"Қазақстан Республикасының Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілiкке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын iс-әрекеттер мен жазалау түрлерiне қарсы конвенцияға қосылуы туралы" Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы Заңына сәйкес Қазақстан Республикасы қосылған Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын iс-әрекеттер мен жазалау түрлерiне қарсы конвенцияның 19-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI :
1. Қоса берілiп отырған Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын iс-әрекеттер мен жазалау түрлерiне қарсы конвенцияның ережелерiн жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы қосымша баяндама бекiтілсiн.
2. Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгi белгiленген тәртiппен Бiрiккен Ұлттар Ұйымының Азаптауларға қарсы комитетiне Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын iс-әрекеттер мен жазалау түрлерiне қарсы конвенцияның ережелерiн жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы қосымша баяндаманы жіберсін.
3. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгiзiледi.
Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Біріккен Ұлттар Ұйымы
Азаптауға Қарсы Комитет Қосымша баяндама
азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын iс-әрекеттер мен жазалау түрлерiне қарсы конвенцияның ережелерiн жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы
Қазақстан
Мазмұны
I. Кiрiспе
II. 1 Бөлiм. Жалпы мәлiметтер
ІІІ. 2 Бөлiм. Конвенцияның 1 Бөлiмiнiң баптары бойынша ақпарат
1, 4, 5-баптар
2-бап
6-бап
7-бап
8, 9-бап
10-бап
11-бап
12-бап
13-бап
14-бап
15-бап
16-бап
IV. 3 Бөлiм: Нақты iстер бойынша және үкiметтiк емес ұйымдармен өзара iс-қимыл бойынша ақпарат
І. Кіріспе
Осы баяндама Қазақстан Республикасының Бiрiккен Ұлттар Ұйымының Азаптауға қарсы комитетiне қосымша баяндамасы болып табылады және Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 247-I заңына сәйкес Қазақстан Республикасы қосылған, Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын iс-әрекеттер мен жазалау түрлерiне қарсы конвенцияның 19-бабының 1-тармағына сәйкес ұсынылды.
1. Баяндама Бiрiккен Ұлттар Ұйымының адам құқықтары жөнiндегi халықаралық-құқықтық актiлер бойынша ұлттық баяндамалар дайындау процесi жөнiндегi жалпы ұсынымдарына және Азаптауға қарсы комитеттiң тиiсiнше 2001 жылғы 9, 10 және 17 мамырда өткiзiлген 470, 473 және 482-шi отырыстарында қаралған Қазақстан Республикасының бастапқы баяндамасы бойынша қорытындылары мен ұсынымдарына сәйкес жасалды.
2. Осы баяндама 2001-2005 жылдардағы кезеңдi қамтиды.
3. Баяндаманы Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiмен және Бас прокуратурасымен ынтымақтастықта дайындады.
II. 1 Бөлiм:
Жалпы мәлiметтер
Өткен бесжылдық iшiнде Қазақстан азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын iс-әрекеттер мен жазалау түрлерiне қарсы күрес мәселелерi жөнiндегi ұлттық заңнаманы жетiлдiру саласында бiрқатар маңызды реформалар жүргiздi, бұл арқылы демократия қағидаттарын сақтауға және республикада адам құқықтарын қамтамасыз етуге, жалпы адамдық қағидаттарға адалдықтарын танытты.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт , Экономикалық, әлеуметтiк және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт ратификацияланды, қылмыстық-атқару жүйесi полицейлiк ведомствоның қарауынан азаматтық Әдiлет министрлiгiнiң қарауына берiлдi, Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесiн одан әрi дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы бекiтiлдi, азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау жүйесiн жетiлдiру мақсатында Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл лауазымы құрылды, қылмыстық жазаны iзгiлендiру, пенитенциарлық жүйенiң азаматтық қоғаммен өзара iс-қимылын нығайту бағытқа алынды.
Конвенция ережелерiнiң орындалуын қамтамасыз етудiң аса маңызды мемлекеттiк-құқықтық тетiктерiнiң бiрi ретiнде, ең алдымен тергеудi және анықтауды жүзеге асыратын полиция органдарынан тергеу изоляторларын азаматтық Әдiлет министрлiгiне берудi қарастыруға болады, бұл ретте қылмыстық қудалау процесiнде заңдылықты сақтау кепiлi едәуiр күшейтiлдi және адам құқықтарының сақталуы мен қылмысты тергеу мүдделерi арасында оңтайлы теңгерiмге қол жеткiзiлдi.
Азаптау мен тергеу жүргiзудiң рұқсат етiлмеген тәсiлдерiн қолдану мәселелерi қазiргi кезде мемлекеттiң, атап айтқанда, құқық қорғау органдары басшыларының тарапынан қатаң бақылаудың нысаны болып табылады.
Құқық қорғау органдарында iшкi қауiпсiздiк мәселелерi бойынша құрылымдық бөлiмшелер құрылды.
Қазақстан өз иелiгiндегi барлық ресурстар мен мүмкiндiктерiн пайдалана отырып, адам құқықтарының кез келген бұзушылықтарына және адамдарды қинауға қарсы шешушi ымырасыз күрес жүргiзуде.
Бүгiнгi күнi түзеу мекемелерiнде жалпы бiлiм беретiн және кәсiби мектептер жұмыс iстейдi. Сотталғандардың ар-ождан және дiни наным-сенiм бостандығына өзiнiң конституциялық құқығын iске асыруға мүмкiндiгi бар. Мекемелер аумағында мешiттер, шiркеулер мен сыйыну бөлмелерi жұмыс iстейдi. Түрме жүйесi бұқаралық ақпарат құралдары үшiн барынша ашық бола түсті.
Ұлттық заңнаманы жетiлдiру мәселелерiнде дәйектiлiк көрсете отырып, 2001 мен 2005 жылдар аралығындағы кезеңде Қазақстан Республикасы қабылдаған және Конвенцияның нормаларын одан әрi орындауға бағытталған бiрқатар маңызды ережелердi бекiткен нормативтiк құқықтық актiлердiң қатарына мыналарды жатқызған жөн:
"Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне қылмыстық-атқару жүйесiн реформалау және осы жүйе қызметкерлерiнiң мәртебесi мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 шiлдедегi Заңы , оған сәйкес қылмыстық-атқару жүйесi полицейлiк ведомстводан азаматтық министрлiк қарауына берiлдi.
"Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың тәртiбi мен шарттары туралы" Қазақстан Республикасының Заңына түзетулер енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 шiлдедегi N 244 Заңы ;
"Қазақстан Республикасы тәуелсiздiгiнiң он жылдығына байланысты рақымшылық жасау туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 19 ақпандағы N 294 Заңы ;
"Әдiлет органдары туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 18 наурыздағы N 304 Заңы ;
"Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың тәртiбi мен шарттары туралы" Қазақстан Республикасының Заңына түзетулер енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 10 шiлдедегi N 338 Заңы ;
"Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық iс жүргiзу және Қылмыстық-атқару кодекстерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 21 желтоқсандағы N 363 Заңы ;
"Адвокаттық қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 3 маусымдағы N 425 Заңы ;
"Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне әдiлет органдары мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" 2004 жылғы 29 желтоқсандағы N 25 Заңы ;
"Экономикалық, әлеуметтiк және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактiнi ратификациялау туралы" Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 21 қарашадағы N 87 Заңы ;
"Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактiнi ратификациялау туралы" Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 28 қарашадағы N 91 Заңы ;
"Қазақстан Республикасының Тәуелсiздiк күнiн мерекелеуге байланысты рақымшылық жасау туралы" Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 9 қаңтардағы N 113 Заңы ;
"Алқабилер туралы" Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 16 қаңтардағы N 121 Заңы (2007 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгiзiледi);
"Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне алқабилердiң қатысуымен қылмыстық сот iсiн жүргiзудi енгiзу мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 16 қаңтардағы N 122 Заңы (2007 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгiзiледi);
Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлдiң лауазымын бекiту туралы" 2002 жылғы 19 қыркүйектегi N 947 Жарлығы ;
Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы" 2002 жылғы 20 қыркүйектегi N 949 Жарлығы ;
Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару жүйесiн одан әрi жетiлдiру жөнiндегi шаралар туралы" 2003 жылғы 23 желтоқсандағы N 1255 Жарлығы , оған сәйкес тергеу изоляторлары Iшкi iстер министрлiгiнiң қарауынан Әдiлет министрлiгiнiң қарауына берiлдi;
"Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесiн одан әрi дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасын бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 31 желтоқсандағы N 1376 қаулысы ;
"Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң мәселелерi туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 28 қазандағы N 1120 қаулысы ;
"Облыстық (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) қоғамдық байқау комиссияларын құру ережесiн бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2005 жылғы 16 қыркүйектегi N 924 қаулысы ;
"Соттардың қылмыстық iстердi қосымша тергеу жүргiзу үшiн қайтаруы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 13 желтоқсандағы нормативтiк қаулысы ;
"Қылмыстық iстер бойынша сот iсiн жүргiзу жариялылығы принципiн соттардың сақтауы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 6 желтоқсандағы нормативтiк қаулысы ;
"Соттардың қылмыстық iстер бойынша жеке қаулылар шығару тәжiрибесi туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 19 желтоқсандағы нормативтiк қаулысы ;
"Түзеу мекемелерiнiң iшкi тәртiп ережесiн бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң 2001 жылғы 11 желтоқсандағы N 148 бұйрығы ;
"Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң Қылмыстық-атқару жүйесi комитетi тергеу изоляторларының iшкi тәртiп ережесiн (бұдан әрi - ТИ ішкi тәртiп ережесi) бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң мiндетiн атқарушының 2004 жылғы 27 тамыздағы N 245 бұйрығы ;
"Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгi түзеу мекемелерiнде ұсталатын адамдарды күзету мен қадағалауды ұйымдастыру жөнiндегi нұсқаулықты бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң 2001 жылғы 11 желтоқсандағы N 154 бұйрығы ;
"N 1723 болып тiркелген "Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi түзеу мекемелерiнде ұсталатын адамдарды қадағалау мен күзетудi ұйымдастыру жөнiндегi нұсқаулықты бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң 2001 жылғы 11 желтоқсандағы N 154 бұйрығына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң 2004 жылғы 27 мамырдағы N 155 бұйрығы .
III. 2 Бөлiм:
Конвенцияның I бөлiмiнiң баптары бойынша ақпарат
1, 4, 5-баптар бойынша
"Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық iс жүргiзу және Қылмыстық-атқару кодекстерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 21 желтоқсандағы Заңымен Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi азаптағаны үшiн қолданылатын қылмыстық жауаптылықты көздейтiн 347-1-баппен толықтырылды, оның анықтамасы Конвенцияның редакциясына (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 8-тармағы а) тармақшасы) толық сәйкес келедi.
Жаңа 347-1-бапқа Қинау сәйкес:
1. Тергеушiнiң, анықтауды жүргiзушi адамның немесе өзге лауазымды адамның қиналушыдан немесе үшiншi адамнан мәлiметтер алу немесе мойындату, не оны ол жасаған немесе жасады деп күдiк келтiрiлген iс-әрекет үшiн жазалау, сондай-ақ оны немесе үшiншi адамды кез келген сипаттағы кемсiтуге негiзделген кез келген себеп бойынша қорқыту немесе мәжбүр ету мақсатымен әдейi тән зардабын және психикалық зардап шектiруi, -
екi жүз айлық есептiк көрсеткiштен бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге табысының мөлшерiнде айыппұл салуға, не үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр лауазымды атқару құқығынан айыруға, не бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге, не нақ сол мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
2. Дәл сол әрекет:
а) адамдар тобымен немесе алдын ала сөз байласқан адамдар тобымен;
б) бiрнеше рет;
в) денсаулыққа орташа ауыр зиян келтiрумен;
г) кiнәлi адам жүктi әйелге қатысты көрiнеу жасаса немесе кәмелетке толмаған адамға (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 8-тармағы j) тармақшасы) қатысты жасалса, -
үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, жетi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
3. Дәл сол әрекет жәбiрленушiнiң денсаулығына ауыр зиян келтiруге немесе абайсызда оның өлiмiне әкеп соқса, -
үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, бес жылдан он жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ескерту.
Лауазымды адамдардың заңды iс-әрекетi нәтижесiнде келтiрiлген тән зардабы және психикалық зардап қинау (азаптау) деп танылмайды. Мәселен, қылмыс жасаған адам ұзақ мерзiмге бас бостандығынан айырылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiне түсiнiктемелерде қинаған кезде жәбiрленушi ұрып-соғуға, азаптауға немесе психикалық әсерге ұшырайтындықтан жеке адамның басына қол сұғушылық жасалады деп түсiнiк берiледi.
БҰҰ Бас Ассамблеясының 1975 жылғы 9 желтоқсандағы Барлық адамды азаптауға және басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын iс-әрекеттер мен жазалау түрлерiнен қорғау туралы декларациясында қинау (азаптау) - адамға қасақана қатты ауру немесе тән немесе психикалық азаптайтын кез келген iс-әрекеттi бiлдiредi деп айтылған. Елде орын алуы мүмкiн соғыс жағдайы немесе оның қаупi, iшкi саяси тұрақсыздық немесе басқа да төтенше жағдай сияқты қандай да ерекше мән-жайлар азаптауды ақтау үшiн негiз бола алмайды.
Азаптаудың объективтiк жағы адамға дене немесе психикалық азап тарттырудан көрiнедi. Азаптау деп әртүрлi жат мiнездi түсiнген жөн: адамның ұзақ уақыт бойы тән азабын тарттыру (мәселен, инемен сұққылау, бүйрек, желке, аяқтарының ортасы тұсынан соққылау арқылы ұрып-соғу, қолын қайыру, қинайтын тәсiлдер қолдану, денесiне ыстық өтек басу, еркiн тыныс алу мүмкiндiгiнен айыру (целлофан қалта, противогаз қолдану арқылы) судан, тамақтан тыю және т.б.).
Азаптаудың субъективтiк жағы ниетпен сипатталады. Кінәлi өз әрекетiнiң қоғамдық қауiптi сипатын сезiнедi және оны жасауға ниеттенедi. Өз әрекетiнiң салдарларына қатысы бойынша (олар болған жағдайда) кiнә ниет түрiнде (тiкелей немесе жанама) белгiленуi мүмкiн, жәбiрленушi қайтыс болған жағдайда кiнә абайсыздық нысанында белгiленуге тиiс.
