ИПС "Әділет"

Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 6) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі Қазақстан Республикасының Парламентіне "Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" жолдауын ұсынады.

I.

Бұдан бұрынғы Жолдауды жариялағаннан бергі кезең Қазақстанның мемлекеттілігі мен конституциялық бірегейлігі үшін тарихи таңбалы оқиғаларымен ерекшеленді.

Қазақстанда жоғарғы биліктің байсалды ауысуы орын алды.

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2019 жылғы 19 наурызда өз еркімен отставкаға шығуын жариялап, Мемлекет басшысы ретіндегі өкілеттігін тоқтатты.

Конституцияның 48-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігі ел Парламенті Сенатының Төрағасына өтті. Қ. Тоқаев 2019 жылғы 20 наурызда халыққа ант беріп, Қазақстан Республикасының Президенті қызметіне кірісті.

2019 жылғы 20 наурызда Үкіметтің бастамасы бойынша Конституциялық Кеңестің оң қорытындысымен Республика Парламенті Палаталарының бірлескен отырысында Республика Конституциясының 2-бабына өзгерістер енгізілді. Қазақстанның астанасы Нұр-Сұлтан болып ауысты.

Республика Президентінің ағымдағы жылғы 9 сәуірдегі Жарлығы негізінде 9 маусымда Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауы өткізілді.

Мемлекет басшысы өкілеттігінің көшуі, Конституцияға өзгерістер енгізу және Республика Президентінің кезектен тыс сайлауы Конституцияның және "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының талаптарына қатаң сәйкестікте өтті.

Осылайша тәуелсіздік таңында Елбасы мәлімдеген және тұрақты түрде қамтамасыз етіліп отырған Ата Заңның рухы мен әрпін адал сақтау бағытының сабақтастығы және оған қатысты қоғам мен мемлекеттің бұлжымастығы қайта расталды. Биліктің көшуі тыныш, даусыз жағдайда өтті, бұл Қазақстанның ішкі тұрақтылығын қамтамасыз етудің және халықаралық беделін нығайтудың маңызды факторы болып табылады.

Конституциялық Кеңес мемлекеттің барлық органдарының, азаматтық қоғам институттарының және азаматтардың ең басты міндеті билік тармақтарының қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықты, Қазақстан Республикасының басқа түбегейлі принциптері мен құндылықтарын, ел Конституциясының ережелері мен нормаларын құрметтеу жағдайында жұмыс жасауын қамтамасыз ету, деп санайды. Бұндай үрдіс мемлекеттілік дамуының жаңа дәуірінде бұдан былай да жалғасын табатын болады.

Өткен кезеңде елімізде конституционализмді дәйекті түрде орнықтыру, Конституцияның мемлекеттік құрылыс саласындағы ережелері мен нормалары қолданылуының тиімділігін арттыру, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру жөніндегі жұмыстар жалғастырылды.

Қазақстанда мемлекеттік жоспарлау жүйесінің қолданыстағы құжаттарын орындау жалғасуда: Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары (Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы Жарлығы), Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері" (2018 жылғы 10 қаңтар) және "Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру" (2018 жылғы 5 қазан) Қазақстан халқына жолдаулары, сондай-ақ "Президенттің бес әлеуметтік бастамасы" атты халыққа үндеуі (2018 жылғы 5 наурыз).

"Рухани жаңғыру" бағдарламасын жүзеге асыру Елбасының "Ұлы даланың жеті қыры" жаңа мақаласында айқындалған басымдықтармен толықтырылды.

Әлеуметтік әділ мемлекет орнықтыру бағыты қуатты серпінге ие болды. Халықтың аз қамтылған және әлеуметтік жағынан осал топтарын қолдау, барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын арттыру және тұрмыс сапасын жақсарту бойынша жаңа ауқымды шаралар әзірленіп, іске асырылуда.

Қазақстанның мемлекеттік егемендігін нығайтудағы аса маңызды қадамдардың қатарында Республика Президентінің Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияға – Әзірбайжан, Иран, Қазақстан, Ресей, Түрікменстан арасындағы халықаралық шартқа қол қоюын; Түркістан облысын құруын және түркі әлемінің мәдени-рухани орталығы ретінде Түркістан қаласын дамыту жөніндегі бас жоспардың Тұжырымдамасын қабылдауды атап өткен жөн.

Қазақстанның жоғары халықаралық беделі Біріккен Ұлттар Ұйымы Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі миссиясын орындау және оған төрағалық ету кезінде; оның астанасында өткен Сирия бойынша халықаралық кездесулерде; әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің VI съезінде және басқа да ірі форумдарда расталды.

Келесі 2020 жылы 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда Қазақстан халқы қабылдаған қолданыстағы Республика Конституциясына 25 жыл толады. Мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктер, Негізгі Заңның арқасында қол жеткізілген жетістіктерді, сондай-ақ мемлекеттің, қоғамның және әрбір қазақстандық-патриоттың басты назарын талап ететін сын-қатерлер мен тәуекелдерді талдай отырып, осы тарихи оқиғаға дайындалуы тиіс.

Конституциялық Кеңес Елбасының конституционализмді одан әрі бекіту; Қазақстандық жалпыұлттық құндылық ретінде құқық үстемдігін қамтамасыз ету; халық билігіне, адамның құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру; жеке тұлғаның қорғалу деңгейін және мемлекеттік аппараттың тиісті жұмыс істеуін арттыру жөніндегі стратегиялық бағытының жан-жақты сабақтастығын аса маңызды деп санайды.

II.

Осы уақыт ішінде Конституциялық Кеңес Негізгі Заңның нормаларына ресми түсіндірме берді және Конституцияның үстемдігі мен тікелей қолданылуын қамтамасыз ету жөніндегі миссиясына сәйкес өзге де қызметті атқарды.

Конституциялық Кеңес 2019 жылғы 25 сәуірдегі № 4 нормативтік қаулысында Республика Конституциясы 41-бабының 2-тармағын ресми түсіндірді. Бұл нормадағы "Қазақстан Республикасының Президенті болып..., ... Қазақстанда соңғы он бес жыл бойы тұратын... Республика азаматы сайлана алады." деген сөздерді Республика Президенттігіне кандидат ретінде Қазақстан Республикасының аумағында соңғы он бес жыл бойы тұрақты тұратын азамат тіркелуі мүмкін деп түсіну керек. Белгіленген он бес жылдық мерзімге Қазақстан Республикасы дипломатиялық қызметі персоналының және оларға теңестірілген Қазақстан мүше болып табылатын халықаралық ұйымдар жанындағы лауазымдарға тағайындалған (сайланған) азаматтардың Республикадан тыс жерлерде тұру кезеңдері де қосылуы мүмкін.

2019 жылғы 20 наурызда Конституциялық Кеңес алғаш рет "Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігіне тексеру туралы" қорытындысын қабылдады. Бұл өкілеттік Конституциялық Кеңеске "Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 10 наурыздағы Заңымен берілді. Қазақстан Республикасы Президентінің өтініші бойынша (Конституцияның 44-бабының 10-1) тармақшасы) Үкімет бастамашылық жасаған заң жобасы (Конституцияның 91-бабының 1-тармағы) Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес деп танылды (Конституцияның 91-бабының 3-тармағы).

