4
Оңтүстік Қазақстан 132 647 117
Павлодар 157 262 90
Солтүстік Қазақстан 1 625 133
Шығыс Қазақстан 242 569 46
Жиыны 1219 5558 883
_______________________________________________

4.1.1. Экономикалық әлеует бойынша

Жоғары дамыған экономикалық әлеуетті топқа республиканың 694 АЕМ-дері (9,1%) кіреді. Осы топтағы АЕМ-дің ең көп саны Солтүстік Қазақстан (33,1%), Ақмола (15,5%), Қостанай (12,8%), Шығыс Қазақстан (10,4%) облыстарында.
Орташа экономикалық әлеуетті АЕМ 6179 (80,7%). Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан облыстарында - бұл 90%-ан астам Ақтөбе және Солтүстік Қазақстан - 60%-ға жуық, қалған облыстарда - 70-90%.
Төмен экономикалық әлеуетті АЕМ 787 (10,3%). Мұндай АЕМ-дер бәрінен де Ақтөбе (36,3%), Қызылорда (29,2%), Қарағанды (21,5%), Атырау (21,7%) облыстарында көп (13 диаграмма).

13 диаграмма

Қазақстан Республикасының АЕМ-дер
экономикалық әлеуеті бойынша топтастыру

13 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

4.1.2. Инженерлік инфрақұрылымның даму деңгейі бойынша

Жіктеу бойынша 3242 АЕМ - 42%, инженерлік инфрақұрылымның даму деңгейі жоғары тобына, 3702 АЕМ (49%) орташа деңгейге және 716 АЕМ (9%) әлсіз деңгейге жатқызылды (14 диаграмма).
Инженерлік инфрақұрылым даму деңгейі жоғары АЕМ-нің неғұрлым жоғары саны Маңғыстау - 72,5%, Алматы - 60%, Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан - 56%-дан, Ақмола және Жамбыл - 54%-дан және Қарағанды - 50% облыстарында болып шықты.

14 диаграмма

Қазақстан Республикасының АЕМ-дер
инженерлік инфрақұрылым бойынша топтастыру

14 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

Инженерлік инфрақұрылымның даму деңгейі орташа АЕМ-нің неғұрлым көп саны Батыс Қазақстан - 80%, Ақтөбе - 70%, Қостанай - 56% және Оңтүстік Қазақстан - 53% облыстарына келеді.
Инженерлік инфрақұрылымның даму деңгейі төмен АЕМ-нің ең көп саны Атырау, Қызылорда және Павлодар облыстарында - тиісінше 26,25 және 18%.

4.1.3. Әлеуметтік даму деңгейі бойынша

АЕМ-нің көпшілігі - 7660-тан 5558-і немесе 72% - жіктеу нәтижесінде әлеуметтік даму деңгейі орташа топқа жатқызылды. Деңгейі жоғары топта 883 АЕМ бар. Мұның өзі жалпы санынан 11% құрайды, ал әлеуметтік даму деңгейі төмен топта - республика АЕМ-нің 1219-ы немесе 16%-ы. Әлеуметтік дамудың жоғары даму деңгейімен Ақмола - АЕМ-нің 25%, Павлодар және Солтүстік Қазақстан - 17,5% және Жамбыл - 14% облыстары сипатталады (15 диаграмма).

15 диаграмма

Қазақстан Республикасы АЕМ-дерін
әлеуметтік дамуы бойынша топтастыру

15 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

Әлеуметтiк дамудың орташа деңгейi Қостанай (84%), Маңғыстау, Ақтөбе және Алматы (82%), Батыс Қазақстан (74%) және Қарағанды (70%) облыстары AEM-iнiң үлесiнде.
АЕМ-дiң әлеуметтiк дамуының төмен деңгейi Атырау (41%), Қызылорда (34%), Павлодар (31%), Шығыс Қазақстан (28%) облыстарында.

4.1.4. Экологиялық қауiпсiздiк көрсеткiштерi бойынша

Экологиялық қауiпсiздiктi бағалау АЕМ-дiң экологиялық жай-күйi бойынша дәл деректердің жоқтығымен қиындықты болды. Республикада ауылдық аумақтарға экологиялық мониторинг жүргізу жүйесi жоқ. Облыстық әкiмдiктердiң дәлдеудi талап ететiн деректерi бойынша ерекше қолайсыз экологиялық жағдайлы топқа 22 АЕМ (0,3%), соның iшiнде радиациялық аяның жоғары деңгейі бар 2 АЕМ және судағы тұздың мөлшерi 3 гр/л астам 20 АЕМ бар (5.4. бөлiм қараңыз).
Экологиялық қауiпсiздiк көрсеткiштерi оңтайлы деңгейден төмен, бiрақ ең төменгі жол берілетін деңгейден төмен емес топқа 1029 AEM (13,4%) кiрдi. Бұл Ақмола облысы AEМ-ің 16%, Жамбыл - 35%-ы, Батыс Қазақстан облысы - 32%, Қызылорда - 43%-ы, Солтүстiк Қазақстан - 34% және Оңтүстік Қазақстан облысы - 16%-ы.
Мұндай АЕМ-дер үшiн бағдарламаны iске асырудың кейiнгi кезеңдерінде мемлекеттік қолдау шаралары көзделетiн болады.
Барлық қалған АЕМ-дер нормадан ауытқуларсыз, қалыпты экологиялық жағдайлы топқа кірді (7 кесте).

7 кесте

Қазақстан Республикасы АЕМ-дерiнiң
экологиялық жай-күйін бағалау
___________________________________________________________________
Облыстар | АЕМ | Радиация | Топырақтың
|саны | деңгейі | сортаңдану деңгейі
| |_______________________________________
| |33-тен |33-ке |Өте |Күшті|Орташа|Әлсіз
| |аса |дейін |күшті,|4-6% |2-4% |2%-ға
| | |6%-дан| | |дейін
| | |аса | | |
| |_______________________________________
| | Коэффициент | Коэффициент
| |_______________________________________
| | k0 | k1 | k0 |k0,25|k0,75| k1
___________________________________________________________________
Ақмола 689 - 689 - - - 689
Ақтөбе 441 - 441 - - - 441
Алматы 826 - 826 - - - 826
Атырау 198 2 196 - - - 198
Батыс Қазақстан 517 - 517 - - 167 351
Жамбыл 382 - 382 - 23 110 249
Қарағанды 506 - 506 - - - 504
Қостанай 766 - 766 - - - 766
Қызылорда 274 - 274 - - 24 250
Маңғыстау 40 - 40 - - - 40
Оңтүстік Қазақстан 896 - 896 - 13 49 834
Павлодар 509 - 509 - - - 509
Солтүстік Қазақстан 759 - 759 - - - 759
Шығыс Қазақстан 857 - 857 - - 5 852
Жиыны 7660 2 7658 - 36 354 7268
___________________________________________________________________

Кестенің жалғасы
______________________________________________________
Облыстар | Судың сапасы
| (судағы тұздың мөлшері)
|________________________________
| 3 гр/л- | 2-3 | 1,5-2 | 0-1,5
| ден | гр/л | гр/л | гр/л
| аса | | |
| | | |
|________________________________
| Коэффициент
|________________________________
| k0 |k0,25 | k0,75 | k1
______________________________________________________
Ақмола - 91 19 579
Ақтөбе - 1 40 400
Алматы - - - 826
Атырау - - - 198
Батыс Қазақстан - - - 517
Жамбыл - - - 382
Қарағанды - 2 32 472
Қостанай - - - 766
Қызылорда 5 10 78 181
Маңғыстау - - 3 37
Оңтүстік Қазақстан 1 - 80 815
Павлодар - - - 509
Солтүстік Қазақстан 14 66 180 498
Шығыс Қазақстан - 6 8 843
Жиыны 20 176 440 7023
______________________________________________________

4.2. АЕМ-ді әлеуметтік-экономикалық дамудың жиынтық
көрсеткіші бойынша жіктеу

Жіктеу облыс әкімдіктері табыс еткен, халқының жалпы саны 7 193 869 адам болатын республиканың барлық 7660 АЕМ-рі бойынша жүргізілді. Жіктеу бойынша 1062 АЕМ (14%) даму әлеуеті жоғары топқа (1 566 869 адам), 5664 АЕМ (74%) - даму әлеуеті орташа топқа (5329147 адам), 776 АЕМ (10%) - даму әлеуеті әлсіз топқа (288242 адам), 22 АЕМ (0,3%) - экологиялық жағдайы ерекше қолайсыз топқа (9611 адам) жатқызылды, 136 АЕМ-де (1,7%) - тұрғындар жоқ (16 диаграмма, 8 кесте). Республика АЕМ-ін облыстар кесіндісінде санаттау 2 қосымшада келтірілген.

16 диаграмма

Қазақстан Республикасының АЕМ-ін
жиынтық көрсеткіш бойынша топтастыру

16 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

8 кесте

Қазақстан Республикасының АЕМ-ін
әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгейі бойынша жіктеу
___________________________________________________________________
Облыстар |АЕМ | Халық |Экологияның жай-күйі ескерілген,
|саны | саны, | жиынтық көрсеткіш
| | адам |________________________________
| | | жоғары | халық |орташа | халық
| | | 70-100 | саны |35-69 | саны
| | | | | бал. |
___________________________________________________________________
Ақмола 689 434863 152 147725 434 225532
Ақтөбе 441 291716 1 1702 357 273036
Алматы 826 1217091 103 333203 672 879710
Атырау 198 262870 159 252832
Батыс Қазақстан 517 380912 34 67753 441 304682
Жамбыл 382 567860 38 87729 300 445794
Қарағанды 506 306738 33 34772 395 261418
Қостанай 766 515952 131 113908 550 385196
Қызылорда 274 360257 6 11871 154 319380
Маңғыстау 40 76168 40 76168
Оңтүстік Қазақстан 896 1420318 66 200181 752 1157062
Павлодар 509 304560 33 53225 385 249850
Солтүстік Қазақстан 759 442868 256 212119 406 196108
Шығыс Қазақстан 857 611696 209 302681 619 302379
Барлығы 7660 7193869 1062 1566889 5664 5329147
___________________________________________________________________

Кестенің жалғасы
___________________________________________________________________
Облыстар | Экологияның жай-күйі ескерілген,
| жиынтық көрсеткіш
|_____________________________________________
| төмен | халық | ерекше | халық | тұрғын
| 1-34 | саны | қолайсыз | саны | халықсыз
| бал. | | экол-лық | |
| | | жағдайлы | |
___________________________________________________________________
Ақмола 96 61606 7
Ақтөбе 83 16978
Алматы 36 4178 15
Атырау 37 9458 2 580
Батыс Қазақстан 28 8477 14
Жамбыл 44 34337
Қарағанды 68 10548 10
Қостанай 74 16848 11
Қызылорда 103 25469 5 3537 6
Маңғыстау
Оңтүстік Қазақстан 72 62702 1 373 5
Павлодар 40 1485 51
Солтүстік Қазақстан 78 29520 14 5121 5
Шығыс Қазақстан 17 6636 12
Барлығы 776 288242 22 9611 136
___________________________________________________________________

4.2.1. Даму әлеуетi жоғары АЕМ-дер

Даму деңгейi жоғары санатқа барлық бағалау өлшемдерi бойынша жиынтық балы 70-тен әрі және одан жоғары АЕМ-дер жатқызылды. Даму деңгейi жоғары AEM-нiң ең үлкен мөлшері Солтүстік Қазақстан - 33,7%, Шығыс Қазақстан - 24,4%, Ақмола - 22% және Қостанай - 17% облыстарында. Атырау және Маңғыстау облыстарында даму әлеуетi жоғары AEM жоқ, Ақтөбе облысында - 1 АЕМ, Қызылорда - 6 АЕМ (17 диаграмма).

17 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

4.2.2. Даму әлеуеті орташа АЕМ-дер

Даму әлеуеті орташа АЕМ санатына бағалаудың барлық өлшемдері бойынша жиынтық балы бойынша 35-тен 69-ға дейін, қоса алғанда, тұрғын халқы 5 329 147 адам 5664 АЕМ жатқызылды (9-сурет). Бұл топ АЕМ-дің саны бойынша ең үлкен топ. Осы топтағы АЕМ-дің үлес салмағы облыстар кесіндісінде шамамен бірдей. Маңғыстау облысында барлық АЕМ-дер осы топқа түсті. Ақмола, Қызылорда және Солтүстік Қазақстан облыстарында осы топтағы АЕМ-дің үлесі шамамен барлық АЕМ-дің жартысын алады. Қалған облыстарда мұндай АЕМ-дің үлесі 70% және одан жоғарыны құрайды (18 диаграмма).