Қылмыстық кодекстiң қаралып отырған 347-1-бабының диспозициясында осы қылмысты жасаудың барынша таралған мақсаттары көрсетiлген.
Осылайша, Қазақстанның қылмыстық заңнамасында Конвенцияда тиiстi қатаң жазамен айқындалған қинау (азаптау) құрамы енгiзiлген және қинауды (азаптауды) қолданудағы қылмыстың ұғымы мен белгiлерi (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 9-тармағы а) тармақшасы) едәуiр толық көлемде қамтылады.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2002 жылғы 20 қыркүйектегi Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасы Құқықтық саясат тұжырымдамасының 2-тарауының ережелерiне сәйкес қылмыстық заңдарда заңмен қорғалатын әлеуметтiк жоғары құндыздықтар ретiнде адам құқықтары мен бостандығының бастапқылығы мен ажырамастығын танудан туындайтынын назарға алу қажет.
Қылмыстық зобалаңды (қуғын-сүргiндi) iзгiлендiру мен азайту заңды қолдану кезiнде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды болдырмайтын iзгiлiктi қарауды және оларға қатысты қылмыстық жауаптылық пен жаза оларды қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату үшiн заңды негiз болмаған жағдайда ғана қолданылатынын, ал қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшiн жазаның барынша қатаң түрi, егер қатаңдығы бiршама төмен түрi жаза мақсатына қол жеткiзе алмаған жағдайда ғана тағайындалатынын бiлдiредi.
2-бап бойынша
Конвенция ережелерiнiң орындалуын қамтамасыз етудiң аса маңызды мемлекеттiк-құқықтық тетiктерiнiң бiрi ретiнде қылмыстық-атқару жүйесiн, ең алдымен Әдiлет министрлiгi құрылымындағы қылмыстық қудалау процесiндегi заңдылықты сақтау кепiлi едәуiр күшейтiлетiн және қылмысты тергеу мүдделерi арасында оңтайлы теңгерiмге қол жеткiзiлетiн тергеу изоляторларын қалыптастыруды қарауға болады.
"Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне қылмыстық-атқару жүйесiн реформалау және осы жүйе қызметкерлерiнiң мәртебесi мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 шiлдедегi Заңымен қылмыстық атқару жүйесi Iшкi iстер министрлiгiнiң қарауынан Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң қарауына берiлдi (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 9-тармағы h) тармақшасы).
Қылмыстық саясатты iзгiлендiру шеңберiнде хат алмасуға, сағат тағуға, бос уақытында спорт киiмiн киюге қойылған негiзсiз шектеулер мен тыйым салулар алып тасталды. Камералардағы терезелер кеңейтiлдi, күндiзгi жарық пен таза ауаны молықтыру үшiн олардан металл жалюздер алынып тасталды, ағаш едендер төселдi. Сотталған адамдарды, соның iшiнде туберкулезбен ауыратындарды, жүктi әйелдердi, сондай-ақ стационарлық және амбулаториялық емдеудегi сырқат сотталғандарды тамақтандыру жақсартылды. Сырқаттарға арналған азық-түлiк 22-ден 29 түрге дейiн көбейтiлдi (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 9-тармағы h) тармақшасы).
"Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық iс жүргiзу және Қылмыстық-атқару кодекстерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 21 желтоқсандағы Заңын қабылдау жазаларды орындауды iзгiлендiрудегi маңызды қадам болды. Осы Заңмен санкцияларға жазаны жеңiлдетуге бағытталған қылмыстың 40-тан астам құрамы енгiзiлдi. Соның iшiнде, санкциялардан бас бостандығынан айыру түрiндегi қылмыс құрамы алып тасталды, бас бостандығынан айыру түрiндегi санкциялардың жоғарғы шегi 12 қылмыс құрамды санкцияларға азайтылды, 13 қылмыс құрамы бар санкциялар жазаның балама түрлерiмен толықтырылды.
Қылмыстық атқару кодексiне енгiзiлген өзгерiстер жазаны өтеу жағдайын жақсартуға және шартты-мерзiмiнен бұрын босатуды қолдану мерзiмiн қысқартуға, бас бостандығынан айырудың өтелмеген бөлiгiн жазаның неғұрлым жеңiл түрiмен ауыстыруға, қоныс-колонияларға көшiруге мүмкiндiк бердi. 87-бапқа енгiзiлген өзгерiстер сотталған адамдарға телефон арқылы әр сөйлескенде ұзақтығы он бес минутқа дейiн сөйлесудiң шектеусiз санына құқық бердi.
Осы Заңды қабылдау түрмедегiлердiң санын елеулi дәрежеде төмендетуге ықпал еттi. Бұдан бұрын түзеу колонияларындағы сотталғандардың санын төмендету рақымшылық жасау есебiнен ғана жүргiзiлген болатын (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 8-тармағы h) тармақшасы).
Түрменi зерттеудiң халықаралық орталығының (Лондон қаласы) ресми ақпаратына сәйкес, соңғы бес жыл iшiнде Қазақстанда түрмедегiлердi азайту бойынша тұрақты үрдiс байқалуда.
2002 жылы Қазақстан бас бостандығынан айыру мекемелерiндегi адамның саны бойынша әлемде үшiншi орында (түрме индексi - 540 адам) болды, ал 2004 жылы әлемде түрмедегi халықты азайту бойынша көптеген елдердi басып озып 19 орынға ауысты (түрме индексi - 386).
2005 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 100000 адамға шаққанда 342 түрме индексi болған, әлемде 25-шi орын алады. Осы ақпаратқа Интернеттің www.prisonstudies.org web-сайтында қол жеткiзуге болады.
2005 жылғы 1 наурыздан бастап түрмедегiлердi азайту үрдісi төмендемедi, бұл тиiсiнше Қазақстанды әлемдегi 25-шi орыннан шамамен 35-шi орынға сырғуына ықпал еттi (2006 жылғы 12 қаңтардағы деректер бойынша).
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесiнде барлығы 77 түзеу мекемесi мен 20 тергеу изоляторы (ТИЗО) бар. Олардың iшiнде:
жалпы режимдегi колониялар - 19, әйелдер колониясын қоса алғанда - 3;
қатаң режимдегi колониялар - 20;
ерекше режимдегi колониялар - 4;
қоныс колониялары - 21;
туберкулезге қарсы ауруханалар - 8;
тәрбиелеу колониялары - 4;
түрме - 1.
Қылмыстық-атқару жүйесiнде сотталған адамдарға медициналық қызмет көрсету үшiн емдеу-алдын алу мекемелерi (ауруханалар, арнайы психиатриялық және туберкулез ауруханалары; медициналық бөлiмшелер), ал туберкулездiң ашық түрiмен ауыратын сотталғандарды ұстау және амбулаторлы емдеу үшiн мәжбүрлеп емдеудi жүзеге асыратын емдеу құқығы бар түзеу мекемелерi құрылады.