2019 жылғы 15 ақпандағы № 1 нормативтік қаулысында Конституциялық Кеңес Республика Конституциясының 42-бабының 3-тармағында белгіленген Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату негіздерінің тізбесі түпкілікті болып табылмайтынын түсіндірді. Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық мәртебесінен оның өз еркі бойынша өкілеттігін тоқтату құқығы туындайды, ол Мемлекет басшысының өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатуға дербес негіз болып табылады.

Конституциялық Кеңестің 2018 жылғы 28 маусымдағы № 4 нормативтік қаулысымен (бұдан әрі – КК-нің нормативтік қаулысы) "Қазақстан Республикасының Қауіпсіздік Кеңесі туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің қызметі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдар Конституцияға сәйкес деп танылды.

Негізгі Заңның 78-бабының тәртібімен Конституциялық Кеңес атқарушылық іс жүргізуде күштеп әкелудің конституциялылығы мәселесін қарап, заңнаманың елеулі кемшіліктеріне назар аударды (КК-нің 2018 жылғы 3 шілдедегі № 5 нормативтік қаулысы).

Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен мүшелері Конституцияның ережелерін және Конституциялық Кеңестің шешімдерін ғылыми конференцияларда және бұқаралық ақпарат құралдарында түсіндіру және насихаттау жұмыстарын жүргізді.

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Қорымен және әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетімен бірлесіп "ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: конституционализмді бекіту хроникасы" ұжымдық монографиясы жарияланды. Кітап және оның негізінде дайындалған интерактивті оқу құралы гуманитарлық мамандықтар бойынша оқытушылар, студенттер және магистранттармен жұмыста кеңінен қолданылатын болады.

Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдерін тиісінше орындау адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің және елдегі конституциялық заңдылық режимін нығайтудың маңызды шарты болып табылады.

Өткен кезеңде Қазақстанда Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларын, сондай-ақ оның Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы жолдауларында (бұдан әрі – КК-нің жолдауы) қамтылған ұсынымдар мен ұсыныстарды орындауға бағытталған бірқатар заңнамалық және өзге де актілер қабылданды.

Мәселен, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне меншік құқығын қорғауды күшейту, төрелік, сот жүктемесін оңтайландыру және қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 21 қаңтардағы Заңында "мемлекет мұқтажы", "ерекше жағдайлар", "тең бағамен өтелген кезде" ұғымдарының мазмұны ашылды (КК-нің 2000 жылғы 20 желтоқсандағы № 21/2 нормативтік қаулысы және КК-нің 2013 жылғы 12 маусымдағы жолдауы). Енді мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру кезінде оның құнын өтеу бұрынғыдай кадастрлық немесе шарттық емес, нарықтық бағасы бойынша жүзеге асырылады.

Конституциялық Кеңестің 2018 жылғы 3 шілдедегі № 5 нормативтік қаулысын орындау үшін "Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы" Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 2 сәуірдегі Заңы (бұдан әрі - "Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы" Заңы) жаңа 35-1-баппен толықтырылды. Онда атқарушылық іс жүргізуде күштеп әкелуді қолдану тәртібі егжей-тегжейлі реттелген, сондай-ақ оны қолдану процесінде мемлекеттік органдар өкілеттіктерінің ара-жігі ажыратылған.

Конституцияның 17-бабының 2-тармағына сәйкес адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық кепілдіктерін нығайту, құқықтары мен бостандықтарының бұзылуына жол бермеу мақсатында Конституциялық Кеңес өткен жылы халықаралық стандарттарға сәйкес азаматтарды азаптаудан, зорлық-зомбылықтан, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсету мен жазадан қорғау тетіктерін күшейтуді ұсынды.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық, қылмыстық-процестік заңнама мен құқық қорғау және арнаулы мемлекеттік органдар қызметін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының 2018 жылғы 12 шiлдедегi Заңымен Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі -Қылмыстық кодекс) 65 және 68-баптарына өзгерістер енгізілді, оларға сәйкес азаптауды қолданған тұлғалар шынайы өкінуіне және татуласуға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылмайтын болып танылды.

Тиісті мемлекеттік органдар аталған қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге қарсы тұрудың халықаралық құралдарын ұлттық заңнамаға имплементациялау жөніндегі жұмыстарын жалғастырады.

2014 жылғы 19 маусымдағы жолдауда Конституциялық Кеңес "Әкімшілік рәсімдер туралы" Заңның құқықтық реттеу затын нақтылауды, сондай-ақ оның құқықтық мәртебесіндегі жария-құқықтық табиғатын бұрмалайтын мемлекеттік орган ұғымының қолданыстағы анықтамасын қайта қарауды ұсынды.

Осы мақсатта Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекстің және ілеспе заңның жобалары әзірленді.

КК-нің 2016 жылғы 14 желтоқсандағы № 1 нормативтік қаулысымен Республика Үкіметіне халықтың көші-қоны саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін заңнамалық актілерге түзетулер енгізу туралы мәселені қарау ұсынылды.

Үкіметтің ақпараты бойынша, қазіргі таңда Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі қолданыстағы көші-қон заңнамасына өзгерістер мен толықтырулар дайындады. Оларды "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне көші-қон процестерін реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы шеңберінде іске асыру көзделіп отыр.

Конституциялық Кеңес 2018 жылғы 5 маусымдағы жолдауында оған конституциялық құндылықтардың іске асырылу жай-күйі белгілі шамада тәуелді заң шығару жұмысының деңгейін арттыру жөнінде бірқатар ұсыныстар енгізді.

Әділет министрлігінің ақпараты бойынша, Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының "Сыбайлас жемқорлықсыз құқықтық мемлекет" 4-реформасын іске асыру бойынша іс-шаралар жоспары шеңберінде нормашығармашылық процесті жетілдіруге, заңнаманы жүйелеуге, құқық қолдануды жақсартуға бағытталған іс-шаралар көзделген. Қабылданған актілерді жоспарлаудан бастап, іске асырумен қоса алғанда, құқықшығармашылық жұмыстың барлық сатыларын жаңғыртуды көздейтін "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне норма шығаруды жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заң жобасының тұжырымдамасы әзірленді.

Әділет министрлігі мемлекеттік органдардың нормашығармашылық қызметіне заманауи технологияларды (интернет-көздерден ақпарат жинау роботы, BigData, жасанды интеллект және т. б.) енгізуді мақсат етіп отыр.

Мемлекеттік қызметшілерге қатысты сыйға тарту мәселелерін реттейтін Республика Азаматтық кодексінің ережелерін сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық жауапкершіліктен босату шарттарын реттейтін Қылмыстық кодекстің нормаларымен үйлестіру бойынша жұмыс жалғасуда, бұл туралы Конституциялық Кеңес өткен жылғы жолдауда айтты.