18 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

4.2.3. Даму әлеуеті төмен АЕМ-дер

Даму әлеуеті төмен АЕМ-дер санатына бағалаудың барлық өлшемдері бойынша жиынтық балы 1-ден 34-ке дейін қоса алғанда, 776 АЕМ жатқызылады. Даму әлеуеті төмен АЕМ-дің ең көп саны Қызылорда - 38%, Атырау және Ақтөбе - 19%, Қарағанды - 14%, облыстарында. Маңғыстау облысында мұндай АЕМ-дер жоқ. Қалған облыстарда даму әлеуеті төмен АЕМ үлесі 15%-дан кемірек (19 диаграмма).

19 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз.

4.2.4. Ерекше қолайсыз экологиялық жағдайлары АЕМ-дер

Бұл топқа нөлдік жиынтық халқының саны 9611 адам болатын, ерекше қолайсыз экологиялық жағдайдағы 22 АЕМ кірді. Бұл Атырау облысындағы радиациялық аяның деңгейі жоғары 2 (580 адам) АЕМ, сапалы ауыз судың жоқтығына байланысты Қызылорда облысындағы 14 АЕМ (5121 адам), Оңтүстік Қазақстан облысындағы 1 АЕМ (373) (Диаграмма 20).

20 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз.

АЕМ-ді жіктеу бойынша деректер экономикалық әлеуетті дамыту әрі инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымға инвестициялар жасау жөніндегі ұсыныстарды нақтылау үшін әрбір өлшем және әрбір көрсеткіш бойынша талданады 12 Солтүстік Қазақстан облысы. (Диаграмма 21).
Нақтылау нәтижесінде ауыз судағы тұздардың жоғары мөлшеріне орай 4-топқа түскен, бірақ жоғары және орташа экономикалық әлеуеті бар Қызылорда облысының 2 АЕМ-де және Солтүстік Қазақстан облысының 12 АЕМ-де Экологиялық проблемасу тазарту құрылыстарын салу есебінен шешілетіндігі айқындалады. Алайда бұл жағдайда да су тазарту құрылыстарын салуға кететін шығыстар мен осы ауылдық аумақтардың экономикалық пайдасына егжей-тегжейлі есептеулер жүргізілетін болады.
Республикада халық тұрмайтын 136 АЕМ бар. Мұндай АЕМ-дер бәрінен де Павлодар облысында - 51 АЕМ (10%) Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе және Жамбыл облыстарында мұндай АЕМ-дер жоқ (диаграмма 21)

21 диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

5. Ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттiк реттеу шаралары

5.1. Ауылдық аумақтарды дамытуға бағытталатын
бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігі

Әлеуметтiк-экономикалық өлшемдер бойынша жүргiзiлген жiктеу ауылдық аумақтарды дамыту жөнiндегi мемлекеттiк саясаттың бағыттарын оңтайландыруға мүмкiндiк береді. Осы уақытқа дейін экономикалық инвестициялау бағыттарының негiздiлiгiн объективтi түрде бағалауға мүмкіндік беретін құрал болған жоқ.
Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерiне сәйкес инвестициялау объектілерін таңдаған кезде мынадай басымдықтар ұсынылады.
Әлеуметтiк-инженерлiк инфрақұрылымды салуға және қайта жаңғыртуға инвестицияларды даму әлеуетi жоғары және орташа АЕМ-ге бағыттау қажет. Жiктеу деректерi бойынша әрбір АЕМ-дегі нақты ахуалды қарау, инвестициялауға жататын объектiлердi айқындау, құнын есептеп шығару және оның сомасын қаржыландыру көздерiнiң мүмкiндiктерiмен теңдестiру қажет. Агроөндіріс және қайта өңдеу салаларының өсу, өткiзу рыноктарын кеңейту бағдарламаларын әзiрлеу, кiрістердің ықтимал шамасын есептеп шығару және соларға сәйкес елдi мекеннiң ауылдық мигранттарды қосымша қабылдау тұрғысындағы ықтимал сыйымдылығын есептеп шығару қажет.
Даму әлеуетi төмен АЕМ бойынша экономикалық қызметтiң қосымша салаларын дамыту және табыстардың өсу мүмкiндiгiн қарау, тiршiлiктi қамтамасыз ету қызметтерін нормативтік қалыпқа жеткiзуге арналған шығыстарды бағалау, оларды қоныс аударуға арналған ықтимал шығыстармен салыстыру және қаражат салудың неғұрлым тиiмдi нұсқасы бойынша анықтау қажет. Бұл жұмысты жүргiзу үшiн қаражатты қолда бар бiлiм беру және денсаулық сақтау объектілерін жөндеуге ғана бағыттау, байланыс және көлiк қатынасы қызметтерiмен қамтамасыз ету жөн.
Ерекше қолайсыз экологиялық жағдайлы аумақтар жаңадан инвестицияланатындар тізімінен шығарылуға тиiс. Бұл аумақтар бойынша неғұрлым қолайлы жерге қоныс аударуды ынталандыратын шаралар бойынша есептеулердi дайындау және қоныс аударуға арналған қаражатқа қажеттілікті, жайласуға, мал мен өндіріс құрал-жабдықтарын сатып алуға арнап кредиттеуді, ауыл шаруашылығы қызметін жүргізуге арнап бөлінетін жер учаскелерінің көлемдерін айқындау қажет.
Әр түрлi АЕМ-дер үшiн олардың экономикалық әлеуетiне қарай сараланған мемлекеттік қызметтердi беру жөнiндегi жан-жақты қамтитын көп секторлы стратегияны талдап жасау мемлекеттік бюджет қаражатын пайдаланудың тиiмдiлiгiн арттыруға бағытталған. Жіктеу нәтижелері бойынша ауылдық аумақтарды дамытуға инвестициялар салу жөнiндегi бiрiншi кезекті шаралармен даму әлеуеті жоғары 1062 AEM және жиынтық даму деңгейi орташа, бiрақ жоғары экономикалық әлеуеті бар 132 АЕМ қамтылатын болады.
Әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейi мен экологиялық қауiпсiздiгiне мониторинг жүргізілген кезде АЕМ-дi жiктеудiң өзгеруi мүмкiн, соған байланысты инвестициялардың бағыттары түзелетін болады.
Мемлекеттiк реттеу шаралары министрлiктер, агенттiктер және әкiмдіктер ұсынған бағыттар бойынша АЕМ-дi жiктеу негiзiнде әрбiр елдi мекен бойынша топтастырылған.

5.2. Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң өсуi және
экономикалық қызмет аясының кеңеюі