Бұл ретте түзеу мекемесiнiң әкiмшiлiгi сотталғандардың денсаулығын сақтауды қамтамасыз ететiн, белгiленген санитарлық-гигиеналық және эпидемияға қарсы талаптардың орындалуы үшiн жауап бередi.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы әдiлет органдарының түзеу мекемелерiнде және тергеу изоляторында ұсталатын адамдарды емдеу-алдын-алу және санитариялық-эпидемиялогиялық саулығын қамтамасыз ету мәселелерiн реттеу мақсатында "Қазақстан Республикасы әдiлет органдарының түзеу мекемелерiнде және тергеу изоляторында ұсталатын адамдарды емдеу-алдын-алу және санитарлық-эпидемиялогиялық саулығын қамтамасыз етудi реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлердi бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң 2004 жылғы 25 мамырдағы N 145 және Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрiнiң 2004 жылғы 7 мамырдағы N 405 бiрлескен бұйрығы қабылданды.
Қазiргi кезде республиканың қылмыстық-атқару жүйесiнiң сотталған адамдардың денсаулығын сақтау саласындағы басым мiндеттерi нашақорлыққа, туберкулез бен ЖҚТБ-инфекциясына қарсы күрес болып табылады.
Жалпы өлiм-жiтiм көрсеткiшi 100 мың адамға шаққанда азайды және 2001 жылы - 589,2, 2002 жылы - 492,0, 2003 жылы - 590,0, 2004 жылы - 501, 2005 жылы - 417,2 (абсолюттiк саны 2001 жылы - 422 жағдай, 2002 жылы - 324, 2003 жылы - 298, 2004 жылы - 267, 2005 жылы - 218 жағдайды) құрады.
Туберкулезден қайтыс болу көрсеткiшi 100 мың адамға шаққанда төмендедi және 2001 жылы - 130,0, 2002 жылы - 100,0, 2003 жылы - 90, 2004 жылы - 80, 2005 жылы - 55 (абсолюттiк саны 2001 жылы - 174, 2002 жылы - 134, 2003 жылы - 103, 2004 жылы - 74, 2005 жылы - 41 жағдайды) құрады.
Диспансерлiк есепте тұрған барлық сотталған адамдар дәрi-дәрмектi тегiн алады.
Қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiнiң медициналық қызметтерiн жабдықтауды жақсарту мақсатында үкiметтiк емес ұйымдармен өзара iс-қимыл бойынша жұмыс жүргiзiлуде.
2002 жылдан бастап сотталғандарды АҚТҚ-ға мәжбүрлеп тестiлеу, сондай-ақ жазаны өтеу орындарында АҚТҚ тарататындарды оқшаулап ұстау тоқтатылды, сонымен бiрге аумақтық ЖҚТБ-ның алдын алу және оған қарсы күрес органдарымен және халықаралық ұйымдармен бiрлесiп өткiзiлетiн осы iндеттiң таралуының алдын алу жөнiнде жұмысы күшейтiлдi (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 9-тармағының f) тармақшасы).
Қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiнде ұсталатын адамдарға өздерiнiң құқықтары мен мiндеттерi туралы ақпарат берiледi. Бұл ретте құқықтар мен мiндеттер туралы ақпарат берудiң нысаны - сотталғандарға жаднамалар беру, сондай-ақ заңнама талаптары мен жалпы адамзатқа тән құндылықтарды түсiндiретiн көрнекi ақпарат болып табылады.
Сезiктiлерге, айыпталушылар мен сотталғандарға дiни дәстүрге сәйкес мүмкiндiгiне қарай осы мақсатта арнайы жабдықталған үй-жайларда дiни салттар атқаруға мүмкiндiк берiледi. Оларға дiни кiтаптарды, жеке пайдаланылатын дiни мiнәжат заттарын өзiнде ұстауға және пайдалануға рұқсат етiледi. Рухани көмек көрсету үшiн дiн қызметшiлерiн шақыруға рұқсат етiледi.
Қазiргi кезде қылмыстық-атқару жүйесiнiң барлық түзеу мекемелерiнде 29 мешiт пен шiркеу ғимараты, түрлi конфессиялардың 137 сыйыну бөлмелерi жұмыс iстейдi.
Әдiлет министрлiгi сотталғандарды және тергеуге тұтқындалған адамдарды, соның iшiнде қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiнде әйелдердi ұстау жағдайларын халықаралық стандарттар мен нормаларға сәйкес келтiру жөнiнде мақсатқа сай жұмыстар жүргiзуде (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 8-тармағының j) тармақшасы).
"Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың тәртiбi мен шарттары туралы" Заңның 29-бабы әйелдердi күзетте ұстаудың ерекшелiктерiн регламенттейдi.
Осы баптың ережелерiне сәйкес сезiктi және айыпталушы әйелдер үш жасқа дейiнгi балаларын өздерiмен бiрге ұстай алады.
Күзетте ұстау орындарында жүктi әйелдер және өзiмен бiрге балалары бар әйелдер үшiн жақсартылған материалдық-тұрмыстық жағдай жасалады, мамандандырылған медициналық қызмет көрсету ұйымдастырылады және Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайтын тамақтандырудың және затпен қамтамасыз етудiң көтерiңкi нормалары белгiленедi.
Күдiктiлердi, айыпталушыларды тегiн тамақтандыру, оның iшiнде жүктi әйелдердi және балалы әйелдердi, бiрiншi және екiншi топтағы мүгедектердi, кәмелетке толмағандарды қамтамасыз ету нормалары, сотталғандарды тамақтандыру мен материалдық-тұрмыстық қамтамасыз ету нормаларын, сондай-ақ жазасын өтеуден босатылатын сотталғандарға көмек көрсету ережесi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 2 қыркүйектегi N 889 қаулысымен бекiтiлген.
Жүктi әйелдерге және жанында балалары бар әйелдерге күн сайын ұзақтығы үш сағатқа дейiнгi серуен берiледi.
Жүкті әйелдерге және жанында балалары бар әйелдерге жазалау шарасы ретiнде карцерге отырғызуды қолдануға болмайды.
Қажет болған жағдайда күзетте ұстау орнының әкiмшiлiгi заңда белгiленген тәртiппен баланы туыстарына немесе өзге де адамдарға не балалар мекемесiне уақытша беру туралы өтiнiш жасауы мүмкiн.
Қылмыстық атқару кодексiнiң (бұдан әрi - ҚАК) 75-бабының 1-тармағына сәйкес түзеу мекемелерiнде бас бостандығынан айыруға сотталған еркектер мен әйелдердi, кәмелетке толмағандар мен ересектердi бөлек ұстау белгіленедi.
Бiр сотталушыға шаққандағы тұрғын алаңның нормасы түзеу колонияларында - екi шаршы метрден, түрмелерде - екi жарым шаршы метрден, тәрбиелеу колонияларында - үш жарым шаршы метрден, мәжбүрлеп түзеудi жүзеге асыратын түзеу мекемелерiнде үш шаршы метрден кем болмауы керек.
Бұл ретте бiр сотталушыға шаққандағы тұрғын алаңның нормасы әйелдердi ұстауға арналған колонияларда үш шаршы метрден кем болмауы керек (ҚIЖК-нiң 95-бабы ).
Сотталғандарға жеке жатын орындары мен төсектiк керек-жарақтар берiледi. Олар жынысы және климат жағдайлары ескерiлiп, маусымдық киiммен, iш киiммен және аяқкиiммен қамтамасыз етiледi.