Өзінің бірқатар шешімдерінде (2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 нормативтік қаулысы және 2018 жылғы 5 маусымдағы жолдауы) Конституциялық Кеңес адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтін заң құқықтық дәлдік және салдарының болжамдылығы талаптарына сәйкес болуы тиіс екенін көрсеткен. Сонымен қатар, заңнамалық актілерде бір-біріне қайшы келетін және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға жағдай жасайтын ережелерді алып тастау бойынша жұмысты жалғастыру қажеттігі атап өтілді.

Конституциялық Кеңестің аталған ұсынымы тұрақты негізде заң шығару жұмысы барысында құқықтық нормаларды түзету, заңнамалық актілердің мемлекеттік және орыс тілдеріндегі мәтіндерінде сәйкессіздіктерді жою жолымен қамтамасыз етілуде.

Бас прокуратура "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық және қылмыстық-процестік заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заң жобасының тұжырымдамасын әзірледі, ол Заң жобалау қызметі жөніндегі ведомствоаралық комиссияның 2018 жылғы 19 қыркүйектегі отырысында мақұлданды. Тұжырымдамада заңдардың құқықтық дәлдігін қамтамасыз етуге бағытталған Қылмыстық және Қылмыстық-процестік кодекске түзетулер енгізу көзделеді.

Конституциялық Кеңес Еуразиялық экономикалық одақ шеңберіндегі интеграциялық процестерде Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігін шүбәсіз сақтаудың, отандық және ұлттықтан жоғары құқықтық реттеуді барынша синхрондауды қамтамасыз етудің маңызды екенін бірнеше рет атап өткен болатын.

Үкіметтің ақпараты бойынша, Заң жобалау қызметі мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссияның 2018 жылғы 16 қарашадағы отырысында Негізгі Заңның 4-бабы 3-тармағының жаңа редакциясын іске асыру үшін "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң жобасының тұжырымдамасы мақұлданды, онда аталған мәселелер пысықталған. Қазіргі уақытта Сыртқы істер министрлігі тиісті заң жобасын әзірлеуде.

Мемлекеттік органдар Конституциялық Кеңестің құқықтық ұстанымдары мен ұсынымдарын орындау жөніндегі қызметін жалғастыруда.

III.

Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасының орнықты дамуы және оның алдында тұрған міндеттерді жедел шешу үшін мықты құқықтық мемлекетті қалыптастыруды жалғастыру қажет деп есептейді.

Конституциялық заңдылықтың қамтамасыз етілуі, сондай-ақ оның принциптерінің өмірге енуі тек Негізгі Заңның жасампаздық әлеуеті мен құқықтық талаптарының мүлтіксіз жүзеге асырылуы жағдайында ғана мүмкін. Конституциялық Кеңестің келесі ұсыныстары осы міндеттерді шешуге бағытталған.

1. Конституцияға сәйкес, адамның құқықтары мен бостандықтары тек заңмен ғана шектелуі мүмкін. Жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігі, соның ішінде құқық шектеу сипатқа ие шараларды пайдалану, мәселелерін қозғайтын мемлекеттік органдардың функциялары заңдарда бекітілуі тиіс (39-баптың 1-тармағы, КК-нің 2002 жылғы 4 сәуірдегі № 2, 2008 жылғы 27 ақпандағы № 2, 2013 жылғы 16 мамырдағы № 2 нормативтік қаулылары, КК-нің 2005 жылғы 27 маусымдағы жолдауы және басқалар).

Соңғы жылдары осы конституциялық талаптарды орындау үшін бірқатар заңнамалық актілер қабылданды.

Дегенмен, қолданыстағы заңнамада (кейбір мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану тетігін қоса алғанда) Негізгі Заңның 61-бабының 3-тармағында көрсетілген аса маңызды қоғамдық қатынастарды заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілермен реттеу әлі де кездеседі. Ондайға жол беруге болмайды.

Мысалы, қамтамасыз ету шарасы ретінде күштеп әкелу өндірістің әр түрлерінде қолданылады. Конституциялық Кеңестің пікірінше, қойылған міндеттері мен жүргізу принциптеріндегі айырмашылықтарға қарамастан, аталған шараның құқықтық табиғаты барлық жерде бірдей және ол адамның біраз құқықтарының (жеке басының бостандығына, еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жерін таңдауға және т.б.) мәнін қозғайды. Сондықтан іс жүргізудің барлық түрлерінде оны қолдану тәртібі заңмен белгіленуі тиіс.

Бұл ұстаным азаматтардың құқықтары мен міндеттерін көздейтін, құқықбұзушылық құрамдарының белгілерін анықтауға ықпалдасып, жауапкершілік шараларын тағайындауға әсер ететін басқа да құқықтық актілерге де қатысты (Жол жүрісі қағидалары және басқалар). Оларды баяндалған конституциялық ережелерге сәйкестігі тұрғысынан мұқият ревизиялау мақсатқа лайық болар еді.

2. Қазақстан Республикасын құқықтық мемлекет ретінде одан әрі орнықтыру заңнамалық массивті конституцияландыру деңгейін арттыру қажеттігін айқындайды.

2.1. "Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады" деген конституциялық ереже (Конституцияның 16-бабының 2-тармағы) осы көрсетілген уақыттан кешіктірмей соттың ұсталған адамға қатысты тұтқындау және қамауда ұстау, сондай-ақ заңмен көзделген өзге де шараларды қолдану туралы шешімі қабылдануы қажет немесе ұсталған адам босатылуға тиіс дегенді білдіреді (КК-нің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысы).

Іс жүргізудің тиісті түрлерінде жеке бас бостандығына құқықты шектеу қатынастарын реттейтін заңнамалық актілерде Кеңестің осы құқықтық ұстанымы түпкілікті іске асырылмаған.

Мәселен, "Құқық бұзушылық профилактикасы туралы" Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 29 сәуірдегі Заңында жеке профилактика шараларының қатарында жүріп-тұру еркіндігін алдын ала шектеу көзделген (29-бап). Ол белгілі бір тұрғылықты жері және (немесе) жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ адамға қатысты, оның іс-әрекеттерінде қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылық белгілері болмаған және оның жеке басын өзге де тәсілдермен анықтау мүмкін болмаған кезде, қолданылады. Оны ішкі істер органдары соттың санкциясымен қолданады және бұл адам ішкі істер органдарының арнаулы мекемесінде отыз тәулікке дейінгі мерзімге уақытша оқшауланады.

Бірақ соттың осы шараны санкциялау тәртібі (мерзімдері), санкция беруден бас тарту негіздері заңмен белгіленбеген. Бұл жәйт ұстаудың конституциялық мерзімінің сақталмауы және оның негізсіз тағайындалуы мүмкіндігін жоққа шығармайды.

Адамды ел шегінен тысқары жерге шығарып жіберу кезінде және іс жүргізудің басқа түрлерінде ұстау мерзімдерін қосымша заңнамалық реттеу қажеттілігі әлі де өз өзектілігін жойған жоқ.