Ауыл тұрғындарының тiршiлiгiн қамтамасыз етудiң көкейге қонымды деңгейін қамтамасыз ету үшiн АЕМ кiрiстiлiгiн арттыру мақсатында экономикалық қызметтiң барлық салаларын кеңейту жөнiнде шаралар қолдану қажет.
Агроөнеркәсiп кешенiнiң өсуiн қамтамасыз ету саласында бюджет қаражатын бөле отырып, мемлекеттiк қолдаудың негiзгi шаралары Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 5 маусымдағы N 889 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдарға арналған Мемлекеттiк агроазық-түлiк бағдарламасы (бұдан әрi - МАБ) мен облыстық агроазық-түлік бағдарламаларында көзделген.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң өсуi бәсекеге қабiлеттi өнiмдi өндiру және ішкі және сыртқы рыноктарда сату көлемдерiн ұлғайту жолымен қамтамасыз етiлетiн болады. Егістік алқаптарының құрылымын оңтайландыру, ғылыми негiзделген егiстiк айналымдары мен егіншілікте жаңа прогрессивті технологияларды ендiру; су сақтаушы технологияларды ендiру; тұқым шаруашылығының базасын жаңарту, минералдық тыңайтқыштарды, улағыштар мен гербицидтердің пайдаланылуын арттыру; селекциялық-асыл тұқымдандыру жұмысын интенсификациялау; аналық мал басын жоғары өнімді өндiргiштердiң ұрығымен жасанды ұрықтандыру мен барынша қамту; малдың жаңа тұқымдарын дамыту үшiн жағдайлар туғызу; мамандандырылған орта және iрi тауарлы өндiрiсті қалыптастыру, ұлттық ветеринария жүйесiн сапалық жаңа деңгейге көшiру жөнiндегi шаралар көзделеді.
Мысалы Алматы облысында ауыл шаруашылығы өндiрiсiн өсіруді экономикалық тиімді дақылдардың егiстiк алаңдарын кеңейту мен шығымдылығын арттыру есебінен қамтамасыз ету жоспарлануда. Облыста арнайы жер қоры бар, оның алаңы 1095,7 мың га, оның ішінен 70,4 мың га егiстiк, олардың iшiнен шаруа және қосалқы қожалықтар ұйымдастыру үшін жер беріледі. Келешекте негiзгi иеленушiлер жекеше жер пайдаланушылар шаруа қожалықтары және акционерлiк қоғамдар болады. 2005 жылдың соңына қарай шаруа (фермерлік) қожалықтарының саны - 39500-гe, заңдық құрылымдардың саны - 900-гe жетедi.
Айналымға 1020 га тыңайған жарамсыз, соның iшiнде 403 га суармалы жерді тарту есебінен ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерде егiстiктi ұлғайту орын алады. Жұмыс істеп тұрған сүт зауыттары мен цехтарының, қант зауыттары мен жүндi бастапқы өңдеу жөніндегі фабрика қуаттарының жүктемесiн ұлғайту белгiленген.
Шығыс Қазақстан облысында астық себушi аудандарда дәндi дақылдарды өндіруді ұлғайту мақсатында тыңайған жерлердi пайдалану есебiнен егiстiк алқаптарын кеңейту көзделуде, егістіктің құнарлылығын ұстап тұру (минералдық тыңайтқыштар енгiзу, гербицидтерді, пестицидтерді қолдану) жөнiндегi iс-шаралар белгiленген, тұқым шаруашылықтары желісі одан әрі дамуға ие болады.
2003 жылдан бастап Үржар ауданының шаруашылықтарында соя өсіру қайта жаңартылады. Суландыру жүйесiнiң желiсiн салу жүргiзiлген (Дүниежүзiлiк Даму банкінің қаражаты есебінен), Күршiм ауданында 3,5 мың га дейін суармалы жер алқабы картоп, көкөніс және дәнді дақылдар өндiруге пайдаланылатын болады. Қатонқарағай ауданында марал өсіру, басқа аудандарда еттi мал өсiрудi дамыту жөнiнде шаралар белгiленген.
Қостанай облысында мал шаруашылығында асыл тұқымды жылқы өсіруді дамыту, жылқының қостанайлық тұқымын көбейту және оның негiзiнде қазақ - бiрегей тұқымдық қасиеттері бар мiнiстiк тұқымын шығару жөнiнде шаралар көзделедi. Осы мақсатта 2005 ж. жылқы өсіру кешенінің - ат зауыты мен халықаралық санаттағы атшабардың (ипподромның) құрылысы басталады. Арқалықта, Амангелді, Жангелдин аудандарында бір-бiрден үйiрлi жылқы өсiретiн асыл тұқымды шаруашылық құру белгiленген. Өсiмдiк шаруашылығында халықаралық рынокта үлкен әрі тұрақты сұранысқа ие бидайдың күштi және қатты сорттарын, сондай-ақ елдiң өсiмдiк майына, жармаға, тығыздалған жемдерге, қайта өңдеушi салалар үшiн шикiзатқа деген iшкi қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында жемдiк астық, маслина, бұршақ және жарма дақылдарын: кемінде 2745,7 мың тонна бидай дақылын, арпа - 270,4 мың тонна, қарақұмық - 3,6 мың тонна өндiруді ұлғайтуға бағытталған, нарықтық конъюнктураны ескере отырып, астық өндiрiсiнiң құрылымын оңтайландыру жөнінде шаралар көзделген.
Оңтүстiк Қазақстан облысында Қызылқұм және Келес алаптарының құрылысын жалғастыру көзделедi, мұның өзi мақта егiлетiн суармалы жер алқабын 90-95 мың га-ға арттыруға және ауыл тұрғындары табыстарының қосымша көздерiн жасауға мүмкiндiк бередi.
Жер-жерде AEM-де ауылдық кәсiпкерлiк, соның iшiнде мыналар дамуға ие болады:
Шығыс Қазақстан облысында жидектердi, саңырауқұлақтарды қайта өңдеу және жемістерді сублимациялау жөнiндегi, ешкi және қой сүтiн қайта өңдеу жөнiндегi, шұжық цехтары мен балық өнiмдерiн қайта өңдеу жөнiндегi цехтар, киiз байпақ басу цехы, наубайханалар мен диірмендер құрылатын болады;
Солтүстiк Қазақстан облысында 83 жаңа жұмыс орнын құра отырып, нан-тоқаш, макарон және кондитерлiк өнiмдердi, алкогольсiз сусындар мен консервтелген балық шығару жөніндегі 21 жаңа кәсiпорынды (өндiрiстердi) iске қосу күтiледi. 4 тоқтап тұрған қайта өңдеушi өндірістерді, соның ішінде Ақжар ауданында үш және Шал ақын ауданында бiреуiн қалпына келтiру белгіленген;
Қостанай облысында 15 ауданының даму әлеуетi бap AEM-iнде әртүрлі өнімдерді қайта өңдеу және шығару жөнiндегi 69 жаңа өндiрiстер - диiрмендер - 14 бiрлiк, жалпы қуаты 5000 т, наубайханалар - 20 бiрлiк, жалпы қуаты - 8000 мың бөлке, макарон цехтар - 7, мұздатқыш қасапханалар - 2 (1 тн/тәулік), жарма өндiру жөнiндегi цехтар - 2, өсiмдiк майын өндiру жөнiндегi цех - 3 (10 тн/жыл), кондитерлік цехтар - 3 (135 т/жыл) және т.б. ашу жоспарлануда;
Маңғыстау облысында Каспийдiң жағалау аймағында орналасқан АЕМ-де балық аулау және сақтау, оны қайта өңдеу жөнiндегi өндiрiстер құрылатын болады;
Оңтүстiк Қазақстан облысында жемiс-көкөнiс консервiлерiн өндіру жөніндегі 3 цех, виноматериалдарын өндiру жөнiндегi - 3 цех, шикi мақтаны өңдеу жөнiндегi - 3 цех ашу белгіленеді;
Алматы облысында 7 АЖМҚ, 3 ТҚКС, 52 шаштараз, 3 тiгiн цехы қатарға қосылады;
Қостанай облысында ауылдарда 308 объектiнi ашу көзделедi: жалпы сауда алаңы 6000м ² болатын 196 дүкен, отыратын орындарының жалпы саны 700 болатын 29 кафе мен бар, 35 шаштараз, 14 дәріхана, 5 жаңа автобус бағыттары және т.б. ашу көзделедi.
Қарағанды облысында ауылда кiрiстердi арттыру мақсатында 27 дайындау-сатып алу пунктін ашу көзделедi, Шығыс Қазақстан облысында ет өндiруге маманданған шалғайдағы аудандардың АЕМ-де терең мұздатқыш камералары бар мал сою цехтарын құру жоспарланады. 2 ірі АЕМ-де - оларды тоңазытқыш-танкерлермен жарақтай отырып, сүт дайындау пункттерiн құру жоспарланады. Қой шаруашылығы аудандарында Семей ЖОБ фабрикалары мен терi-мех комбинатының қаражаты есебінен жүн мен терi шикiзатын жинау жөнiндегi дайындау пункттерiнiң желiсi құрылатын болады.
Туристiк инфрақұрылым объектiлерiн дамыту туристiк базаларды, сауықтыру кешендерін, мейманханаларды, туризм бойынша құрал-жабдық пен жарақтарды өндiру жөніндегі цехтар салуды көздейдi.
Мысалға: Ақмола облысында - инвестициялық жобалар есебiнен дамитын "Бурабай" курорттық аймағы туристiк инфрақұрылымды объектiлерді дамыту көзделеді;
Батыс Қазақстан облысында "Ақжайық" шипажай-профилакторийiн қайта жаңғырту жүргізілетін болады, облыстың барлық аудандарында (Шыңғырлаудан өзге) аудандық туристер станцияларын салу жоспарланады. Станцияның базасында экология, өлкетану және археология бөлімдерін ашу жоспарланады. Туристердiң материалдық-техникалық базаларын нығайту үшін Чапаево с., Бөрлі а., Шыңғырлау а., Дарьинское с. құрал-жабдықтар мен жарақтар өндiрiсi дамитын болады. Шетелдіктерді қажеттi және уақтылы ақпаратпен қамтамасыз ету үшiн 2005 жылы Бөрлi ауданында ақпараттық туристiк орталық салу жоспарланады (Бөрлі селосы). Туристiк-өлкетану және қорықты жерлердің бірегей орналасуына байланысты 2006 жылы Новопетровка селосында (Қарағаш қорығы) және Жымпиті селосында туристер үшiн демалыс базасын, Бөкей Орда ауданының Орда селосында туристік-өлкетану кешенiн салу жоспарланады;
Солтүстiк Қазақстан облысында Шалқар көлiнiң жағалауында 2004 жылы туристік-сауықтыру кешенiн салу белгiленген;
Маңғыстау облысында туристiк инфрақұрылым құру жөнiндегi iс-шаралар жүзеге асырылатын болады, бұл ретте жұмыс iстейтiн бағыттарда қызмет көрсету объектiлерi - жедел тамақтану нүктелері, мейманханалар және басқалар құрылатын болады.
Әрбiр AEM бойынша ауыл халқының көкейге қонымды табыс деңгейімен қамтамасыз етілуіне мониторинг жүргiзу мақсатында Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігіне тиісті статистикалық формаларды әзiрлеу және ауыл округтерiн статистиктерiне деректер жинауды тапсыру қажет. Бұның өзi мемлекетке жыл сайын келешектi AEM-дi қолдаудың қабылданған шараларының тиiмдiлiгiн iзерлеп отыруға және ауыл халқының табысын одан әрi арттыру жөніндегі қадамдарды айқындауға мүмкiндiк бередi.

5.3. Инженерлiк инфрақұрылымды дамыту, көлемдерi мен
қаржыландыру көздері

5.3.1. Сумен қамту

АЕМ-дi сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету деңгейiн және су ресурстарының қатшылығын қысқарту ауыл шаруашылығын, қайта өңдеушi өндiрiстер мен шағын кәсiпкерлiктi дамыту үшін жағдай туғызу жөнiндегi құрал ретiнде сондай-ақ, республикадағы әлеуметтiк, демографиялық және санитарлық-эпидемиологиялық ахуалды тұрақтандыру факторы ретiнде қаралады. Техникалық іс-шараларды жүзеге асыру сумен қамту жүйелерi мен құрылыстарының жұмысын жақсартуға, олардың жұмысын неғұрлым тиiмдi етуге, су беруге арналған шығыстарды төмендетуге мүмкiндiк беретін жаңа технологиялар мен техникалық шешiмдердi енгiзудi көздейдi.
Адам ағзасы үшiн зиянды химиялық қоспалардан тазартуды қамтамасыз ететін Шаңқанай кен орнының табиғи цеолиттерiнiң негiзiнде су дайындаудың қазiргi заманғы технологияларын пайдалана отырып, су тазарту станцияларын салу көзделуде.
Әлсiз және қатты тұзданған суды тұздан арылту және ауыз суды алу үшін темірді, марганецті кетiру, судың қышқылдылығын түзету, сондай-ақ қатаңдығын азайту мiндеттерін шешуге мүмкіндік беретiн отандық жабдықты пайдалану көзделедi.
Жоғарыда аталған жұмыстарды орындау сапалы ауыз сумен республиканың 2411 АЕМ-нің қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
АЕМ-дi ауыз сумен қамтамасыз ету проблемасын шешу 2002-2010 жылдарға арналған "Ауыз су" салалық бағдарламасына және республика облыстарын мынадай бағыттар бойынша сумен қамтамасыздандыру бағдарламаларына сәйкес көзделедi:
сумен қамту жүйесiнiң объектiлерiн салу көзделген. Облыстық кесіндіде Батыс Қазақстан облысында 145,2 км су құбырлары желiсiн, суды деманганациялау жөнiндегi станцияны су тартқы салу көзделедi. Қарағанды облысында да су құбырлары желiлерiн, ұңғылар салу көзделеді. Солтүстік Қазақстан облысында Есдәулет, Көбеңсай және Қарашат жер асты су көздерiнен Уәлиханов және Ақжар аудандарында су құбырларын салу, елдi мекендер үшiн жер асты суларынан топтық ұңғылық сутартқылар құрылысы, елдi мекендерде айырық желiлердi қайта жаңғыртуы және Ақжар ауданындағы Шат, Қарашат, Ащысу өзендерiнде бөгеттер салу жоспарланады;
Сергеев cу торабын қайта жаңғырту жөнiндегi жұмыстардың күллi кешені аяқталатын болады, мұның өзi республиканың Солтүстiк өңiрiне тұрақты су берудi қамтамасыз етеді және аудан халқының тұрмыстық мұқтаждарын қанағаттандыру үшiн электр энергиясын шығаруды ұлғайтады;
сумен қамту жүйелерiнiң объектiлерiн қайта жаңғыртуды және техникалық қайта жарақтандыруды жүзеге асыру көзделедi. Соның iшiнде сумен қамту жүйелерiнiң пайдаланылу жай-күйін бабында ұстау үшiн жұмыс iстеп тұрған жүйелерiн қалпына келтiру және жетiлдiру. Алматы облысының су құбырлары желiлерiн жөндеу-қалпына келтiру жұмыстарын жүргiзу, 4 ұңғы бұрғылау белгіленген. Тасып әкелетін суды пайдаланатын Алакөл ауданының - Қамысқалы, Ұялы, Алакөл а. және Панфилов ауданының Ақкент а. қолда бар желiнi қайта жаңғырту жүзеге асырылады. Батыс Қазақстан облысында су құбырлары желiлерiне күрделi жөндеу жүргiзу, топтық су құбырларын қайта жаңғырту, құрал-жабдықтарды жөндеу, сутартқы, шахталық құдықтар салу, терендiктегi copғыларды ауыстыру, тазарту фильтрлерiн орнату белгiленген. Қарағанды облысында су құбырлары желiлерін қайта жаңғырту мен күрделi жөндеу жүргiзу жоспарланады. Солтүстiк Қазақстан облысында топтық су құбырларын қайта жаңғырту көзделген;
Атырау облысында қатты ластануға ұшыраған ауыз су көздерiнде сүзгi ретінде шанқанай табиғи цеолиттерiн қолдана отырып, су тазарту мәселелерiн шешу көзделедi, Солтүстік Қазақстан облысында су тазарту қондырғыларын орнату көзделедi;
жер асты және жер үстi суларының қолда бар көздерiн, оларға тазарту құрылыстарын орната отырып пайдалану есебiнен, ауылдық сумен қамтуды орталықсыздандыру жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру.

5.3.2. Электрлендiру

Бағдарламада жаңа электр желiлерiн тарту, жұмыс iстеп тұрған электр желілерін жұмысқа қабілеттi күйде ұстауды қамтамасыз ету, халықты және әлеуметтiк сала объектілерін электр энергиясымен үздiксiз қамту үшiн электр энергиясын беру желiлерi мен энергетикалық жабдықтардың сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған iс-шараларды әзiрлеу көзделген. Ақмола облысында 2004-2010 жылдары жұмыс iстеп тұрған электр желiлерiн жұмысқа қабiлеттi күйде ұстау үшiн қайта жаңғырту және электрді есепке алудың қазiргi заманғы жүйелерiн ендiру көзделген. Ақтөбе облысында Әйтеке би ауданының Аққұм селосында, Мартөк ауданының Бұтақ селосында жоғары вольттi желі - 10 кВ Байғанин ауданындағы Оймауыт және Дияр ауылдарында және Шалқар ауданының Аяқұм ауылында 35 кВ жоғары вольттi желi тарту көзделедi. Батыс Қазақстан облысында Қарашығанақ ГТС-інде 40 МВт арналған қосымша төртiншi энергоблок құрылысы, электр энергиясын есепке алудың қазіргі заманғы жүйелерiн ендiру белгiленген. Қарағанды облысында электр желiлерiн күрделi жөндеу жоспарланған.