Балалары бар сотталған әйелдер жазасын өтеп жатқан түзеу мекемелерiнде балалар үйлерi ұйымдастырылуы мүмкiн. Түзеу мекемелерiнің балалар үйлерiнде балалардың қалыпты тұруы мен дамуы үшiн қажеттi жағдайлар қамтамасыз етiледi. Сотталған әйелдер түзеу мекемелерiндегi балалар үйлерiне өздерiнiң үш жасқа дейiнгi балаларын орналастырып, олармен жұмыстан бос уақытында шек қоюсыз бiрге бола алады. Оларға балаларымен бiрге тұруға рұқсат берiлуi мүмкiн.
Сотталған жүктi әйелдер мен бала емiзушi сотталған аналардың саны мен түр-түрi медициналық қорытындыда айқындалған қосымша азық-түлiк сауқаттары мен сәлемдемелерiн алуына болады. Сотталған жүктi әйелдер, сотталған әйелдер тууы уақытында және туғаннан кейiнгi кезеңде мамандандырылған көмек алуға құқылы.
Түзеу колонияларының балалар үйлерiнде баласы бар сотталған әйелдерге балаларын туған-туыстарына не балалар үйiне орналастыру үшiн бару-қайту жолына қажет уақытты есептемегенде, түзеу мекемелерiнiң шегiнен тысқары жетi тәулiкке дейiнгi мерзiмге қысқа мерзiмдi жол жүруге, түзеу колониясынан тыс жерде кәмелетке толмаған мүгедек баласы бар сотталған әйелдерге олармен кездесуi үшiн жылына дәл сондай мерзiмге бiр рет қысқа мерзiмдi жол жүруге рұқсат етiлуi мүмкiн.
Жұмыспен қамтылған бас бостандығынан айыруға сотталғандар мiндеттi әлеуметтiк сақтандыруға жатады, ал әйелдер жүктiлiгi мен тууы бойынша жалпы негiздерде жәрдемақылармен қамтамасыз етiледi.
Қоғамдық жұмыстарға, түзеу жұмыстарына тарту немесе бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаға сотталған әйелдердiң жүктiлiгi анықталған жағдайда жазаны атқарушы мекеменiң немесе органның бастығы сотқа жүктiлiгi мен тууы бойынша демалыс берген күннен бастап оның жазасын өтеуiн кейiнге қалдыру туралы ұсыныс енгiзедi.
Түзеу колониясында жазасын өтеушi жүктi әйелдер мен жас балалары бар әйелдерге сот тиiсiнше бiр жылға дейiнгi мерзiмге немесе бала он төрт жасқа толғанға дейiн жазаның атқарылуын кейiнге қалдыруы мүмкiн.
Қазақстан Республикасының Үкiметi 2003 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесiн одан әрi дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасын (бұдан әрi - ҚАЖ-ды дамыту бағдарламасы) қабылдады, онда қылмыстық-атқару жyйесi қызметiнiң басым бағыттары (жазаларды орындау кезiнде сотталғандардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз ету, соның iшiнде жазаны өтеу жағдайларын, медициналық қамтамасыз етудi жақсарту, түзеу мекемелерiнде сотталғандарды ұстау тығыздығын азайту, сотталғандарды босаған соң әлеуметтiк оңалту мен бейiмдеу орталықтарын құру, қоғамнан оқшаулаудан тыс жазаларды орындайтын қылмыстық-атқару инспекцияларының функцияларын кеңейту, олардың құқықтық мәртебесiн көтеру және әр ауданда осы қызметтi құрумен қызметкерлердiң штат санын ұлғайту) көрсетiлдi.
Қазақстан Республикасының Yкiметi қабылдаған ҚАЖ-ды дамыту бағдарламасының шеңберiнде түзеу мекемелерiнен бiртiндеп камералық және жасақтық ұстаудың аралас үлгiсiне көшiру басталды (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 8-тармағының h) тармақшасы).
Қылмыстық-атқару жүйесiнiң қызметiнде түзеу мекемелерi мен тергеу изоляторларындағы адамдардың құқықтарының сақталуын қамтамасыз етудiң құқықтық қырларын реттеу мақсатында Әдiлет министрлiгi пенитенциарлық жүйе қызметiнде азаматтық қоғамның қатысуын кеңейту жұмыстарын жүргiзуде.
Атап айтқанда, 2004 жылы 29 желтоқсанда "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне әдiлет органдары мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының Заңына (бұдан әрi - Заң) қол қойылды, онда қылмыстық жазаны орындайтын мекемелер мен органдарда ұсталатын адамдардың құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз ету үшiн қоғамдық бақылауды ұйымдастыру көзделедi.
Қоғамдық бақылауды түзеу мекемелерi мен тергеу изоляторларында ұсталатын адамдардың, олардың Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген ұстау жағдайлары, медициналық-санитарлық қамтамасыз ету, еңбегiн, бос уақытын және оларды оқытуды ұйымдастыру бөлiгiнде құқықтары мен заңды мүдделерiнiң жүзеге асырылуына жәрдемдесу мақсатында қоғамдық бiрлестiктер жүзеге асырады.
Үкiметтiң 2005 жылғы 16 қыркүйектегi N 924 қаулысымен қоғамдық бақылауды жүзеге асыратын облыстық (республикалық маңызы бар қалалар, астана) қоғамдық байқау комиссияларын құру тәртiбi бекiтiлдi.
Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң ҚАЖ-ды дамыту бағдарламасының 11-тармағын орындау барысында Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгінiң Қылмыстық-атқару жүйесi комитетi сезiктiлердiң, айыпталушылардың және сотталушылардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуына бақылауды жүзеге асыру жөнiнде ұсыным әзiрлеп, барлық қоғамдық байқау комиссияларына жiбердi.
Осылайша, қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiнiң қызметiне заңды тұрғыдан белгiленген жергiлiктi атқарушы органдардың бақылауынан, сот бақылауынан, прокурорлық қадағалаудан, ведомстволық бақылаудан басқа Заңмен қоғамдық бақылау бекiтiлген (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 8-тармағының g) тармақшасы).
Қоғамдық бақылауды жүзеге асыру үшiн республиканың 14 облысында қоғамдық байқау комиссиялары құрылды.
Бұл шара, қылмыстық сот iсiн жүргiзудiң барлық сатыларында оқшауландырылған адамдардың құқықтарының сақталуын сөзсiз күшейтедi, қылмыстық-атқару жүйесiнiң ғана емес, сондай-ақ қылмыстық қудалау органдары қызметiнiң айқындылығын да қамтамасыз етедi, бұл сөз жоқ, мемлекеттiң қылмыстық саясатын бұдан әрi iзгiлендiруге оң ықпал етедi.
6-бап бойынша
Қылмыстық-атқару қызметi шеңберiнде қылмыстың жасалуына сезiктi және айыпталушы адамдарды күзетте ұстаудың тәртiбi мен шарттары, олардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң кепiлдiктерi, сондай-ақ күзетте ұстау орындары қызметкерлерiнiң құқықтары мен мiндеттерi Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу кодексiмен, "Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың тәртiбi мен шарттары туралы" 1999 жылғы 30 наурыздағы Заңмен , Әдiлет министрiнiң мiндетiн атқарушының 2004 жылғы 27 тамыздағы N 245 бұйрығымен бекiтiлген ТИ iшкi тәртiп ережесiмен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiмен реттеледi.