2.2. Конституциялық Кеңестің бірқатар шешімдері меншіктің құқықтық режимі мен оған қол сұғылмаушылықтың кепілдіктері мәселелеріне қатысты. Оларда меншік қатынастары Конституцияға қатаң сәйкестікте, құқықтық мемлекет, заңдық теңдік және әділдік принциптерінің негізінде, азаматтық айналымға барлық қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерінің тепе-теңдігін қамтамасыз етіле отырып, реттелуі тиіс, деп атап өтілді. Заң шығарушы, меншік иелері арасындағы өзара сенімнің мейлінше жоғары деңгейін ұстай отырып және меншік құқығы тиімді қорғалуына қажетті жағдайдың бәрін жасай отырып, азаматтық айналым саласында құқықтық айқындылық, тұрақтылық болуын және соңы болжануын қамтамасыз етуге міндетті (КК-нің 2014 жылғы 11 маусымдағы № 2 нормативтік қаулысы және басқалар). Бұл құқықтық ұстанымдар салалық заңнамада тиісті түрде жүзеге асырылуы керек.

"Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы" Заңына сәйкес, өндіріп алушының сот орындаушысынан атқарушылық құжатты қайтаруды (саны шектелмеген) талап етуге құқығы бар. Мұндай қайтару осы құжатты орындауға қайта ұсынуға кедергі болмайды. Бұл ретте атқарушылық құжатты орындауға ұсынуға арналған мерзім әрдайым жаңадан басталады және үзіліске дейін өткен уақыт жаңа мерзімге есептелмейді (12, 48-баптар). Осындай құқықтық реттеу кредиторлардың өз құқықтарын теріс пайдалануына, атқарушылық іс жүргізудің созылуына, меншік иесінің құқықтарын ұзақ мерзімге шектеуге және өндіріп алушы мен борышкер мүдделерінің конституциялық тепе-теңдігін бұзуға әкеп соқтыруы мүмкін.

2.3. Қылмыстық процесте жәбірленушілердің конституциялық құқықтарының кепілдіктерін арттыру қажет.

Қылмыстық-процестік кодекске сәйкес, жекеше айыптау істері бойынша іс жүргізу жәбірленушінің шағымы бойынша ғана басталады (32-бап). Жекеше айыптауды тұлға сотқа адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы шағым беру арқылы қозғайды. Шағым анықтау органына, тергеушiге немесе прокурорға берілген кезде ол сотқа жiберiлуге жатады (408-бап).

Шағымда, басқалармен қоса, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын адам туралы мәліметтер болуға тиіс. Егер берілген шағым белгіленген талаптарға сәйкес келмесе, судья оны берген адамға оны талаптарға сәйкес келтіруді ұсынады және, нұсқау орындалмаған жағдайда, өз қаулысымен шағымды іс жүргізуге қабылдаудан бас тартып, бұл туралы оны берген тұлғаны хабардар етеді (409-бап).

"Жекеше айыптау істері бойынша сот практикасы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 13 нормативтік қаулысында егер жекеше айыптау ісі бойынша шағымды жәбірленушінің өзі берсе, онда ол кезек күттірмейтін тергеу әрекеттерінің материалдарымен бірге Қылмыстық-процестік кодекстің 179-бабының бесінші бөлігіне сәйкес аудандық және оған теңестірілген сотқа істің аумақтық соттылығы бойынша жіберіледі, бұл туралы арыз беруші хабардар етіледі деп түсіндірілген. Жекеше айыптау ісі бойынша жәбірленуші сотқа шағым келтіргенге дейін қайтыс болса, оның туысқандары құқықтық мирасқорлықпен қамтылмағандықтан кінәлі тұлғаны қылмыстық қудалау жөніндегі іс олардың арызы негізінде қозғалмайды (6 және 16-тармақтар).

Қылмыстық-процестік заңнаманы талдау онда қылмыстық қудалау органдарын қылмыстық жауаптылыққа тартылатын адам туралы мәліметтер болмаған кезде жекеше айыптау қылмыстық істері бойынша жәбірленушіге қылмыстық құқық бұзушылықтың мән-жайларын анықтауға жәрдемдесуге міндеттейтін, сондай-ақ жәбірленуші адам қайтыс болған жағдайда жақын адамдардың өтініштері бойынша жекеше айыптауды қозғау мүмкіндігін көздейтін нормалар жоқ екенін көрсетеді.

Конституциялық Кеңес жекеше айыптау қылмыстық істерін қозғауды және олар бойынша қылмыстық қудалауды жүзеге асыруды жәбірленушілердің өздеріне жүктейтін тәртіп мемлекетті (уәкілетті органдар) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын тиісті қорғауды, соның ішінде сот арқылы, сондай-ақ елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіп режимін қамтамасыз ету жөніндегі өзінің конституциялық міндеттерін орындаудан босатпайды деп пайымдайды. Бұдан басқа, жеке тұлғаның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық туралы конституциялық ереже мемлекетті осы материалдық емес игілікті адамның өмірі кезеңінде ғана емес, ол қайтыс болғаннан кейін де қорғаудың құқықтық кепілдіктерін белгілеуге міндеттейді.

Осыған байланысты, жәбірленушілерінің конституциялық құқықтары мен бостандықтарын тиісінше қорғау мақсатында Қылмыстық-процестік кодекске қажетті түзетулер енгізу орынды болар еді.

2.4. Конституциялық Кеңес Қарағанды облысының Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Кодексі 47-бабының 5-тармағын конституциялық емес деп тану туралы ұсынысын қараудың қорытындысы бойынша табиғи жаратылыстану заңдарына байланысты жүктілік кезеңінде және бала өмірінің алғашқы жылдарында баланың мүдделерін оның анасынан айырып қарау мүмкін еместігін атап өтті. Бұл маңызды кезеңде олардың заңды мүдделерін барабар қорғауға кепілдік беру қажет. Осы ретте Үкіметке ана мен баланың құқықтары мен бостандықтарын неғұрлым толық қамтамасыз ету мақсатында аталған кодекске түзетулер енгізу туралы мәселені қарау ұсынылды.

Кеңестің құқықтық ұстанымдарын іске асыру үшін "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне баланың құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын ұйымдардың қызметімен байланысты мәселелер бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 1 сәуірдегі Заңымен Кодекстің аталған нормасы жаңа редакцияда жазылған және онда анасының баланың әкесінен өзін күтіп-бағу бойынша шығыстарға ақша қаражатын алу мерзімдері белгіленген.

Қабылданған шаралар негізінен терминологиялық түсініспеушіліктерді жойды.

Конституциялық Кеңес ана мен бала институттарын қорғау мақсатында қосымша заңнамалық шаралар қабылдау қажет деп есептейді.

Тұтастай алғанда, неке және отбасы, ана, әке және бала институттарына мемлекеттік қамқорлық көрсетудің бірыңғай жүйесін жаңғыртуға елеулі назар аудару керек, оны құру Конституцияның 27-бабының 1-тармағынан туындайды.

2.5. Мүгедектерді әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың тиімділігін арттыру орынды болар еді. "Қазақстан Республикасында мүгедектердi әлеуметтiк қорғау туралы", "Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы" Қазақстан Республикасының заңдарында және өзге де заңнамалық актілерде көзделген шаралар азаматтардың осындай санаттарының тыныс-тіршілігінде тең мүмкіндіктерді іске асыруы және олардың қоғамға толық кірігуі үшін жағдайлар жасауы тиіс.