5.3.3. Жолдар

Автомобиль жолдарымен олардағы құрылыстардың сақталуы мен техникалық жай-күйін жақсартудың негiзгi бағыттары республикалық және жергiлiктi бюджеттер қаражатының үлестік қатысуы негiзiнде инвестициялық бағдарламаларды iске асыру, күрделi, орта және ағымдағы жөндеулерді жүргізу, барлық АЕМ-дiң көлiкке қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету болып табылады.
Автомобиль жолдарын нормативтiк талаптарға сәйкес келетiн деңгейге дейін жеткізу мақсатында мыналар бойынша шаралар қолданылатын болады:
ауыл автожолдарын салу, қайта жаңғырту және күрделi жөндеу. Ақмола облысында жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарын дамыту бағдарламасының шеңберінде Бурабай-Астана автотрассасын қайта жаңғырту, жүк көп тасымалданатын бағыттардағы облысаралық (Көкшетау-Қостанай, Көкшетау-Петропавл) ауданаралық байланыстарды (Көкшетау-Атбасар, Макин-Астраханка) қамтамасыз ететiн бұзылған жол учаскелерiн және шаруашылықаралық автожолдарды қайта жаңғырту және күрделi жөндеу белгiленген. Перспективалы бағыттардағы жолдардың жекелеген учаскелерінің құрылысы (Егiндiкөл-Корғалжын, Қорғалжын-Астана). Ақтөбе облысында Шұбарқұдық-Ойыл-Қобда-Соль-Елек және Ақтөбе-Болгарка-Шұбарқұдық автожолдарына күрделi жөндеу жүргізу талап етіледі. Алматы облысында жаңа жол салу, оның iшiнде Панфилов ауданында Надек - Шежін, Лесновка-Еңбекшi, Шолақай - Дихан - Қайрат, Iле ауданында Өтеген батыр-Қарасу. Алакөл ауданында жолдарды, соның iшiнде ең көп ұзындықты Үшарал-Арқарлы жолын күрделi жөндеу. Батыс Қазақстан облысында жергiлiктi маңызы бар жолдарды қалпына келтiру жоспарланады. Чапаево-Жаңғала, Жаңғала-Сайхын, Ақсай-Шыңғырлау, Жымпиты-Қаратөбе, Каменка-Шильная, Балка-Богатырево, Аңқаты-Сарыөмiр бағыттарында жол төсемiн жөндеу, Чапаево-Жаңғала автожолының 15 километрiнде көпiр өткелiн салу, Самара-Шымкент, Орал-Атырау, Подстепное-Федоровка-гр. РФ және Орал-Каменка-гp. РФ автожолдарын қайта жаңғырту көзделедi. Қарағанды облысында жергілікті маңызы бар автожолдарды күрделi жөндеу, орташа жөндеу, ағымдағы жөндеу, шұңқыр жөндеу жоспарланады. Маңғыстау облысында кентiшiлiк және кентаралық жолдарға күрделі жөндеу жүргізу белгiленедi. Солтүстiк Қазақстан облысында ауылдық жерлерден өтетiн республикалық маңызы бар жолдарға, жергiлiктi маңызы бар (күрделi және орташа жөндеу), жергілікті маңызы бар жолдарды жөндеу жоспарланады;
жергiлiктi жолдар мен жолаушы көлiгiнiң қатынау бағыттарын тиiсiнше бабында күтіп-ұстау.
Облыстың елдi мекендерiнiң iшiнде жолаушы көлiгi бағыттарының жұмыс істеу үшін қолда бар 11,7 мың шар. м пайдаланудағы төсемдер алаңында күрделi жөндеу және асфальт бетон төсемді 325,7 мың шар.м жаңа жолдар салу көзделедi;
- АЕМ-дi аудан және облыс орталықтармен байланыстыратын автокөлік қатынастарының стандартты деңгейiн айқындау;
- ауылдық жерлерде көлiк қызметтерi рыногын дамыту үшiн жағдай туғызу, бұл үшін көлік операторларының санын ұлғайтуға, қосымша жұмыс орындарын құруға, инфрақұрылымды қайта қалпына келтiруге және ауыл шаруашылық өнiмдерiн өзiндiк құнындағы көлiк компонентінің деңгейін төмендетуге жәрдемдесу қажет.

5.3.4. Байланыс, телефондандыру, пошта

Ауылда инженерлік инфрақұрылымды дамыту аграрлық сектордың ақпараттық кеңістікке қол жеткізу саласында қазіргі заманғы технологиялардың болуымен тығыз байланысты. Телекоммуникациялар Қазақстан Республикасының инфрақұрылымдық кешенінің маңызды бөлігі болып табылатындықтан олардың серпінді дамуы ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттырудың, қалаларға көші-қон үрдістерін тұрақтандырудың, ауыл халқының өмір сүру стандарттарын жақсартудың шарттарының біріне айналып келеді.
Бағдарламада тұрғындарының саны 200-ден асатын республиканың телефондандырылмаған АЕМ-рiнде телефон орнату көзделедi. Телефондандырудың неғұрлым жылдам және тиімді әдісі радиоға қол жетiмдiлiк (WLL) пен радиоұзартқыштарды қолдану болып табылады, олар арқылы АТС-ден 30 км-ге дейiнгi әрекет радиусында орналасқан елдi мекендер сымсыз телефон байланысымен қамтамасыз етiледi. Мысалы, радио қол жетiмдiлiктi Атырау облысында - аудан орталықтары Махамбет, Балықшы, Солтүстiк Қазақстан облысында аудан орталығы - Саумалкөл, Тайынша, Алматы облысында - аудан орталығы - Талғар, Есiк, Шонжа.
Ауыл тұрғындары мен ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiрушiлердің ақпараттық қамтамасыз етілуіндегі елеулi ақтаңдақты жою мақсатында қазiргi заманғы цифрлық, платформаларда құрылған телекоммуникациялық инфрақұрылым қажет. Ол жалпыұлттық экономика дамуға және ауыл мен қала тұрғындарының арасындағы өмiр сүру деңгейi, бiлiм беру және басқа да әлеуметтік қызметтерге қатысты теңдессiздiктi (дисбалансты) жоюға үлес қосатын болады.
ұқсастық АТС-тi цифрлық АТС-ке алмастыру, бұл ретте цифрландыру көрсеткіші 2005 жылдың соңына бүгiнгi таңдағы 4,8%-бен салыстырғанда 19%-ға жетедi; мысалы, Қостанай облысында цифрландыру пайызы 17%, Жамбыл - 27%, Атырау - 33%, Ақтөбе -34%;
абоненттерге қалааралық және халықаралық желiге қол жеткізуге жол ашатын АНА (автоматтандырылған нөмiр анықтағыш) электронды құрылғылармен жете жарақтандыру, өйткені қазіргі кезде абоненттердiң 15%-ы мұндай мүмкiндiктен айырылған; 2005 жылдың аяғына қарай енгізілген сыйымдылығы 50 нөмiрден астам барлық ATC-дi АНА электрондық құрылғылармен қамтамасыз ету жоспарланады;
аудан орталығы - ауыл учаскесiнде осы учаскелерде арналарды бір мезетте көбейте отырып, бiрiктiретiн желiлердi цифрландыру, мұның өзi цифрландыру пайызын 3,5%-дан 24%-ға дейін көбейте отырып, берiлетiн қызметтердiң сапасын едәуiр жақсартады;
абоненттiк қол жеткiзу саласында жаңа технологияларды қолдануды кеңейту - сапалы қызмет көрсетудi ұйымдастыру үшiн РСМ (Puls-Code Modulation) құрылғыларын пайдалану;
шалғайдағы және жол қатынасы қиын аудандар үшiн ұлттық спутниктік байланыс желісін одан әрi дамыту;
ұлттық ақпараттық супермагистральдi (ҰАСМ) салу ретiне қарай аудан орталықтары мен iрi АЕМ-де цифрлық ағымдарды немесе арналарды ҰАСМ трассасының бойындағы барлық ұқсастық АТС-дi цифрлық АТС-ге алмастыра отырып, бөлу үшiн ТОБЖ (талшықты-оптикалық байланыс желiлерi) тармақтарын құру көзделген. Бүгiнгi таңда ҰАСМ-гe республиканың 46 аудан орталығы мен 16 ауылы қосылған, 2005 жылға дейiн ҰАСМ-ге тағы да 35 аудан орталығы мен 5 АЕМ қосылатын болады;
ауыл абоненттерiнiң санын 365,0 мыңнан 450,0 мыңға дейiн арттыруы нәтижесінде 2005 жылдың аяғына қарай ауылда телефон тығыздығының көрсеткiшiн 100 тұрғынға келетін телефон аппараттарының санын 5,6-дан 7,6-ғa жеткiзу;
шалғайдағы және жол қатынасы қиын аудандарда ДАМА типтi спутниктік байланыс жүйелерін енгiзу. Мысалы, Ақмола облысында спутниктiк байланыс станциялары Жарқайың, Қорғалжың, Жақсылық, Есiл және Атбасар аудандарының шалғайдағы кенттерiнде орнатылатын болады.
Телекоммуникациялардың жұмыс iстеп тұрған желiсiн модернизациялау да Интернет желісін, электронды пошта және ұтқыр телефон байланысын интенсивтi дамытуда маңызды рөл атқарады, мұның өзi телекоммуникациялық қызметтер көрсету көлемiнiң артуына жәрдемдеседi, ол 2002 жылғы деңгеймен салыстырғанда 2010 жылға қарай 2,1 есеге артады.
Ауылдық байланыс пен пошта қатынасын 2004-2010 жылдары қалпына келтіру және дамыту үшін, оларды техникалық шешу амалдарын ескере отырып, мыналар көзделедi:
ауылда телекоммуникациялар қызметiне әмбебап қол жеткiзудi қамтамасыз етуге және ынталандыруға бағытталған мемлекеттiк шаралар бағдарламасын әзiрлеу, яғни Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 18 ақпандағы N 168 қаулысымен бекiтiлген "Қазақстан Республикасы телекоммуникациялар жүйесiн дамытудың 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламасына" сәйкес ауылдық байланыстың жаңа операторларының пайда болуы үшiн жағдай туғызу;
операторлардың кiрiстерiн қайта бөлу есебiнен телефон байланысы қызметінің құнын субсидиялау;
ауылда пошта-жинақ жүйесiн дамыту Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 18 наурыздағы қаулысымен бекiтiлген "Қазпошта" ААҚ 2005 жылға дейiнгi Даму жоспарының шеңберінде дамыту;
жылжымалы ПББ, велосипедтер, пошта жәшiктерiн, транспорт құралдарын, үйлер мен үй-жайлар сатып алу;
үйлер мен үй-жайларды күрделi жөндеу;
пошта жөнiлтiмдерiнiң сапасын арттыру және жиiлiгiн ұлғайту үшiн 7 бірлік мөлшерінде пошта вагондарын сатып алу.

5.3.5. Газдандыру

Табиғи газбен қамтамасыз ету мүмкiндiгi нақты аумақта газ кен орындарының немесе газ құбырлары желiсiнiң болуына байланысты.
Тұтас алғанда AEM-дi газбен қамтамасыз ету мәселелерiн шешу және энергетикалық ресурстарға қол жетiмдiлiктi қамтамасыз ету үшiн мынадай шаралар қабылданатын болады:
- магистральдық газ бөлу желiлерiн салу. Ақтөбе облысында 2004-2010 жылдары "Ақтөбе-Мәртөк", "Ақтөбе-Байғанин", "Ақтөбе-Новоалексеевка", "Жаңажол-Жем КС-13" жоғары қысымды газ құбырларын салу жобаларын iске асыру белгiленген. Алматы облысында Амангелді кен орнын дамытуды ескере отырып, Жамбыл ауданының 30, Қарасай - 22, Iле - 3 АЕМ-де, желілік газбен қамтуды жүзеге асыру көзделген;
кентiшiлiк газ желiлерiн салу. Соның iшiнде Атырау облысында Ракуша, Еркінқала, Дамба, Амангелдi, Құрманғазы, Водниково, Талқайраң, Бесiктi және Стандарт учаскелерін, Жарсуат, Құрылыс, Исатай (0,3 км), Забурун (9,7 км), Жаңа Жанбай (16,5 км), Жанбай (14,4 км), Алға, Еңбекші, Ортақшыл, Есбол, Ақжайық, Ақтоғай, Алмалы елдi мекендерiн газдандыру көзделедi. Kомсомольск және Қошқар а. газбен қамту үшiн Орта Азия - Орталық газ құбырларына газ құбыры тармағын тарту көзделеді;
- орталықтандырылған сұйытылған газбен толтыру және баллондар алмастыру пункттерінің техникалық жарақтануын арттыру;
- ауыл тұрғындарын табиғи газбен қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды іске асыру республиканың 7 облысында әртүрлi деңгейдегi газ құбырлары желiсiн салуды көздейдi - Алматы, Атырау, Ақтөбе, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Маңғыстау және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында;
- қалған облыстарда орталықтандырылған сұйытылған газбен толтыру және баллондар алмастыру пункттерiнiң техникалық жарақтануын көтеру жөнiндегi iс-шараларды жүзеге асыру көзделеді - Ақмола, Жамбыл, Қостанай, Павлодар, Қызылорда және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында.