Бұл ретте "Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың тәртiбi мен шарттары туралы" 1999 жылғы 30 наурыздағы Заңның 4, 5-баптарына сәйкес күзетте ұстау заңдылық, кiнәсiздiк презумпциясы, азаматтардың заң алдындағы теңдiгi, iзгiлiк, жеке бастың ар-намысы мен абыройын құрметтеу қағидаттарына, халықаралық құқық нормаларына сәйкес жүзеге асырылады және қылмыс жасаған деп күзетте ұсталушы сезiктiлер мен айыпталушыларды тән немесе рухани азапқа тарту мақсатындағы iс-әрекеттермен ұштаспауға тиiс.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу кодексiне сәйкес шығарылған қамауға алу түрiнде бұлтартпау шарасын таңдау туралы тергеушiнiң, анықтаушының прокурор санкция берген қаулысы, прокурордың немесе судьяның қаулысы не соттың қаулысы өздерiне қатысты бұлтартпау шарасы ретiнде қамауға алу қолданылған сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстауға негiздеме болып табылады.
"Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың тәртiбi мен шарттары туралы" Заңның 6-бабына сәйкес республиканың аумағында күзетте ұсталушы сезiктi және айыпталушы шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының Конституциясында , осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiнде, сондай-ақ Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттарда көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасының азаматтары үшiн белгiленген мiндеттердi атқарады және сондай құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады.
"Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың тәртiбi мен шарттары туралы" Заңның 7-бабының 4-тармағына сәйкес қылмыстық iстi жүргiзiп жатқан адам немесе орган Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу кодексiне сәйкес он екi сағат iшiнде сезiктiнiң немесе айыпталушының туыстарының бiрiне оның күзетте ұсталу орны туралы немесе ол орнының өзгергенi туралы хабарлауға мiндеттi.
Сезiктi немесе айыпталушы шетелдiктi күзетте ұстау орны туралы немесе ол орнының өзгергенi туралы хабарлама аталған мерзiмде Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасына, Сыртқы iстер министрлiгiне, Iшкi iстер министрлiгiне, Ұлттық қауiпсiздiк комитетiне, сондай-ақ ол азаматы болып табылатын мемлекеттiң елшiлiгiне, консулдығына немесе өзге де өкiлдiгiне жолданады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң 1993 жылғы 31 наурыздағы қаулысына сәйкес қосылған 1963 жылғы 24 сәуiрдегi Консулдық қатынастар туралы Вена конвенциясының 36-бабы 1-тармағының с) тармақшасына сәйкес консулдық лауазымды тұлғаның өзi танытатын мемлекеттiң түрмеде күзеттегi немесе ұсталған азаматына онымен әңгiмелесу үшiн баруға құқығы бар, сондай-ақ онымен хат алмасуға және оған заңдық өкiлдiк етудi қамтамасыз етуге шара қабылдауына құқығы бар.
"Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың тәртiбi мен шарттары туралы" Заңның 17-бабына сәйкес сезiктiлер мен айыпталушыларға қамауға алынған кезден бастап қорғаушымен оңаша және құпия жолығысуға мүмкiндiк берiледi. Жолығысулардың саны мен ұзақтығына шек қойылмайды.
Шет мемлекеттердiң дипломатиялық өкiлдiктерiнiң ресми өкiлдерi өзi өкiлi болып табылатын мемлекеттiң сезiктi немесе айыпталушы шетелдiк адамымен жолығысуына құқылы.
Қылмыстық-атқару кодексiнiң 10-бабы 10-тармағына сәйкес қамауға, бас бостандығын шектеуге немесе бас бостандығынан айыруға сотталған шетелдiктердiң өз мемлекеттерiнiң дипломатиялық өкiлдерiмен және консулдық мекемелерiмен, ал Қазақстан Республикасында дипломатиялық және консулдық мекемелерi жоқ елдердiң азаматтарының - олардың мүдделерiн қорғауды өз мойнына алған мемлекеттердiң дипломатиялық өкiлдiктерiмен немесе оларды қорғаумен айналысатын халықаралық ұйымдармен байланыс жасауға құқығы бар.
7-бап бойынша
Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесi комитетiнiң тергеу изоляторларында ұсталатын адамдардың құқығы "Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың тәртiбi мен шарттары туралы" Заңның 2-тарауымен, сондай-ақ ТИ iшкi тәртiп ережесiмен реттелген.
Бұл ретте ТИ iшкi тәртiп ережесiмен сезiктiлер мен айыпталушыларды ұстау тәртiбi, соның iшiнде оларды материалдық-тұрмыстық қамтамасыз ету, сәлемдемелердi, сәлем-саухаттарды қабылдау және беру, жеделхаттарды, хаттарды, ақша аударымдарын алу мен жөнелту, ұсыныс, өтiнiш және шағым жолдау, дiни салттарды атқару, медициналық-санитарлық қамтамасыз ету, күнделiктi серуендеудi, кездесудi өткiзу, сезiктiлердiң, айыпталушылар мен сотталғандардың тергеу әрекеттерiне және сот отырыстарына қатысуларын қамтамасыз ету, сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстау орындары әкiмшiлiгi басшыларының немесе оған уәкілетті адамның жеке қабылдауының тәртiбi белгiленедi.
8, 9-баптар бойынша
Конвенцияның 8-бабы бойынша бастапқы баяндамаға қосымша ақпарат ретінде Қазақстанда 200 және 2005 жылдар аралығында мыналардың жасалғанын атап өту мақсатқа сай деп есептейміз:
Қазақстан Республикасы мен Канада арасындағы Қылмыстық iстер бойынша өзара құқықтық көмек туралы шарт (Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2003 жылғы 23 маусымдағы Жарлығына сәйкес);
Азаматтық және қылмыстық істер бойынша өзара құқықтық көмек туралы Қазақстан Республикасы мен Грузия арасындағы шартты және осы Шартқа Хаттаманы ратификациялау туралы шарт (Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 14 қаңтардағы Заңына сәйкес).
Қазақстан Республикасы мен Корея арасындағы Қылмыстық iстер бойынша өзара құқықтық көмек туралы шарт.
Азаматтық, отбасылық және қылмыстық iстер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы Конвенция ратификацияланды Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 10 наурыздағы Заңы ). Оның қатысушылары Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттер болып табылады.
Қазақстан Республикасы мен Америка Құрама Штаттары арасындағы Халықаралық Қылмыстық Соттың билiгiне адамдарды тапсыру туралы келiсiм (Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 4 қазандағы Заңы ) ратификацияланды.
10-бап бойынша
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-iс жүргiзу, Қылмыстық-атқару кодекстерiмен қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiнде ұсталатын адамдармен қарым-қатынас жасау тәртiбi реттелген.
"Әдiлет органдары туралы" Заңның 20-бабы әдiлет органдарының қылмыстық-атқару қызметi саласындағы функцияларын, соның iшiнде қылмыстық-атқару жүйесi органдары мен мекемелерiн күзету, олардағы жедел жағдайды бақылау, қызметшiлердiң, сезiктiлердiң, айыпталушылар мен сотталғандардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету, айдауылдау, қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiнде ұсталатын адамдардың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын және денсаулығын қорғауды қамтамасыз ету, қылмыстық-атқару жүйесiн дамыту, нығайту және жетiлдiру бағдарламаларын әзiрлеу және iске асыру, қызметшiлердiң кәсiби дайындығын, құқықтық және әлеуметтiк қорғалуын қамтамасыз ету, мемлекеттiк органдар мен ұйымдардың қылмыстық-атқару жүйесi қызметi саласындағы ғылыми зерттеулердi үйлестiрудi көздейдi.