2.6. Соттардың қолданысқа енгізілген құқықтық актілердің конституциялылығын тексеру туралы ұсыныстармен Конституциялық Кеңеске жүгіну мүмкіншілігін кеңінен пайдалану қажет. Сот өтініштерінің Кеңестің іс жүргізуіне қабылданғаны туралы басқа соттарды хабардар етудің анық тетігі жасалған жоқ.

Соңғы уақыттары соттардың Конституциялық Кеңеске өтініш беру қарқыны көңіл толарлықтай емес. Осындай жағдайдың қалыптасуына судьялар белсенділігінің төмен деңгейі ғана емес, ұйымдастырушылық проблемалар да ықпалын тигізуде.

2.7. Конституцияның 4-бабы 3-тармағының жаңа редакциясын және Конституциялық Кеңестің құқықтық ұстанымдарын іске асыру мақсатында "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы" Қазақстан Республикасының Заңына Қазақстан аумағында Конституцияға сәйкес емес деп танылған халықаралық ұйымдардың шешімдерін орындауға тыйым салу, сондай-ақ ратификациялауға жатпайтын және Қазақстан Республикасының Конституциясымен келіспейтін халықаралық шарттарды қабылдауға немесе бекітуге жол бермеу бөлігінде түзетулер енгізуді ұсынамыз.

3. Конституцияның 74-бабының 3-тармағына сәйкес Конституциялық Кеңестің шешімдері қабылданған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағымдануға жатпайды. Бұл шешімдерде құқықтық реттеудің ақаулары жиі айтылады және оларды жоюдың ықтимал тәсілдері көрсетіледі.

Осыған байланысты конституциялық заңдылық режимін нығайтуға Кеңестің бұрын енгізген және әлі де өз шешімін таппаған кейбір ұсынымдары да ықпал етпек, атап айтқанда:

әкімшілік құқық бұзушылықтарды қылмыстық құқық бұзушылықтар қатарына ауыстыру кезінде жаңа заңның кері күші (бұрын қолданылған әкімшілік жазаларды орындау) мәселелерін реттеу;

соттылықтың және ақталмайтын негіздер бойынша қылмыстық қудалауды тоқтатудың жалпы құқықтық салдарын қайта қарау;

қылмыстық заңнамада сотталғандардың дене мүшесін зақымдау актілерін жасау мақсатын нақтылау және "қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекеме" ұғымының мазмұнын ашу, бұл қылмыс құрамының белгілеріне бір мағына беруге және құқық қолдану практикасының шектен аспауына тоқтам береді.

Конституциялық Кеңес осы жолдауда айтылған ұсынымдарды іске асыру Ата Заңның негізінде конституционализмді нығайтуға және елде құқық үстемдігі принциптерін барынша күшейтуге ықпал етеді деп есептейді.

Жаңа конституциялық шынайылық кезінде Негізгі Заңның беделін одан әрі көтеру, конституциялық патриотизм мемлекетін қалыптастыруды жалғастыру қажет. Оның басты қағидаттары құқық үстемдігі мен құқықтық тәртіп, жалпыға бірдей заңға бағыну және қауіпсіздік, еркіндік пен жауапкершілік. Заңнамада және мемлекеттік органдардың ұйымдастырушылық-практикалық қызметінде конституциялық құндылықтарды одан әрі дамыту Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Тәуелсіздігін орнықты және дәйекті нығайтуға ықпал ететін болады.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
Төрағасы

Қ.Ә. Мәми

В соответствии с подпунктом 6) статьи 53 Конституции Республики Казахстан Конституционный Совет Республики Казахстан направляет Парламенту Республики Казахстан Послание "О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан".

Прошедший с момента оглашения предыдущего Послания период был ознаменован знаковыми для казахстанской государственности и конституционной идентичности историческими событиями.

В Казахстане имел место плавный процесс передачи верховной власти.

Первый Президент Республики Казахстан – Елбасы Нурсултан Абишевич Назарбаев 19 марта 2019 года добровольно заявил об отставке и сложил с себя полномочия действующего Главы государства.

Согласно пункту 1 статьи 48 Конституции полномочия Президента Республики Казахстан перешли к Председателю Сената Парламента страны. 20 марта 2019 года принес присягу народу и вступил в должность Президента Республики Казахстан К. Токаев.

20 марта 2019 года по инициативе Правительства при положительном заключении Конституционного Совета Парламентом Республики на совместном заседании Палат были внесены изменения в статью 2 Конституции Республики. Столица Казахстана получила новое имя Нур-Султан.

На основании Указа Президента Республики от 9 апреля текущего года назначены и 9 июня проведены внеочередные выборы Президента Республики Казахстан.

Переход полномочий Главы государства, внесение изменений в Конституцию и внеочередные выборы Президента Республики состоялись в строгом соответствии с требованиями Конституции и Конституционного закона Республики Казахстан "О выборах в Республике Казахстан".

Тем самым была вновь подтверждена преемственность и приверженность общества и государства заявленному Елбасы еще на заре независимости и постоянно обеспечиваемому курсу верного следования букве и духу Основного Закона. Передача власти прошла в спокойной, неконфликтной ситуации, что является мощным фактором обеспечения внутренней стабильности и укрепления международного авторитета Казахстана.

Конституционный Совет считает первостепенной задачей всех органов государства, институтов гражданского общества и граждан и в дальнейшем на новом этапе эволюции государственности обеспечение функционирования ветвей власти в условиях общественного согласия и политической стабильности, уважения других основополагающих принципов и ценностей Республики Казахстан, положений и норм Конституции страны.

За прошедший период в стране продолжена работа по последовательному утверждению конституционализма, повышению эффективности действия положений и норм Конституции в области государственного строительства, гарантированию прав и свобод человека и гражданина.

В Казахстане продолжается исполнение действующих документов системы государственного планирования: Стратегического плана развития Республики Казахстан до 2025 года (Указ Президента Республики от 15 февраля 2018 года), посланий Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана "Новые возможности развития в условиях четвертой промышленной революции" (от 10 января 2018 года) и "Рост благосостояния казахстанцев: повышение доходов и качества жизни" (от 5 октября 2018 года), а также положений обращения к народу "Пять социальных инициатив Президента" (от 5 марта 2018 года).

Реализация программы "Рухани жаңғыру" дополнена приоритетами, определенными в новой статье Елбасы "Семь граней Великой степи".

Получил мощное развитие курс на социально справедливое государство. Разработаны и реализуются новые масштабные меры по поддержке малообеспеченных и социально уязвимых слоев населения, по повышению благосостояния и улучшению качества жизни всех казахстанцев.

В числе особо значимых шагов по укреплению государственного суверенитета Казахстана подписание Президентом Республики Конвенции о правовом статусе Каспийского моря – международного договора между Азербайджаном, Ираном, Казахстаном, Россией, Туркменистаном; учреждение Туркестанской области и принятие Концепции генерального плана по развитию города Туркестана как культурно-духовного центра тюркского мира.

Высокий международный авторитет Казахстана был подтвержден во время выполнения миссии непостоянного члена Совета Безопасности Организации Объединенных Наций и председательствования в нем; на прошедших в его столице международных встречах по Сирии; VI съезде лидеров мировых и традиционных религий и других крупных форумах.