5.4. Әлеуметтiк инфрақұрылымды дамыту

5.4.1. Бiлiм беру

Ауылда бiлiм беру жүйесiн 2005 жылға дейiн дамыту Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 4 ақпандағы N 128 қаулысымен бекiтiлген "Ауыл мектебi" бағдарламасының шеңберінде жүзеге асырылатын болады. Мемлекеттiк бiлiм беру қызметтерiне бiрдей қол жеткiзудi, бастауыш және орта білім беретін оқу орындарының қолда бар желiсiн сақтауды және одан әрi дамытуды қамтамасыз ететін шаралар көзделетiн болады.
Мiндеттi бiлiм алуға құқықты iске асыру саласында мектеп жасындағы балаларды жалпы орта бiлiммен толық қамту жөнiндегi iс-шараларды iске асыру жоспарланады.
Бiлiм беру сапасын арттыру үшiн ауылдық мектептердi колледждер мен кәсіптік мектептерді (лицейлердi) түрлi қаржыландыру көздерiнен, соның iшiнде жергiлiкті бюджеттер, демеушілердің, халықаралық ұйымдардың қаражаты есебiнен, компьютерлiк техникамен, қажетті спорттық құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету көзделедi.
Бiрыңғай ақпараттық кеңістік қалыптастыру үшін ауылдық білім беру ұйымдарын телекоммуникациялық желiлер мен Интернет арқылы техникалық мүмкіндіктер болған ретте Қазақстанның бiрыңғай бiлiм беру желiсiне қосу жөнiндегi жұмыс жалғастырылатын болады.
Ауылдық бiлiм беру ұйымдарының материалдық базасын нығайту, оларды жаңа буындағы көрнекi-оқу құралдарымен, оқулықтармен және әдiстемелiк әдебиеттермен қамтамасыз ету мақсатында ауылдық жалпы бiлiм беретiн, кәсiптік мектептер (лицейлер) мен колледждерге оқушылардың практикасын өткiзу үшiн жер алқаптарын беру көзделедi.
Бұдан өзге, 2010 жылға дейiн ауылдағы бiлiм беру қызметiнiң сапасын арттыру үшін мыналар көзделедi:
жоғары және орта кәсiптiк оқу орындарын бiтiрген ауылдық жерде жұмыс істеу үшін келген мамандарды заңнамаға сәйкес тұрғын үймен қамтамасыз ету;
- шалғайдағы ауылдардан оқушыларды мектепке арнаулы автокөлікпен жеткізу;
- аграрлық сектор үшiн мемлекеттiк бiлiм беру гранттары мен мемлекеттік білім беру кредиттерi бойынша елдiң жоғары оқу орындарында кадрлар даярлау (ауыл мектептері үшін пед.кадрлар);
- бiлiм беру объектiлерiн салу. Мысалы, Алматы облысында ауылдық жерлерден келген балалар үшiн 2 интернат мекемесiн ашу көзделген. 5-6 жастағы балаларды міндетті мектепке дейін даярлауды жүзеге асыру үшiн бiлiм беру ұйымдарында мектепалды даярлық сыныптарын ашуға қаражат бөлiнген, сондай-ақ қосымша мектепке дейiнгi 15 балалар мекемелері ашылатын болады, 8 жалпы бiлiм беретiн мектептер салу көзделген. Атырау облысында 4 мектеп (Курилкино с. 320 оқушы орын, Миялы а. 320 оқушы орын., Yштоған а. 200 оқушы орын., Сафоновка с. 624 оқушы орын.), жергiлiктi бюджеттен 17 мектеп және 2 мектеп жанындағы интернат салу көзделген. Демеушілік көмек қаражаты есебiнен Исатай а. орта мектеп және Доссор а. 2 бастауыш мектеп салу көзделеді. Батыс Қазақстан облысында ауылдық елдi мекендерде 22 мектеп салу көзделедi, өйткені жұмыс істеп тұрған мектептер апатты жағдайда (1960-1970 жж. салынған) немесе бейiмделмеген үй-жайларда орналасқан. Кейбiр елдi мекендерде мектептерде спорт залдары, шеберханалар жоқ, сыныптық бөлмелер жетіспейді, сондықтан мектептiң қазiргi ғимаратында спорт залын салу көзделедi. Тасқала ауданының Каменка с. балалар музыка мектебi дәрiстер екi ауысымда өткiзiлетiн орта жалпы бiлiм беретін мектеп ғимаратында орналасқан, балалармен жеке дәрiстер өткiзу үшiн жағдай жоқ. Осыған байланысты балалар музыка мектебiнiң үйiн салу көзделедi. Қарағанды облысында бiлiм беру процесiн жақсарту және мектептерді бейiмделген әрi апатты ғимараттардан типтiк ғимараттарға көшiру үшiн Бағдарлама орта, негізгі, мектеп-интернат және мектепке дейiнгi мекемелер салу көзделедi. Бұхар Жырау ауданында өнер мектебін салу, жалпы бiлiм беретiн мектеп ғимараттарына жөндеу жұмыстарын жүргізу белгіленеді. Солтүстік Қазақстан облысында негiзгi мектептi модернизациялау және бастауыш мектептер етіп және орта мектептi негiзгi мектеп етiп қайта ұйымдастыру жөнiндегi iс-шараларды жүзеге асыру, мектептерді қайта ұйымдастырумен қатар интернат мекемелерiн ашуды көздеу жоспарланады;
- бiлiм беру объектiлерiн жөндеу және қайта жаңғырту;
- бiлiм беру объектiлерiнiң материалдық-техникалық базасын нығайту;
- ауыл мектептерi, колледждер мен кәсiптiк мектептер мұғалiмдердiң бiліктілігін арттыру.
Жамбыл облысында төтенше жағдайға (жер сiлкiнуге) байланысты "Жамбыл облысындағы жер сiлкiнудiң зардаптарын жою және әлеуметтiк маңызы бар объектiлердi қалпына келтіру жөніндегі бiрiншi кезектегi мiндеттер туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 27.05. N 492 қаулысына сәйкес 2003 жылы демеушiлер қаражаты есебiнен 3 мектеп салынып, 11 мекемені күшейту және жөндеу, сондай-ақ 2004-2005 жылдары республикалық бюджет есебiнен 4 мектеп салу көзделген.

5.4.2. Денсаулық сақтау

Ауылда денсаулық сақтау жүйесiн дамытудың негiзгi бағыты медициналық қызметтің сапасы мен оған қол жетiмдiлiктi арттыру арқылы халықтың ауруға шалдығуын нақты төмендету болып табылады. Осы мiндеттi iске асыру медициналық қызметтер нарығындағы қаржылық құралдарды жетілдіру, ауыл тұрғындарының медициналық қызметтерге қол жеткiзуiн қамтамасыз етудi жақсарту, салауатты өмір-салтын насихаттау жөнiндегi iс-шараларды жандандыру жолымен көзделедi.
Бағдарламаны iске асыру кезеңiнде денсаулық сақтау объектiлерiнiң материалдық-техникалық базасын нығайту және ұстауды жақсарту көзделедi. Медициналық мекемелер салу, денсаулық сақтау объектілерін күрделi, ағымдағы жөндеу және қайта жаңғырту жоспарланады. Атырау облысында Құлсары қ. 70 жатын орындық тубаурухана, Доссор с. 50 жатын орындық тубаурухана, Индербор. кент. 50 жатын орындық және Қызылқоға ауданында 3 ФП, Аққыстау кент. 50 жатын орындық ОАА салу жоспарланады. Кейбір елдi мекендерде АДА және учаскелiк ауруханалар ғимараттарына күрделi жөндеу қажет. 12 АЕМ-де АДА ғимараттары пешпен жылытылады, төмен температуралық режим байқалады. Оларды газдандыру және Жымпиты а. қазандық салу қажет.
Бағдарлама шеңберiнде алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсетуді жақсарту көзделеді.
Мысалы, Алматы облысында медициналық және фармацевтiк көмекке қол жетімділікті қамтамасыз ету үшiн, АЕМ-дiң облыс орталықтарынан жырақтығын және жатын орындармен қамтамасыз етілудің төмендiгiн ескере отырып, Райымбек ауданының Нарынқол, Кеген ауылдарында және Еңбекшіқазақ ауданында, Шелек а. жатын орын желiсiн арттыру жоспарланады. Бақанас а. 15 жатын орындық ОАА инфекциялық бөлiмшесiн ашу жоспарланады. Сәбилердiң шетiнеуiн, бiр жылға дейінгі балалардың ауруға шалдығуын азайту, ерте жастағы балалардың денсаулығын нығайту және профилактикалық мақсатта 5 сүтхана ашылады.
Ауылдық жерлерде денсаулық сақтау жүйесiн дамытудың басым бағыттары болып сол сияқты мыналар айқындалады:
ауыл халқының санитарлық-эпидемиологиялық бақуаттылығын қамтамасыз ету;
ауылдық денсаулық сақтау медициналық қызметкерлерiнiң бiлiктiлiк жүйелі түрде арттыру, тұрғын үймен қамтамасыз ету арқылы денсаулық сақтау iсi жас мамандарының әлеуеттік қорғалу деңгейiн арттыру;
салауатты өмiр сүру салтын жер-жерде насихаттау және ана мен баланы қорғау;
туберкулезбен ауыратындарға арнаулы медициналық көмек көрсету.
Орталық аудандық және облыстық ауруханаларда тұрғындарының саны аз шалғайдағы елді мекендердiң тұрғындарына қызмет көрсету үшiн тұрақты жылжымалы дәрігерлік амбулаториялар құрылатын болады.
ҚР ауыл тұрғындарына медициналық қызмет көрсетудiң сапасы мен қол жетімділігін қамтамасыз ету мақсатында ара қашықтықпен жергiлiктi жерлердегi медициналық-техникалық жарақтану деңгейіне қарамастан ауылдық медициналық ұйымдардың практикасына телемедицина және ауруларды диагностикалау мен емдеудің қазіргі заманғы технологиялары ендiрiлетiн болады.
Осы мақсатты iске асыру үшiн республиканың ауыл тұрғындарының медициналық қызмет көрсету мен медициналық ақпаратқа телемедицина, ұтқыр медицина бағдарламасын, жасау және медициналық бiлiм берудi жетiлдiру жолымен алғашқы медициналық көмек жүйесi деңгейінде қол жеткізуін қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн кешендi бағдарлама жасау көзделедi.
Облыстық ауруханалардың құрамында санитарлық авиация мен орталық аудандық ауруханаларда оның жердегi бөлiмшелерi қалпына келтiрiлетiн және әрi қарай дамуға ие болады.
Ауылдық жерлердегі денсаулық сақтау жүйесінің қызметкерлерiн әлеуметтік қорғауды заңнамалық бекiту, соның iшiнде отын алуды, қызметi аралап жүру сипатындағы медициналық қызметкерлердiң қоғамдық көлiкте тегiн жүруiн, қызметтiң осы түрлерімен қала жағдайында айналысатын медициналық қызметкерлердiң ставкаларымен салыстырғанда жалақысын (ставкаларын) кемiнде 2%-ғa арттыруды заңнамалық бекiту көзделедi.
Ауылдық және отбасылық дәрiгерлiк амбулаториялар, аудандық учаскелік және орталық аудандық ауруханалар олардың емханалық бөлiмшелерiмен бiрге белгiленген нормативтерге сәйкес медициналық жабдықпен және санитарлық автокөлiкпен жарақталатын болады, сол сияқты олардың әрқайсысын компьютерлендiру көзделедi.