Бұдан басқа, ТИ тәртiп ережесi, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң 2001 жылғы 11 желтоқсандағы N 148 бұйрығымен бекiтiлген Түзеу мекемелерiнiң iшкi тәртiп ережесi сотталғандар мен тергеу изоляторында ұсталатын адамдардың осы мекеме қызметшiлерi тарапынан сыпайы, адамның қадiр-қасиетiн түсiрмейтiн қарым-қатынасқа құқығын реттейдi.
Қазiргi кезде қылмыстық-атқару жүйесi құрылымына пенитенциарлық жүйе саласындағы мамандарды дайындауға мүмкiндiк беретiн, адам құқықтарын қорғау және сотталғандармен қарым-қатынас саласындағы халықаралық стандарттағы бiлiмге ие Қостанай заң институты, Павлодар заң колледжi, Оқу орталығы (Тараз қ.) кiредi. (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 9 тармағының l) тармақшасы).
11-бап бойынша
Конвенцияның күзетте ұстау шарттарына және қамауға алудың, ұстаудың немесе түрмеде қамаудың кез-келген түрiне тартылған адамдармен қарым-қатынасқа қатысты ережелердi, нұсқаулықтарды, әдiстер мен практикаларды жүйелi қарауды көздейтiн 11-бабын iске асыру мақсатында нормативтiк құқықтық актiлер қабылданды, соның iшiнде:
"Күдiктiлердi, айыпталушыларды тегiн тамақтандыру, оның iшiнде жүктi әйелдер мен балалы әйелдердi, бiрiншi және екiншi топтағы мүгедектердi, кәмелетке толмағандарды қамтамасыз ету нормаларын, сотталғандарды тамақтандыру мен материалдық-тұрмыстық қамтамасыз ету нормаларын, сондай-ақ Жазасын өтеуден босатылатын сотталғандарға көмек көрсету ережесiн бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 2 қыркүйектегi N 889 қаулысы ;
"Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiнде ұсталатын адамдарға медициналық жәрдемдi жетiлдiру жөнiндегi шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң 2005 жылғы 8 сәуiрдегi N 109 және Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрiнiң 2005 жылғы 13 сәуiрдегi N 176 бiрлескен бұйрығы ;
"Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi ҚАЖ Комитетiнiң түзеу мекемелерi қызметкерлерiнiң арнайы құралдарды қолдану тәртiбi туралы Нұсқаулықты бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң 2001 жылғы 11 желтоқсандағы N 146 бұйрығы ;
"Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi түзеу мекемелерiне ұсталатын адамдарды қадағалауды ұйымдастыру жөнiндегi Нұсқаулығы бекiтiлуi туралы" Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң 2001 жылғы 11 желтоқсандағы N 154 бұйрығы .
2005 жылы 29 желтоқсанда қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiнде ұсталатын адамдарды ұстау жағдайларын өзгертудi көздейтiн "Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң кейбiр бұйрықтарына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Әділет министрінің N 345 бұйрығы қабылданды, онда жазаларды орындау кезінде заңдылықты сақтау кепiлдiктерiн және iзгiлендіруді күшейту, сотталғандардың құқықтық және әлеуметтiк қорғалуын арттыру, шектеулер мен тыйым салулар санын азайту күтiледi.
12-бап бойынша
Конвенцияның 12-бабының мәселелерін прокуратура органдары, қадағалау қызметi шеңберiнде, әсiресе қылмыстық процесте адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қадағалау саласында қарайды.
Қылмыстық процесте азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының сақталуын прокурорлық қадағалау практикасы үнемi қорытындыланады, 2005 жылдың қорытындысы бойынша да солай істелдi.
2005 жылғы статистикалық деректерге сәйкес қылмыстық қудалау органдары ҚР ҚIЖК-нiң 132-бабындағы тәртiппен 22481 адамды ұстап уақытша ұстау изоляторына (УҰИ) шығарған, бұл 2004 жылға қарағанда (24273) 7,3%-ға аз. 2003 жылы ҚIЖК-нiң 132-бабындағы тәртiппен қылмыстық қудалау органдары 26389 адам ұстаған, 2002 жылы - 34963, 2001 жылы - 41571 болды.
Көрсетiлген статистикалық мәлiметтер қудалау органдарының процессуалдық мәжбүрлеудiң осы шарасын қолданудағы тәсiлi неғұрлым саралана бастағанын куәландырады.
Алайда көптеген өңiрлерде ҚР ҚIЖК-нiң 132-бабын негiзсiз қолдану фактiлерi таралған күйiнде қалуда.
Мәселен, ұсталған адамдардың жалпы санының төмендеуiмен қатар, былтырғы жылы босатылғандардың саны артты, соның iшiнде прокурорлармен қамауға негiздiң жоқтығынан - 2214 адам босатылды, бұл ұсталғандардың жалпы санының 9,8%-н құрайды.
Солардың iшiнде басым көпшiлiгi мыналарға тиесiлi: Алматы қаласына - 370, сондай-ақ: Қарағанды облысына - 362, Алматы облысына - 160, Жамбыл облысына - 143, Оңтүстiк Қазақстан облысына - 133 және Батыс Қазақстан облысына - 92.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерiнiң камераларда және уақытша ұстау изоляторларында және қылмыстық қудалау органдарының өзге де үй-жайларында ҚР ҚIЖК-нiң 17-тарауы талаптарының сақталуын тексерудi прокурорлар ұдайы жүргiзедi. Бұдан басқа, түнгi уақытта, мереке және демалыс күндерi, соның iшiнде бейне түсiрiлiмдердi пайдаланып, тексеру жүргiзу тәжiрибеге енгiзiлуде.
Тексеру барысында әр сезiктiнiң ұстау негiзi анықталады. Керi жағдайда сезiктi адам тексерудi тiкелей жүзеге асыратын прокурордың қаулысы бойынша тез арада босатылады.
Негiзiнен ҚР ҚIЖК-нiң тәулiк iшiнде жауап алуды жүргiзу, қылмыстық iс қозғалғанға дейiн ұстау, жиырма төрт сағат iшiнде туыстары мен прокурорға ұсталғаны туралы хабарлау, қорғану құқығы тәрiздi талаптары бұзылады.
Көрсетiлген негiздер бойынша прокурорлармен 2005 жылғы 12 айда УҰИ-нан 15 адам босатылды.
Азаматтардың конституциялық құқықтарын сақтау Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң маңызды мiндетi болып табылады.
Республикада адам құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғау саласындағы iшкi iстер органдарының қызметiн талдау, Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанындағы Адам құқықтары жөнiндегi комиссиямен өзара iс-қимылды қамтамасыз ету мақсатында Iшкi iстер министрiнiң 2004 жылғы 28 желтоқсандағы бұйрығымен Адам құқықтарын қамтамасыз ету саласында Қазақстан Республикасы iшкi iстер органдары қызметiнiң мониторингi жөнiндегi тұрақты жұмыс iстейтiн Жұмыс тобы құрылды.