Следующий 2020 год ознаменован 25-летием действующей Конституции Республики Казахстан, принятой народом Казахстана на республиканском референдуме 30 августа 1995 года. Государственные органы и общественные объединения должны подготовиться к этому историческому событию, проанализировать достигнутые благодаря Основному Закону успехи, а также вызовы и риски, требующие повышенного внимания государства, общества и каждого казахстанца-патриота.

Конституционный Совет считает принципиально важным всемерную преемственность стратегического курса Елбасы по дальнейшему утверждению конституционализма; обеспечению верховенства права в качестве казахстанской общенациональной ценности; гарантированию народовластия, прав и свобод человека; повышению уровня защищенности личности и должного функционирования государственного аппарата.

II.

За истекший период Конституционный Совет согласно Конституции давал официальное толкование нормам Основного Закона и осуществлял иную деятельность согласно миссии по обеспечению верховенства и прямого действия Конституции.

В нормативном постановлении от 25 апреля 2019 года № 4 Конституционный Совет представил официальное толкование пункта 2 статьи 41 Конституции Республики. Данную норму в части слов "Президентом Республики Казахстан может быть избран гражданин Республики…, проживающий в Казахстане последние пятнадцать лет… " следует понимать таким образом, что кандидатом в Президенты Республики может быть зарегистрирован гражданин, постоянно проживающий на территории Республики Казахстан последние пятнадцать лет. В установленный пятнадцатилетний срок могут быть включены и периоды проживания за пределами Республики персонала дипломатической службы Республики Казахстан и приравненных к ним лиц, назначенных (избранных) на должности при международных организациях, членами которых является Казахстан.

20 марта 2019 года Конституционным Советом впервые было принято Заключение "О проверке проекта Закона Республики Казахстан "О внесении изменений в Конституцию Республики Казахстан" на соответствие Конституции Республики Казахстан". Данное полномочие было предоставлено Конституционному Совету Законом Республики Казахстан от 10 марта 2017 года "О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан". По обращению Президента Республики Казахстан (подпункт 10-1) статьи 44 Конституции) инициированный Правительством (пункт 1 статьи 91 Конституции) проект закона был признан соответствующим Конституции Республики Казахстан (пункт 3 статьи 91 Конституции).

В нормативном постановлении от 15 февраля 2019 года № 1 Конституционный Совет разъяснил, что перечень оснований досрочного прекращения полномочий Президента Республики Казахстан, установленный пунктом 3 статьи 42 Конституции Республики, не является исчерпывающим. Из конституционного статуса Президента Республики Казахстан вытекает его право на прекращение полномочий согласно собственному волеизъявлению, которое является самостоятельным основанием досрочного прекращения полномочий Главы государства.

Нормативным постановлением Конституционного Совета (далее - нормативное постановление КС) от 28 июня 2018 года № 4 были признаны соответствующими Конституции законы "О Совете Безопасности Республики Казахстан" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам деятельности Совета Безопасности Республики Казахстан".

В порядке статьи 78 Основного Закона Конституционный Совет рассмотрел вопрос о конституционности применения привода в исполнительном производстве и указал на существенные недостатки законодательства (нормативное постановление КС от 3 июля 2018 года № 5).

Председателем и членами Конституционного Совета проводилась работа по разъяснению и пропаганде положений Конституции и решений Конституционного Совета на научных конференциях и в публикациях в средствах массовой информации.

Совместно с Фондом Первого Президента Республики Казахстан – Елбасы и Казахским Национальным университетом имени аль-Фараби опубликована коллективная монография "РЕСПУБЛИКА КАЗАХСТАН: хроника утверждения конституционализма". Книга и подготовленное на ее основе интерактивное учебное пособие будут широко использованы в работе с преподавателями, студентами и магистрантами по гуманитарным специальностям.

Надлежащее исполнение итоговых решений Конституционного Совета является важным условием обеспечения конституционных прав и свобод человека и укрепления режима конституционной законности в стране.

За истекший период в Казахстане принят ряд законодательных и иных актов, направленных на исполнение нормативных постановлений Конституционного Совета, а также рекомендаций и предложений, содержащихся в его ежегодных посланиях о состоянии конституционной законности в Республике (далее – послание КС).

Так, в Законе Республики Казахстан от 21 января 2019 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам усиления защиты права собственности, арбитража, оптимизации судебной нагрузки и дальнейшей гуманизации уголовного законодательства" раскрыто содержание таких понятий как "государственные нужды", "исключительные случаи", "условия равноценного возмещения" (нормативное постановление КС от 20 декабря 2000 года № 21/2 и послание КС от 12 июня 2013 года). Теперь при принудительном отчуждении имущества для государственных нужд его возмещение осуществляется по рыночной стоимости, а не по кадастровой или договорной, как это было раньше.

Во исполнение нормативного постановления КС от 3 июля 2018 года № 5 Закон Республики Казахстан от 2 апреля 2010 года "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей" (далее - Закон "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей") дополнен новой статьей 35-1, в которой подробно урегулирован порядок применения привода в исполнительном производстве, а также разграничены полномочия государственных органов в процессе его применения.

В соответствии с пунктом 2 статьи 17 Конституции в целях укрепления гарантий неприкосновенности достоинства человека, недопущения нарушений прав и свобод личности Конституционный Совет в прошлом году рекомендовал усилить в соответствии с международными стандартами механизмы защиты граждан от пыток, насилия, другого жестокого или унижающего достоинство обращения или наказания.

Законом Республики Казахстан от 12 июля 2018 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования уголовного, уголовно-процессуального законодательства и деятельности правоохранительных и специальных государственных органов" в статьи 65 и 68 Уголовного кодекса Республики Казахстан (далее - Уголовный кодекс) внесены изменения, согласно которым лица, совершившие пытки, не освобождаются от уголовной ответственности в связи с деятельным раскаянием и в связи с примирением.

Соответствующими государственными органами проводится работа по имплементации в национальное законодательство международных инструментов противодействия указанным общественно-опасным деяниям.

В послании от 19 июня 2014 года Конституционный Совет рекомендовал уточнить предмет правового регулирования Закона "Об административных процедурах", а также пересмотреть действующее определение понятия государственного органа, которое размывает публично-правовую природу его правового статуса.

В этих целях разработаны проекты Административного процедурно-процессуального кодекса и сопутствующего закона.

Нормативным постановлением КС от 14 декабря 2016 года № 1 Правительству Республики было рекомендовано рассмотреть вопрос об инициировании поправок в законодательные акты, регулирующие общественные отношения в сфере миграции населения.

По информации Правительства, в настоящее время Министерством труда и социальной защиты населения разработаны изменения и дополнения в действующее миграционное законодательство, которые планируется реализовать в рамках проекта Закона "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам регулирования миграционных процессов".

В послании от 5 июня 2018 года Конституционный Совет внес ряд предложений по повышению уровня законотворческой работы, от которой в известной мере зависит состояние реализации конституционных ценностей.