5.4.3. Мәдениет, спорт, қоғамдық қауiпсiздiк және
құқықтық қызмет көрсету

Ауылда мәдениеттi дамыту бiрыңғай мәдени-ақпараттық кеңiстiктi нығайту, тарихи-мәдени мұраны сақтау және дамыту, кәсiби өнер мен халық шығармашылығын дамыту жағдайларын қамтамасыз ету, теңдестiрiлген тiлдiк және әлеуметтiк бағдарланған жастар саясатын жүргiзу арқылы қоғамның рухани әлеуетiн iске асыруды көздейдi.
Жұмыс iстемейтiн мәдениет мекемелерiн: аудандық мәдениет бөлімдерін, кітапханаларды, клубтарды, кинотеатрларды және киноқондырғыларды қалпына келтiру жөнінде пәрменді шаралар қолданылады, олар жергiлiктi бюджеттен қаржыландырылатын болады. Батыс Қазақстан облысында 2010 жылға дейiн мәдениет мекемелерiнiң желiсiн кеңейту күтiлуде. Бұрынырақ оңтайландыру үдерісінде жабылып қалған мәдениет үйлерi мен клубтарды және кiтапхананы қолда бар ғимараттарды қалпына келтiру есебiнен ашу. Қарағанды облысында мәдениет объектiсiн салу көзделген.
Мемлекеттiк мекемелер мен мәдениет кәсiпорындарының материалдық-техникалық базасын нығайту жоспарланады.
Ауыл халқын мәдени демалыс және ақпараттық ағарту қызметтерi кешенімен қамтамасыз етілу, республикалық театр-концерт ұйымдарының гастрольдiк қызметiн қайта жандандыру көзделеді.
Ауыл кiтапханаларының қорын отандық және әлемдiк классика шығармалармен, қазіргі заманғы жазушылардың кiтаптарымен, мерзiмдi басылымдармен толықтыру, Интернетке қоса отырып, компьютерлiк техникамен қамтамасыз ету көзделген.
Ауылда дене мәдениетi мен спорттың жай-күйiн жақсарту, дене мәдениеті мен бұқаралық спортты, жоғары жетiстiктер спортын дамыту есебiнен жүзеге асырылатын болады. Жоғары класты спортшыларды даярлау үшiн қазiргi заманғы база, дене мәдениетi сауықтыру және спорттық құрылыстардың кең желісі құрылатын болады. Туристiк саланы экономиканың кiрiстi саласына айналдыру көзделеді.
Ауылда дене мәдениетiнiң, спорт пен туризмнiң жай-күйiн жақсарту үшін мынадай шаралар көзделедi:
- спорт құрылыстарын қайта жаңғырту мен жаңартуды жүргiзу;
- дене мәдениетiмен және спортпен шұғылдануға арналған спорт алаңдарын салуды ұйымдастыру;
- спорт мекемелерiн қажеттi спорттық жарақтармен және жабдықтармен қамтамасыз ету;
- спорт инфрақұрылымын құру;
- жергiлiктi деңгейде балалар мен жасөспiрiмдерге бiлiм беру бағдарламаларын іске асыру.
Қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мақсатында ауылдық учаскелiк полиция инспекторлары мен полиция пункттерінің учаскелiк полицейлерiн көлiк құралдарымен, жиhазбен, компьютерлік техникамен, стационарлық рациялармен жарақтандыру жоспарланады.
Ауыл халқына құқықтық қызмет көрсетудi жетiлдiру бiлiктi заң көмегін көрсету саласында жұмыс iстейтiн адвокаттардың, нотариустердiң және басқа да кәсiби заңгерлердiң санын одан әрі арттыруды, ауыл тұрғындарына көрсетiлетiн құқықтық қызметтер сапасын көтеруді, сондай-ақ жергілікті мемлекеттiк басқару органдарының адвокаттық кеңселердi, заң консультацияларын, нотариаттық кеңселердi орналастыру үшiн әлеуметтiк-тұрмыстық жағдайлар туғызуын көздейтін болады.
Ауыл халқы үшiн құқықтық қызметтердiң жүйелiлiгi мен қол жетiмділігі сол сияқты жергілікті мемлекеттiк басқару органдарының жергiлiктi бюджет қаражаты есебiнен ауылдық аудандарға құқықтық қызмет көрсетудi жетiлдiру жөнiндегi бағдарламаларды әзiрлеумен және іске асырумен қамтамасыз етiлетiн болады.

5.4.4. Тұрғын үй

Тұрғын үй құрылысы саласында мыналар көзделедi:
- тұрғындардың тұрғын үй жағдайын жақсарту және оларды нормативтік көрсеткішке дейін жеткізу. Алматы облысында апатты тұрғын үйлердi бұзу және көнерген тұрғын үйді күрделі жөндеу есебінен тұрғын үй жағдайларын жақсарту көзделген.
Жаңа тұрғын үйлердi қатарға қосу жоспарланады. Солтүстiк Қазақстан облысында тұрғын үйлерді пайдалануға енгiзу көзделген. Халықтың қаражаты есебiнен жалпы алаңы 102743 шаршы м 863 үйді пайдалануға енгiзу жоспарланады;
тұрғын үйлер салу мен жөндеу көзделедi;
жас мамандарды орнықтыру үшiн ведомстволық тұрғын үймен қамтамасыз ету. Ақтөбе облысында тұрғын үйлер құрылысы жоспарланады;
ипотекалық кредиттеудi дамыту.

5.5. Ауылдық аумақтардың экологиялық қауiпсiздiгiн
қамтамасыз ету

АЕМ-дiң экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласындағы қызметтің бағыттарын нақтылау мақсатында ауылдық аумақтарға экологиялық-демографиялық зерттеу жүргізілетін болады, оларға экологиялық ахуалды сипаттайтын әкiмшiлiк аудандардың экологиялық паспорттары жасалады.
Ауылдық аумақтардың экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн жергілікті бюджеттен және басқа көздерден мынадай шаралар көзделедi:
- экономикалық қызметтiң табиғи орта үшiн қауiптi түрлерi бойынша өндірістер мен технологияларға мониторинг жүргiзу және осы негiзде экологиялық-экономикалық ахуалды болжау, жоспарлау және бағдарламалау;
- өнеркәсiп және ауыл шаруашылығы кәсiпорындарының ресурс сақтайтын, қалдықсыз технологияларға көшуiн, экологиялық таза өнiмдердi өндiрудi қамтамасыз ететін өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын техника-технологиялық жаңартудың экологиялық-экономикалық тұрғыдан басым жобаларын iрiктеп алу үшiн нормативтер әзiрлеу;
- шөлейттенумен күресу үшiн құмның сусымалылығын азайтатын, жеткілікті тығыздықпен сексеуіл екпелерiн отырғызу және Аралдың толық тартылуына жол бермейтін, оны сақтау жөніндегі Мемлекетаралық бағдарламаны әзірлеу;
- аумақтарды абаттандыру және санитарлық тазарту;
- табиғат қорғау объектiлерiн қалпына келтiру, қайта жаңғырту және күтіп ұстау;
- адамның техногендiк iс-әрекетiнiң зардаптарын жою.

6. Ауыл халқын қоныстандырудың оңтайлы моделiн әзiрлеу

АЕМ-дердi әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейi бойынша жiктеу және ауыл халқының әлеуметтік және коммуникациялық кешен қызметтерiмен қамтамасыз етiлуiн арттыру жөніндегі шараларды іске асыру ауылдық қоныстанудың жүйелерiн модельдеу үшiн негiз жасайды, оны шешу үшін мыналар қажет:
бiлiм беру, денсаулық сақтау, байланыс, электрмен, газбен және сумен, көлік қатынасымен қамту қызметтерiнiң қажеттi көлемiмен қамтамасыз етiлу саласында нормативтік базаны, елдің орташа статистикалық тұрғынының өмiр сүру сапасының ең төменгi және ұлттық стандарттарын қалыптастыратын экологиялық нормативтердi түзу;
кiсiнiң көптiгi* көрсеткiштерiне қарай AEM-дердiң тиiмдi нұсқаларын құру үшін білім беру, денсаулық сақтау, байланыс, көлiк қатынасы, электрмен, газбен және сумен қамтамасыз ету объектілері бойынша типтiк жобалар құнын есептеп шығару;
қалыптасудағы ауыл статистиктерi институтының деректері негiзiнде АЕМ кесіндісінде кірістер көрсеткiштерiнiң статистикалық есебiн жүргiзу;
қоршаған ортаға тұрақты экологиялық мониторингтi енгiзу;
ықтимал кiрiстерге және өмiр сүру сапасының ең төменгi немесе ұлттық стандарттарына қарай айқындалатын АЕМ сыйымдылығын модельдеу;
қазiргi кезде әзiрленiп жатқан Қазақстан Республикасының Өндіргіш күштерін дамыту және орналастыру схемасымен, өңiрлiк даму, мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасында өкілеттіктердің ара-жiгiн ажырату және бюджетаралық қатынастарды, индустриалдық-инновациялық саясатты жетілдіру бағдарламаларымен үйлестiру.
Нормативтiк-құқықтық базаны жасау елеулi уақытты талап етедi, осыны ескере отырып, табиғи-климаттық аймақтарға байлай отырып, ауылдық қоныстанудың оңтайлы моделдер мен ауылдық қоныстанудың ұлттық схемаларын әзiрлеу 2006 жылдың соңына қарай, ал оны іске асыру - 2010 жылдың соңына қарай мүмкiн болмақ.
Институционалдық негiздер. Бюджет қаражатын пайдаланудың тиiмділігін арттыру үшін ауылдық аумақтарды дамытуды басқару жөнiндегi институционалдық құрылымдарды нығайту қажет:
ауыл oкругтерi деңгейiнде жергiлiктi билiк органдарының штаттарын кеңейту және материалдық-техникалық базасын нығайту;
уәкiлеттi мемлекеттiк органда ауылдық аумақтарды дамыту жөнiндегi мамандырылған құрылым құру және оның ауыл халқын оңтайлы қоныстандыру шараларын әзiрлеу мен іске асыру жөніндегі аумақтық басқармаларында мынадай функционалдық мiндеттерiн айқындай отырып, штат бірлігін бөлу;
қолданыстағы және әзiрлену үстiндегi салалық бағдарламаларды үйлестіру;
ауылдық аумақтарды дамыту жөнiндегi мемлекеттiк бағдарламаның iске асыруына мониторинг жүргiзу;
ауыл аумақтарын дамыту мәселелерi жөнiнде iс-шаралар әзiрлеу;
ауылдық аумақтарды дамыту жөнiндегi мемлекеттiк бағдарламаны насихаттау және түсіндіру.
Ауылдық аумақтарды дамытуда жергiлiктi өзiн-өзi басқару тетiктерін әзірлеу мен іске асыруға үлкен рөл берiледi.
_________________
*кiсiнiң көптiгi - АЕМ-де тұратын халық саны

Халықты еңбекпен қамту. Бағдарлама елдiң аграрлық секторында экономикалық өсуге және даму әлеуетi жоғары және орташа АЕМ-де қосымша жаңа жұмыс орындарын құруға жәрдемдесетін болады.
Ауыл шаруашылығы ұйымдарының келешекке жұмыс күшiне қажеттігі мен 2004-2006 жылдардағы кезеңге арналған жаңа жұмыс орындарын құру болжамы айқындалатын болады.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiн даму қарқындары халықтың даму әлеуеті әлсіз АЕМ-ден көшуiне, сондай-ақ қолайсыз табиғи-климаттық және экологиялық жағдайлы өңірлерден қоныс аударуына жәрдемдесу жолымен жұмыс күшiн пайдалану мүмкiндiгiн, келешегі жоқ өңірлерден даму үстiндегi өңiрлерге iшкi көшi-қонды ынталандыру жөнiндегi шараларды, сондай-ақ ауыл халқының артық еңбек күшi проблемаларын шешуде бағытталған бiрқатар басқа шараларды ескеретін болады.
Бағдарлама орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың, кәсiпорындар мен ұйымдардың қызметiнiң үйлестiрiлуiн көздейдi.
Ауыл шаруашылығы кәсiпорындарының деңгейiнде:
ауыл шаруашылығы өндiрiсi мен инфрақұрылымды дамытуға қажетті мамандықтар кесіндісінде жұмыс күшiне сұраныс пен ұсынысты талдау, болжамдау мен мониторингті жүзеге асыру және еңбек нарығының бiрыңғай ақпараттық базасын түзу мақсатында жұмыспен қамту мәселелері жөнiндегi органдарға тиiстi ақпарат беру;
басқа өңiрлерден жұмыс күшiн тарту;
мамандықтар мен салалар бойынша қажеттiктердi жоспарлау, кадрлар даярлау және қайта даярлау;
ұйымдар мен өңiрлер арасында жұмыс күшiн бөлу және қайта бөлу тетігін әзірлеу;
әлеуметтiк-тұрмыстық және сервистiк блокты ұйымдастыру;
жаңа тұрғын үйлер құрылысы;
жұмыс күшiн тиiмдi пайдалануға мониторинг;
жұмыс күшiне сұраныс пен ұсынысты анықтау мақсатында жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі республикалық деректер базасын пайдалану.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiн кадрлармен қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік іс-шаралар:
а) орталық атқарушы органдар деңгейiнде:
қажет етiлетiн мамандықтарға оқыту бағдарламаларын әзiрлеу мен iске асыру;
бiлiм беру ұйымдарының мамандарды мемлекеттiк тапсырыс пен жұмыс берушілердің тапсырыстары негiзiнде даярлауын ұштастыру;
ҚР еңбек, еңбектi қорғау туралы, жер қойнауын қорғау және пайдалану жөніндегі заңнаманың сақталуына мемлекеттiк бақылауды күшейту;
б) жергiлiктi атқарушы органдар деңгейiнде:
халыққа кәсiптер мен мамандықтар кесiндiсiнде жұмыс күшiне сұраныс (бос орындар,) ал жұмыс берушiлер үшiн - ұсыныс туралы ақпаратты беру;
ауыл шаруашылығы өндiрiсi үшiн қажеттi мамандықтар кесiндiсінде еңбек нарығының ақпараттық базасы шеңберiнде жұмыс күшiне сұраныс пен ұсынысты талдау, болжау және мониторинг;
iшкi еңбек көшi-қонын дамыту;
өңiрлерде ауыл шаруашылығы өндiрiсiнде жұмыс iстеу үшiн мамандарды кәсіптік даярлау мен қайта даярлау үшiн оқу орталықтарын құру;
бiлiм бepу жүйесi ұйымдарында жеделдетiлген бiлiм беру-кәсіптік бағдарламалары бойынша жұмысшы мамандықтарына қайта даярлау жүйесiн дамыту.
Ауылдық жерлерде жұмыссыздықты еңсеру, оның ауқымын қысқарту үшін жергілікті атқарушы органдар даму әлеуетi әлсiз және даму әлеуетi жоқ АЕМ-де мыналардың есебінен жұмыссыздық деңгейiн төмендету жөнiнде қосымша шараларды көздеуге тиіс:
жұмыссыздарды қоғамдық жұмыстармен қамтуды ұйымдастыру;
жұмыссыз азаматтарды кәсiптiк даярлау, бiлiктiлiгiн арттыру және қайта даярлау;
тиiстi әкiмшiлiк аумақтық бiрлiктер аумақтарында тұратын халықтың нысаналы топтарын жыл сайын айқындау және жергiлiктi әкiмдердiң оларды әлеуметтік қорғану жөніндегі шараларды бекiтуi.

7. Ауыл халқының көші-қон ағынын басқару

7.1. Ауыл халқының көші-қонын мемлекеттiк реттеу

Көшi-қон ағындарын реттеу ауылдық аумақтарды дамытудың аса маңызды компоненттерінің бірі болып табылады. Көшi-қон саласындағы қоғамдық қатынастар қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының "Халықтың көшi-қоны туралы" Заңымен реттеледi, оған сәйкес азаматтарды тұрғылықты жердi таңдау мәселелерiнде мәжбүрлеуге жол берiлмейдi. Сонымен қатар заңда ішкі көші-қон мәселелерi реттелмеген. Сондықтан азаматтарды көшiру туралы шешiмдер қабылданғанға дейін жоғарыда аталған заңға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу қажет.
Мемлекеттiк көшi-қон саясаты ауылдық қоныс аударушыларға қатысты мыналарды көздеуге тиіс:
ауыл халқының көшi-қон ағымдарының көлемiн болжау;
елдi мекендер кесiндiсiнде қолда бар қордағы жерлерге есеп жүргiзу, олардың жай-күйін талдау, iшкi қоныс аударушылар үшiн ауыл шаруашылығы алқаптарын бөлу тетiктерiн әзірлеу;
әкiмшiлiк аумақтық бөлiнiс кесiндiсiнде қалаларда, кенттерде, селолық жерлерде өнеркәсіп, көлік, сауда, ауыл шаруашылығы, әлеуметтiк және инфрақұрылым қызметтерi саласының объектілерінде жұмыспен қамтылудың өсуiн болжау;
халықтың қоныс аударуын ынталандыру, мемлекеттiк кепілдіктер мен жеңілдіктер, субсидиялар мен өтемақылар беру;
бiр қоныс аударушыға немесе оның отбасына арнап бекiтiлген нормативтер негізінде қоныс аударушыларды көшiруге және жайластыруға арналған қажеттi қаржы шығыстарын есептеп шығару;
қоныс аударуға арналған шығыстарды кемiтуге негiзделген көшi-қон ағындарының оңтайлы схемаларын әзiрлеу, қосымша тұрғын халықты қабылдауға ұсынылатын АЕМ-дер, қала типтес кенттер, шағын қалалар мен қалалар тiзбесi мен олардың бюджет ресурстарының мүмкіндіктерімен теңестірілуін айқындау.

7.2. Ауыл халқының көшi-қонын басқару кезеңдерi

Ауыл халқының жаппай көшi-қон ағындарын қалыптастыру үдерiсi ауылдық аумақтарды дамыту бағдарламасын iске асыру кезеңдерiмен айқындалатын болады.
Бiрiншi кезеңде, тиiстi тетiктер әзiрленгеннен кейiн, қолайсыз экологиялық жағдайлы 8 АЕМ-нен, сондай-ақ экономикалық әлеуеттiң төмен көрсеткiштерiне ие, даму деңгейi әлсіз топқа кіретін АЕМ-дің бiр бөлiгiнен қоныс аударуды жүргiзу болжанып отыр. Облыстық әкiмдiктердің ұсынылған деректеріне сәйкес 125 елдi мекеннен 6674 адамды көшiру, олардың iшiнен 642 адам тұратын елеулі экологиялық проблемалары бар 3 елдi мекенiнен және даму әлеуетi әлсiз 122 елдi мекеннен - 6032 адамды көшіру жоспарлануда. Облыс әкiмдiктерi Қызылорда - 30, Батыс Қазақстан - 26, Қарағанды - 21 АЕМ-нен неғұрлым қолайлы жерлерге тұрғындарды көшiрудi көздеп отыр.
Iшкi көшi-қонның негiзгi ағындары екiншi кезеңде ауылдық қоныстануды оңтайландыру жөніндегі шараларды жүргiзу шеңберiнде күтiледi. Сондықтан қалған кезеңде бұл үдерісті реттеу жөніндегі нормативтiк базаны пысықтау, көшi-қон ағындарының болжамдық көлемдері мен бағыттарын бағалауды жүргiзу және бұл үдерiстi мемлекеттiк ынталандыру шараларының жyйесiн әзірлеу қажет. Реттелетін көшi-қонды жүзеге асыру үшiн қажеттi қаржы ресурстарының көлемі әзірленетін нормативтік базаға және қоныс аударуға ұсынылатын көшi-қон ағымдарының шамасына қарай aйқындалатын болады.

8. Заңнамалық қамтамасыз ету

1. 2004-2010 жылдарға арналған республикалық бюджет жобаларын әзірлеген кезде Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарды дамытудың мемлекеттiк бағдарламасын іске асыруға арналған қаражатты бөлудi көздеу.
2. "Қазақстан Республикасында ауылды (селоны) және агроөнеркәсiптік кешенді басым дамыту туралы" Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 13 ақпандағы Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгiзу.
3. "Жергiлiктi мемлекеттiк басқару туралы" Қазақстан Республикасының Заңына мемлекеттiк билік деңгейлері арасында функциялардың ара-жiгiн ажырату мәселелерi бөлiгiнде өзгерiстер мен толықтырулар енгізу туралы Заң жобасын әзiрлеу.
4. "Жергiлiктi өзiн-өзi басқару туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзірлеу және атап айтқанда шағын ауылдарда өзiн-өзi басқару органдарын құру мәселелерін енгізу.
5. "Халықтың көшi-қоны туралы" Қазақстан Республикасының Заңына , ауыл халқының ішкі көші-қон қатынастарын реттеу және мемлекеттiк қолдау бөлiгiнде өзгерiстер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңының жобасын әзiрлеу және Үкiметке енгiзу.
6. Жер кодексiне арнаулы жер қорынан және мемлекеттiк қорлардағы жерлерден ерекше қолайсыз экологиялық жағдайлы және даму әлеуетi әлсiз АЕМ-ден қоныс аударушыларға бөліп беру үшін мемлекеттiк резерв құру туралы ұсыныстар енгiзу.
7. "Әкiмшiлiк аумақтық бөлiнiс туралы" Қазақстан Республикасының Заңына кенттер мен кенттік округтердiң, адам саны 50-ден кем AEM, т/ж бекеттерiнiң және т/ж разъездерінің мәртебесін айқындай отырып, өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы мәселенi пысықтау.
8. Республиканың сыртқы шекаралары аймағында тұрған шекаралық АЕМ-дің мәртебесін заңнамалық тұрғыда айқындау.
9. Ауылдық жерлердегi заңды тұлғаларды құру және тарату үдерiсiн оңайлату.
10. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң жер қатынастарын реттейтiн қаулыларына өзгерістер мен толықтырулар енгiзу.
11. Мыналарды әзiрлеу:
республиканың ауыл тұрғындарының әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымымен қамтамасыз етiлу нормативтерi;
АЕМ-дегi жерлерге түгендеу жүргiзу жөнiндегi нұсқаулық;
ерекше қолайсыз экологиялық жағдайлы АЕМ-нен тұрғындарды көшiрудi ескере отырып, ауылдық аумақтарды пайдаланудың өңiрлiк схемаларын әзiрлеу жөнiндегi әдiстемелік нұсқаулар;
агроқұрылымдардың аумақтарын ұйымдастыру жөнiндегi схемаларды (жобаларды) әзірлеу жөнiндегi нұсқаулар;
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы және азық-түлік министрі 1991 жылғы 30 желтоқсанда бекiткен АЕМ шегiн белгiлеу жөнiндегi нұсқауларға өзгерістер мен толықтырулар енгiзу.
12. Бағдарламаның негiзгi iс-шараларын ғылыми негіздеу, сондай-ақ халықты инженерлiк және инфрақұрылыммен қамтамасыз етудiң салалық нормативтерін әзірлеу үшін бұл үдерiске ғылыми ұйымдарды тарту қажет.

9. Қаржылық қамтамасыз ету

Ауылдық аумақтарды дамытудың мемлекеттiк бағдарламасының шараларын іске асыруға арнап, мынадай қаржы ресурстарын бөлу көзделедi:
республикалық бюджеттен барлығы 3 жылға арнап - 50 млрд. теңге* (4 қосымша), соның ішінде:
2003 жыл - 16,6 млрд.теңге;
2004 жыл - 16,7 млрд.теңге;
2006 жыл - 16,7 млрд.теңге;
Олардың iшiнен жергiлiктi бюджеттерге трансферттер - 45 млрд.теңге*, соның ішінде:
2003 жыл - 15 млрд.теңге;
2004 жыл - 15 млрд.теңге;
2006 жыл - 15 млрд.теңге;
Жергiлiктi бюджеттен - 74,8 млрд.теңге* (5 қосымша), соның iшiнде:
2003 жыл - 23,5 млрд.теңге;
2004 жыл - 25 млрд.теңге;
2006 жыл - 26,3 млрд.теңге.
Басқа көздерден - 34,8 млрд.теңге* (6 қосымша):
2003 жыл - 14,4 млрд.теңге;
2004 жыл - 10,1 млрд.теңге;
2006 жыл - 10,3 млрд.теңге.
____________________
*цифрлар нақтыланатын болады

10. Күтiлетiн нәтижелер

Ауылдық елдi мекендер тұрғындарының табыс деңгейiн
арттыру

Ауыл тұрғындарының табыс деңгейiн арттыруға екi бағыт бойынша қол жеткізілетін болады - ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiру, қайта өңдеу көлемдерiн өсiру және ауыл шаруашылығы емес бейімдегі кәсiпкерлiк қызмет субъектiлерiн құруды, ауыл нарықтық инфрақұрылымын құруға ынталандыру.
Ауылда барлығы шағын және орта бизнестiң қосымша 5480 жаңа кәсіпорындар құралатын болады. Бағдарламаны iске асыру нәтижесiнде 2004-2006 жылдары ауыл шаруашылығы өндірісін ұлғайту, ауылдық жерлерде экономикалық саланы кеңейту есебiнен тұтас алғандай республикада 21358 қосымша жұмыс орындары құрылатын болады.