По информации Министерства юстиции, в рамках Плана мероприятий по реализации Реформы 4 "Правовое государство без коррупции" Стратегического плана развития Республики Казахстан до 2025 года предусмотрены мероприятия, направленные на совершенствование нормотворческого процесса, систематизацию законодательства, улучшение правоприменения. Разработана концепция проекта Закона "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования нормотворчества", которая предусматривает модернизацию всех стадий правотворческой работы, начиная с планирования, завершая реализацией принятых актов.

Министерством юстиции планируется внедрение современных технологий в нормотворческую деятельность государственных органов (робот по сбору информации из интернет-источников, Big Data, искусственный интеллект и другие).

Продолжается работа по гармонизации положений Гражданского кодекса Республики, регулирующих вопросы дарения в отношении государственных служащих, с нормами Уголовного кодекса, регламентирующими условия освобождения от уголовной ответственности за коррупционные правонарушения, о чем Конституционный Совет сказал в прошлогоднем послании.

В ряде своих решений (нормативное постановление КС от 27 февраля 2008 года № 2 и послание КС от 15 июня 2018 года) Конституционный Совет указывал, что закон, ограничивающий конституционные права и свободы человека и гражданина, должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий. Кроме того, отмечалась необходимость продолжения работы по исключению в законодательных актах положений, противоречащих друг другу и создающих условия для нарушения прав и свобод граждан.

Указанная рекомендация Конституционного Совета на постоянной основе обеспечивается в ходе законотворческой работы путем корректировки правовых норм, исключения разночтений в текстах законодательных актов на государственном и русском языках.

Генеральной прокуратурой разработана Концепция проекта Закона "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования уголовного и уголовно-процессуального законодательства", которая одобрена 19 сентября 2018 года на заседании Межведомственной комиссии по законопроектной деятельности. Концепцией предусматривается внесение поправок в Уголовный и Уголовно-процессуальный кодексы, направленных на обеспечение юридической точности законов.

Конституционный Совет неоднократно указывал, что в интеграционных процессах в рамках Евразийского экономического союза важно обеспечить безусловное соблюдение верховенства Конституции Республики Казахстан, максимальную синхронизацию отечественного и наднационального правового регулирования.

По информации Правительства, в реализацию новой редакции пункта 3 статьи 4 Основного Закона 16 ноября 2018 года на заседании Межведомственной комиссии по вопросам законопроектной деятельности одобрена концепция проекта Закона "О внесении изменений и дополнений в Закон Республики Казахстан "О международных договорах Республики Казахстан", в котором прорабатываются указанные вопросы. В настоящее время Министерство иностранных дел разрабатывает проект соответствующего закона.

Государственными органами продолжается деятельность по исполнению правовых позиций и рекомендаций Конституционного Совета.

III.

Конституционный Совет считает, что для устойчивого развития Республики Казахстан и ускоренного решения стоящих перед ней задач необходимо продолжение формирования сильного правового государства.

Конституционная законность может быть обеспечена, а ее принципы осуществлены только при условии неукоснительной реализации созидательного потенциала и требований Основного Закона в действующем праве и практике его реализации. На решение этой задачи направлены следующие предложения Конституционного Совета.

1. Согласно Конституции, права и свободы человека могут быть ограничены только законами. Функции государственных органов, затрагивающие вопросы правосубъектности физических и юридических лиц, в том числе по использованию мер правоограничительного характера, должны устанавливаться в законах (пункт 1 статьи 39, нормативные постановления КС от 4 апреля 2002 года № 2, от 27 февраля 2008 года № 2, от 16 мая 2013 года № 2, послание КС от 27 июня 2005 года и другие).

В последние годы во исполнение данных конституционных требований принят ряд законодательных актов.

Тем не менее, в действующем законодательстве все еще имеются подзаконные нормативные правовые акты, которыми регулируются важнейшие общественные отношения, указанные в пункте 3 статьи 61 Основного Закона, включая и механизм применения некоторых мер государственного принуждения, что недопустимо.

Так, привод как мера обеспечения применяется в разных видах производства. По мнению Конституционного Совета, в них, несмотря на различия в задачах и принципах ведения, данная мера имеет общую правовую природу и затрагивает существо ряда прав человека (на личную свободу, свободное передвижение и выбор местожительства и другие). Поэтому порядок ее применения во всех видах судопроизводства должен определяться законом.

Это касается и правовых актов, содержащих права и обязанности граждан, способствующих установлению признаков составов правонарушений и влияющих на определение мер ответственности (Правила дорожного движения и другие), которые целесообразно подвергнуть тщательной ревизии на предмет соответствия указанным конституционным положениям.

2. Дальнейшее утверждение Республики Казахстан в качестве правового государства определяет необходимость повышения уровня конституционализации законодательного массива.

2.1. Конституционное положение "без санкции суда лицо может быть подвергнуто задержанию на срок не более семидесяти двух часов" (пункт 2 статьи 16 Конституции) означает, что не позднее указанного времени в отношении задержанного должно быть принято решение суда о применении ареста и содержания под стражей, а также иных мер, предусмотренных законом, либо задержанный подлежит освобождению (нормативное постановление КС от 13 апреля 2012 года № 2).

В законодательных актах, регулирующих отношения ограничения права на личную свободу в соответствующих видах производства, данная правовая позиция Совета реализована не до конца.

Так, в Законе Республики Казахстан от 29 апреля 2010 года "О профилактике правонарушений" в числе мер индивидуальной профилактики предусмотрено превентивное ограничение свободы передвижения (статья 29), которое применяется в отношении лица, не имеющего определенного места жительства и (или) документов, удостоверяющих личность, при отсутствии в его действиях признаков уголовных и административных правонарушений и невозможности установления его личности иными способами. Оно применяется органами внутренних дел с санкции суда и состоит из временной изоляции лица в специальном учреждении органов внутренних дел на срок до тридцати суток.

Вместе с тем, законодательно не установлены порядок (сроки) санкционирования судом данной меры, основания отказа в даче санкции, что не исключает возможность несоблюдения конституционного срока задержания и необоснованное его назначение.

Все еще сохраняет свою актуальность необходимость дополнительного законодательного урегулирования сроков задержания при выдворении лица за пределы страны и в иных видах производства.

2.2. Ряд решений Конституционного Совета касается вопросов правового режима собственности и гарантий ее неприкосновенности. В них отмечено, что отношения собственности должны регулироваться в строгом соответствии с Конституцией, на основе принципов правового государства, юридического равенства и справедливости с тем, чтобы был обеспечен баланс прав и законных интересов всех участников гражданского оборота. Законодатель должен обеспечить правовую определенность, стабильность и предсказуемость в сфере гражданского оборота, поддерживая как можно более высокий уровень взаимного доверия между собственниками и создавая все необходимые условия для эффективной защиты права собственности (нормативное постановление КС от 11 июня 2014 года № 2 и другие). Данные правовые позиции должны найти надлежащее воплощение в отраслевом законодательстве.