Халықты инженерлiк инфрақұрылыммен қамтамасыз ету

Сумен қамту. АЕМ-дiң сапалы ауыз сумен қамтамасыз етiлу деңгейін арттыру және ауыл шаруашылығын, қайта өңдеушi өндiрiстер мен шағын кәсiпкерлiктi дамытуға арналған су ресурстарының қатшылығын қысқарту, сондай-ақ республикада әлеуметтiк, демографиялық және санитарлық-эпидемиологиялық ахуалды тұрақтандыру үшiн республиканың 2411 AEM-i қамтылатын болады, соның iшiнде 2004-2006 жылдарға мыналар көзделген:
- 565 АЕМ-де сумен қамту жүйесiнiң объектiлерiн салу;
- 1777 AEM-де сумен қамту объектiлерiн қайта жаңғырту және техникалық қайта жарақтандыру.

Электрлендiру

178 AEM-де жаңа электр желiлерiнiң құрылысы жүргiзiлетiн болады, 1470 АЕМ-де ауылды энергиямен үздiксiз жабдықтауды қамтамасыз ету үшiн электр беру желiлерін қайта жаңғырту және жөндеу жүзеге асырылатын болады.
Ауыл жолдары. Автомобиль жолдарының техникалық жай-күйiн нормативтік талаптарға сәйкес келетiн деңгейге дейiн жеткiзу үшiн, ауыл жолдарын дамыту жөнiндегі шаралармен 3422 АЕМ қамтылатын болады, соның iшiнде:
- 90 АЕМ-де ауыл автожолдарын салу жүзеге асырылады;
- 2038 АЕМ-де ауыл автожолдарын қайта жаңғырту және күрделi жөндеу;
- 1294 AEM-де ауыл жолдары мен жолаушы көлiгiнiң қатынау бағыттарын тиісті бабында ұстау.
Бұдан өзге, АЕМ-дi аудан және облыс орталықтарымен байланыстыратын автокөлік қатынасының стандартты деңгейi айқындалатын болады. Ауылдық жерлерде көлiк қызметтерінің рыногын дамыту, көлiк операторларының санын ұлғайту, қосымша жұмыс орындарын ашу, инфрақұрылымды қалпына келтiру және ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң өзiндiк құнындағы көлiк компонентінің деңгейін кеміту үшiн жағдайлар туғызылатын болады.

Байланыс, телефондандыру, пошта. 2004-2010 жылдары ауылдық байланыс пен пошта қатынасын қалпына келтiру және дамыту мiндеттерi мен оларды техникалық шешу амалдарының болуын ескере отырып, жұмыс істеп тұрған телекоммуникациялардың коммуникациялық жүйелерін модернизациялау және жаңаларын салу жөнiндегi шаралар 1773 АЕМ-де ұқсастықты ATC-дi цифрлық АТС-ге алмастыру жолымен жүзеге асырылатын болады, "Қазпошта" ААҚ-ның ауылдық пошта байланыс саласын жетілдіру жоспарын iске асыру қамтамасыз етiледi.

Газдандыру. Ауыл тұрғындарын газбен қамтуды жақсарту жөнiндегi iс-шаралар барлығы 1631 АЕМ қамтылатын болады, соның iшiнде:
- 223 АЕМ-де магистральды газ бөлу желiлерiн салу;
- 276 АЕМ-де кентiшiлiк газ желiлерiн салу;
- 1132 АЕМ-де сұйытылған газбен толтырудың және баллондарды алмастырудың орталықтандырылған пункттерiнiң техникалық жарақтануын арттыру жүзеге асырылады.

Халықты әлеуметтiк инфрақұрылыммен қамтамасыз ету

Денсаулық сақтау

Ауылда денсаулық сақтау жүйесiн дамыту мiндетiн iске асыру медициналық қызметтер рыногында қаржылық құралдарды жетiлдiру, ауыл тұрғындарының медициналық қызметтерге қол жеткізуін қамтамасыз етудi жақсарту, салауатты өмiр салтын насихаттау жөнiндегi іс-шараларды жандандыру жолымен көзделедi. Бағдарламаны iске асыру кезеңi iшiнде денсаулық сақтау жүйесін дамыту және салауатты өмiр салтын қалыптастыру жөнiндегi шаралармен АЕМ-дiң көпшілігі қамтылатын болады, соның ішінде:
- 325 АЕМ-де ауруханалар салынады;
- 1774 АЕМ-де денсаулық сақтау объектiлерiнде күрделi жөндеу және қайта жаңғырту жүргізіледі.

Бiлiм беру. Ауылда 2005 жылға дейiн бiлiм беру жүйесiнiң моделін қалыптастыру "Ауыл мектебi" бағдарламасының шеңберiнде жүзеге асырылатын болады. Мемлекеттік білім беру қызметтерiнде бiрдей қол жеткiзудi, бастауыш және орташа бiлiм беретiн оқу орындарының қолда бар желiсiн сақтау мен оны әрi қарай дамытуды қамтамасыз ететін шаралар көзделедi. Бағдарламаның iс-шараларымен барлық елдi мекендер қамтылатын болады, соның ішінде:
- 529 AEM-де мектептер салынады;
- 1218 AEM-де мектептер, колледждер, кәсiптiк мектептер, лицейлер, компьютерлік техникамен қамтамасыз етiледi.

Мәдениет, спорт, туризм және қоғамдық қауiпсiздiк

Көзделген шараларды жүзеге асыру нәтижесiнде мәдениет және спорт мекемелерінің қызметіне қол жеткiзу, ұлттық теледидар мен радио хабарлары бағдарламаларымен 100% игеру қамтамасыз етiлетiн болады.
Ауылдық жерлерде қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету саласында 2181 АЕМ-де ауылдық учаскелiк полиция инспекторлары мен полиция пункттерiнiң учаскелiк полицейлерін көлік құралдарымен, жиhазбен, компьютерлiк техникамен, стационарлық рациялармен материалдық-техникалық қамтамасыз ету көзделедi.
Ауыл халқы үшін құқықтық қызметтердің жүйелілігі мен қол жетімділігі сол сияқты жергілікті мемлекеттік басқару органдарының жергілікті бюджеттер есебінен ауылдық аудандарға құқықтық қызмет көрсетуді жетілдіру жөніндегі бағдарламаларды әзірлеп, іске асыруы арқылы қамтамасыз етілетін болады.
Ауылдық елдi мекендердiң экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету. АЕМ-дің экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн экологиялық қауiпсiздiк нормативтері әзірленеді, қолайсыз экологиялық жағдайлы аумақтар нақтыланады.

Ауылдық жерлердегi көші-қон үдерiсiн реттеу

Ауыл халқының iшкi көшi-қон тетiктерi, көшi-қон үдерiстерiн реттеу үшін ынталандыру жүйесi әзiрленетiн болады. 2006 жылдың аяғына қарай табиғи-климаттық аймақтарға және өндіргіш күштердi орналастырудың ұлттық схемасына байлай отырып, ауылдық қоныстандырудың оңтайлы моделi әзiрленедi, ал оны iске асыру 2010 жылдың аяғына қарай жүзеге асырылатын болады. Халықты ерекше қолайсыз АЕМ-ден көшiру жүргiзiледi.

Қазақстан Республикасы Президентінің
2003 жылғы 10 шілдедегі N 1149
Жарлығымен бекітілген Ауылдық
аумақтарды дамытудың мемлекеттік
бағдарламасына 1-қосымша

Ауылдық аумақтардың әлеуметтік-экономикалық
дамуын бағалау өлшемдері

__________________________________________________________________
Жіктеу | Өлшем бірлігі | Бастапқы мәндер | Көрсеткіштер
факторлары | | |
__________________________________________________________________
1. Экономикалық әлеует 60
__________________________________________________________________
Топырақ Бонитет балы >45 12
құнарлығы >25-45 7
15-25 3
<15 0

Өткізу АЕМ-нен аудан <=20 9
рыноктарынан орталығына, т/ж
жырақтық бекетіне,
дәрежесі автомагистральға,
таяудағы қалаға >20-60 6
дейінгі ара >60-100 3
қашықтық, км >100 0

Кәсіпкерлік 100 тұрғынға >5 5
белсенділік* келетін
шаруашылық
жүргізуші 3-5 4
субъектілер
1-<3 2
<1 0

Ауыл Бар >4 5
шаруашылығы
өнімдерін қайта 2-4 4
өңдеуді дамыту
1 2
Жоқ 0 0

А/ш 1) 100 га >0,5 4
техникасымен егістікке
қамтамасыз келетін
етілуі* тракторлар 0,4-0,5 3
0,2-<0,4 2
<0,2 0
2) 100 га >0,3 4
егістікке 0,2-0,3 3
келетін
комбайндар
0,1-<0,2 2
<0,1 0

Ирригациялық Бар және 7
пайдаланылады
жүйелерді Бар және 3
пайдаланылмайды
пайдалану Жоқ 0

Егістік* Бір адамға >5 7
шаққанда, га
3-5 4
1-<3 2
<1 0

Жайылымдар** Бір шартты мал >0,3 7
басына
Ірі қара мал, га 0,2-0,3 4
0,1-<0,2 2
<0,1 0
__________________________________________________________________
II Инженерлік инфрақұрылым 30
__________________________________________________________________
Сумен қамту Су құбырларымен 7
қамтамасыз етілген
Жергілікті көздерді 5
пайдаланады
Суды ашық су тоғандарынан 3
пайдаланады
Тасып әкелетін су 0

Жол Қатты төсем 7
Топырақ 3
Далалық жол 0

Газбен қамту Газдандырылған 3
Газдандырылмаған 0

Электр Электр энергиясымен 7
энергиясы қамтамасыз етілген
Электр энегиясымен 0
қамтамасыз етілмеген

Байланыс Байланыс желілері бар 6
Байланыс желілері жоқ 0
__________________________________________________________________
III Әлеуметтік желілері жоқ
__________________________________________________________________
Білім беру Мектептердің бар болуы және 3
олардың нормаларға сәйкестігі
Бар болуы, бірақ мектептердің 2
нормаларға сәйкес еместігі
Мектептер жоқ 0

Денсаулық Медмекемелердің бар болуы және 3
сақтау олардың нормаларға сәйкестігі
Бар болуы, бірақ медмекемелердің 2
нормаларға сәйкес еместігі
Медмекемелері жоқ 0

Тұрғын үймен Бір адамға келетін >=15,6 2
қамтамасыз тұрғын алаңдар, м ² <15,6 0
етілуі*

Еңбекпен қамту* 100 еңбекке >=93,5 1
жарамдылығы
Келетін жұмыс <93,5 0
істейтіндер саны

Кедейлік* ЕМ 100 тұрғынына <=13 1
келетін атаулы >13 0
әлеуметтік
көмекті алатын
адамдар саны
__________________________________________________________________
IV. Экологиялық қауіпсіздік
__________________________________________________________________
Радиациялық ая Мкр/с <33 1
>33 0
Топырақтың % Әлсіздік 1
сортаңдығы
сортаңдауы Орташа 0,75
сортаңданған
Қатты 0,25
сортаңданған
Аса қатты 0
сортаңданған
Судың сапасы Судағы 1 дейін 1
минералдық
тұздардың
деңгейі (гр/л) 1-2 0,75
>2-3 0,25
>3 0

Балдар Жиыны 100
Даму әлеуеті жоғары ЕМ 70-100
Даму әлеуеті орташа ЕМ 35-69
Даму әлеуеті төмен ЕМ 1-34
Ерекше қолайсыз экологиялық 0
жағдайлы ЕМ
__________________________________________________________________
* - талданатын фактордың орташа республикалық көрсеткіш пен арақатынасы арқылы есептеп шығарылады.
** - жайылымдардың нормативтік толтырылуы негізінде есептеп шығарылады - 1га 3 ІҚМ басы.