Согласно Закону Республики Казахстан "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей" взыскатель имеет право, причем неограниченное количество раз, требовать от судебного исполнителя возврата исполнительного документа. Такое возвращение не является препятствием для повторного предъявления этого документа к исполнению. При этом каждый раз течение срока для предъявления исполнительного документа к исполнению начинается вновь и истекшее до перерыва время не засчитывается в новый срок (статьи 12, 48). Подобное правовое регулирование может приводить к злоупотреблению кредиторами своими правами, затягиванию исполнительного производства, длительному ограничению прав собственника и нарушению конституционного баланса интересов взыскателя и должника.

2.3. Необходимо повысить гарантии конституционных прав потерпевших в уголовном процессе.

Согласно Уголовно-процессуальному кодексу производство по делам частного обвинения начинается не иначе как по жалобе потерпевшего (статья 32). Частное обвинение возбуждается лицом путем подачи в суд жалобы о привлечении лица к уголовной ответственности. При подаче жалобы в орган дознания, следователю или прокурору она подлежит направлению в суд (статья 408).

Жалоба должна содержать, в числе других, сведения о лице, привлекаемом к уголовной ответственности. Если поданная жалоба не соответствует установленным требованиям, судья предлагает подавшему ее лицу привести ее в соответствие с требованиями и, в случае неисполнения указания, своим постановлением отказывает в принятии жалобы к производству и уведомляет об этом лицо, ее подавшее (статья 409).

В нормативном постановлении Верховного Суда Республики Казахстан от 25 декабря 2006 года № 13 "О судебной практике по делам частного обвинения" разъяснено, что если жалоба по делу частного обвинения подана самим потерпевшим, то она вместе с материалами неотложных следственных действий в соответствии с частью пятой статьи 179 Уголовно-процессуального кодекса направляется в районный и приравненный к нему суд в соответствии с территориальной подсудностью дела, о чем уведомляется заявитель. В случае смерти потерпевшего до момента подачи им жалобы в суд по делам частного обвинения, дело не может возбуждаться на основании заявления его родственников, в связи с тем, что за ними не предусмотрена правопреемственность уголовного преследования (пункты 6 и 16).

Анализ уголовно-процессуального законодательства показывает, что в нем отсутствуют нормы, обязывающие органы уголовного преследования способствовать потерпевшему по уголовным делам частного обвинения в выяснении обстоятельств уголовного правонарушения при отсутствии сведений о лице, привлекаемом к уголовной ответственности, а также нормы, предусматривающие возможность возбуждения частного обвинения по заявлениям близких лиц в случае смерти потерпевшего лица.

Конституционный Совет полагает, что установление порядка, при котором возбуждение уголовных дел частного обвинения и осуществление уголовного преследования по ним возложены на самих потерпевших, не освобождает государство в лице уполномоченных органов от выполнения своих конституционных обязанностей по обеспечению должной защиты прав и свобод граждан, в том числе судебной, а также режима законности и правопорядка в стране. Кроме того, конституционное положение о неприкосновенности достоинства личности обязывает государство устанавливать правовые гарантии защиты данного нематериального блага не только в период жизни человека, но и после его смерти.

В этой связи, в целях надлежащей защиты конституционных прав и свобод потерпевших от преступлений целесообразно внесение соответствующих поправок в Уголовно-процессуальный кодекс.

2.4. Конституционный Совет по итогам рассмотрения представления Специализированного межрайонного суда по делам несовершеннолетних Карагандинской области о признании неконституционным пункта 5 статьи 47 Кодекса Республики Казахстан "О браке (супружестве) и семье" отметил, что в силу естественных законов природы в период беременности и в первые годы жизни детей невозможно рассматривать интересы ребенка в отрыве от его матери. В этот важный этап необходимо гарантировать адекватную защиту их законных интересов. При этом Правительству было рекомендовано рассмотреть вопрос об инициировании поправок в указанный Кодекс с целью более полного обеспечения прав и свобод матери и ребенка.

В реализацию правовых позиций Совета Законом Республики Казахстан от 1 апреля 2019 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам, связанным с деятельностью организаций, осуществляющих функции по защите прав ребенка" упомянутая норма Кодекса изложена в новой редакции и в ней определены сроки получения матерью от отца ребенка денежных средств на расходы по ее содержанию.

Принятые меры в основном устранили терминологические неясности.

В целях защиты институтов материнства и детства Конституционный Совет считает необходимым принятие дополнительных законодательных мер.

В целом следует уделить серьезное внимание модернизации единой системы государственного покровительства института брака и семьи, материнства, отцовства и детства, создание которой вытекает из пункта 1 статьи 27 Конституции.

2.5. Целесообразно повысить эффективность государственной политики в области социальной защиты инвалидов. Предусмотренные в Законах Республики Казахстан "О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан", "О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями" и иных законодательных актах меры должны создавать условия для реализации равных возможностей в жизнедеятельности такой категории граждан и их полной интеграции в общество.

2.6. Необходимо более широко использовать возможности судов по обращению в Конституционный Совет с представлениями о проверке конституционности введенных в действие правовых актов. Отсутствует четкий механизм оповещения судов о принятии Советом к производству обращений других судов.

В последнее время динамику таких обращений нельзя назвать положительной. Такой ситуации способствуют не только низкий уровень активности судей, но и организационные проблемы.

2.7. В целях реализации в законодательстве новой редакции пункта 3 статьи 4 Конституции и правовых позиций Конституционного Совета предлагаем внести в Закон Республики Казахстан "О международных договорах Республики Казахстан" поправки в части запрета на исполнение на территории Казахстана решений международных организаций, признанных не соответствующими Конституции, а также недопустимости утверждения либо принятия не подлежащих ратификации международных договоров, не согласующихся с Конституцией Республики Казахстан.

3. Согласно пункту 3 статьи 74 Конституции решения Конституционного Совета вступают в силу со дня их принятия, являются общеобязательными на всей территории Республики, окончательными и обжалованию не подлежат. В них нередко констатируются дефекты правового регулирования и указываются на возможные способы их устранения.

В этой связи укреплению режима конституционной законности способствуют и некоторые ранее внесенные рекомендации Совета, которые все еще не нашли своего решения, а именно:

урегулирование вопросов обратной силы нового закона (исполнения ранее наложенных административных взысканий) при переводе административных правонарушений в разряд уголовных правонарушений;

пересмотр общеправовых последствий судимости и прекращения уголовного преследования по так называемым нереабилитирующим основаниям;

уточнение в уголовном законодательстве цели совершения актов членовредительства осужденными и раскрытие содержания понятия "учреждение, обеспечивающее изоляцию от общества", что позволит однозначно выделить признаки состава преступления и не допускать широкого толкования в правоприменительной практике.

Конституционный Совет считает, что реализация изложенных в настоящем послании рекомендаций будет способствовать укреплению конституционализма при ведущей роли Основного Закона и усилению принципов верховенства права в стране.

В условиях новых конституционных реалий необходимо и дальше поднимать авторитет Основного Закона, продолжать формирование государства конституционного патриотизма. Главными его принципами являются верховенство права и правопорядок, всеобщее законопослушание и безопасность, свобода и ответственность. Дальнейшее развитие в законодательстве и организационно-практической деятельности государственных органов конституционных ценностей будет способствовать устойчивому и последовательному укреплению Государственной Независимости Республики Казахстан.

Председатель Конституционного Совета
Республики Казахстан

К.А. Мами