Iшкi iстер органдарының қызметiн бағалау өлшемдерi, Iшкi iстер органдары қызметкерлерiнiң Ар-ождан кодексi (Полиция қызметкерлерiнiң қызметтiк этика ережесi) пысықталып бекiтiлдi. Осы құжаттарда басты басымдықтар ретiнде - азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын сақтау, қылмыстар туралы өтiнiштердi есепке алу мен тiркеудiң толықтығы, олар бойынша қабылданған шешiмдердiң заңдылығы айқындалады.
Қабылданған шаралар нәтижесiнде алдын ала тергеу және анықтау жүргiзу кезiнде конституциялық құқықтарды қорғау мәселелерiнде алға iлгерiлеушiлiк байқалады. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау - қылмысты жасауда сезiктi адамдарды ұстау және қамауға алу түрiндегi бұлтартпау шарасын таңдауда да басым болады.
Жергiлiктi жерлерде құрылған iшкi iстер органдарындағы құқық бұзушылықтарды және қызметтiк этиканың сақталуын қарау жөнiндегi тәртiптiк комиссияның жұмысы жанданды.
2005 жылы наурызда Iшкi iстер министрiнiң бастамасы бойынша Аумақтық iшкi iстер департаменттерiнде Қоғамдық комиссиялар құрылды, ол консультативтiк-кеңесушi органы бола отырып, iшкi iстер органдарын қоғамдық бақылауға, полиция қызметiнiң айқындылығына, азаматтық қоғаммен өзара iс-қимылға, сондай-ақ қоғамдық пiкiрдi зерделеуге ықпал етедi.
13-бап бойынша
Әркiмнiң өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар екендiгi Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында реттелген.
"Қылмыстың жасалуына сезiктiлер мен айыпталушыларды күзетте ұстаудың тәртiбi мен шарттары туралы" Заңның 16, 20-баптарына сәйкес сезiктiлер мен айыпталушылардың күзетте ұстау орындарында болған кезеңде өздерiнiң күзетте ұсталуының заңдылығы мен негiздiлiгi және өздерiнiң заңды құқықтары мен мүдделерiнiң бұзылуы туралы мәселелер бойынша ұсыныстармен, арыздармен, соның iшiнде сотқа жүгiнуге құқығы бар.
Сезiктiлер мен айыпталушылардың мемлекеттiк органдарға, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына, қоғамдық бiрлестiктер мен бұқаралық ақпарат құралдарына жолдаған ұсыныстары, арыздары мен шағымдары күзетте ұстау орнының әкiмшiлiгi арқылы жiберiледi.
Мемлекеттiк органдарға жолданған ұсыныстарды, арыздар мен шағымдарды күзетте ұстау орындарының әкiмшiлiгi олар берiлген кезден бастап бiр тәулiктен кешiктiрмей қарап, жөнелтуге тиiс.
Соттың, анықтаушының, анықтау органы бастығының, тергеушiнiң немесе прокурордың iс-әрекеттерi мен шешiмдерiне жасалған шағымдар Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнде көзделген тәртiппен дереу жiберiледi.
Өздерiнiң құқықтары мен заңды мүдделерiнiң бұзылуына байланысты ұсыныстар, арыздар мен шағымдар жасағаны үшiн сезiктiлер мен айыпталушыларды кез келген нысанда қудалауға жол берiлмейдi. Күзетте ұстау орындарының мұндай қудалауға кiнәлi лауазымды адамдары Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауап бередi.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексiнiң 10-бабы 2-тармағы сотталғандардың жазаны атқарушы мекеменiң немесе органның әкiмшiлiгiне, жазаны атқарушы мекемелер мен органдардан жоғары тұрған басқару органдарына, сотқа, прокуратура органдарына, өзге де мемлекеттiк органдарға, қоғамдық бiрлестiктерге, сондай-ақ адам құқығы мен бостандығын қорғау жөнiндегi халықаралық ұйымдарға ауызша және жазбаша ұсыныстар, өтiнiштер жасауға және шағымдану құқығын регламенттейдi (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындылары мен ұсынымдарының 9-тармағы b) тармақшасы).
Қылмыстық-атқару жүйесi комитетi азаматтардың өтiнiштерiн қарау мен талдауды жүзеге асырады. Мәселен, 2005 жылы азаматтардан 1774 өтiнiш келiп түскен, бұл 2004 жылы түскен өтiнiштердiң санынан 21,9%-ға аз (2163 өтiнiш), 2003 жылы азаматтардан 1822 өтiнiш келiп түскен, 2002 жылы азаматтардан 3177 өтiнiш келiп түскен және 2001 жылы азаматтардан 2044 өтiнiш келiп түскен, Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесiн реформалау төңiрегiнде пенитенциарлық жүйенi халықаралық нормалар мен стандарттарға жақындату жөнiнде шаралар қабылдануда.
Қылмыстық-атқару жүйесi органдары "Penal Reform International" (Халықаралық түрме реформасы) халықаралық қоғамдық бiрлестiгi, "Адамдар - адамдарға, Инк" денсаулық сақтау қоры, "Сорос-Қазақстан" халықаралық қоғамдық қоры тәрiздi халықаралық үкiметтiк емес ұйымдармен және басқалармен ынтымақтастық жасайды.
Осы ұйымдармен өзара iс-қимыл пенитенциарлық мекемелерде адам құқықтарын сақтау түрмеге қамаудың баламалы түрi, түрмелерде туберкулезге қарсы күрес және т.б. бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Қоғамдық ұйымдар тарапынан адам құқығын сақтау саласында кешендi бiлiм беру, ақпараттық, консультативтiк бағдарламаларды iске асыру нысанында көмек көрсетiледi.
Мәселен, сотталғандарды ұстау жағдайларын жақсартуға бағытталған: "Пенитенциарлық мекемелердегi адам құқығы. Түрмеге қамаудың баламалары. Түрмелерде туберкулезге қарсы күрес" жобасын iске асыру шеңберiнде Халықаралық түрме реформалары тарапынан туберкулезбен ауыратындарды емдеу үшiн дәрi-дәрмектер мен жабдықтар келiп түстi.
"Милосердие" Халықаралық гуманитарлық қорының жәрдемiмен ЛА-155/14 түзеу мекемесiнде босаңсу (релаксация) бөлмесi салынды, жаздық спорт алаңқайы құрылысы бойынша дайындық жұмыстары жүргiзiлуде. Бұдан басқа осы қордың өкiлдерi сотталғандарға ағылшын тiлiн үйрету бойынша сабақтар өткiзедi.
Павлодар қаласында "МО-NIКА" қоғамдық қоры сотталғандарға құқықтық оқытуды үйрететiн "Street Law" (құқықтық бiлiм баршаға) жобасын iске асырып отыр.
"Қазақстан мен Орта Азияның әйелдерi үшiн "Аглоу" Қоғамдық қоры қызметiнiң мақсаты бас бостандығынан айыру орындарындағы әйелдерге психологиялық көмек көрсету болып табылады.
"Терiс" Қоғамдық қорының өкiлдерi психологтың және тәрбиелеу бөлiмi қызметкерлерiнiң қатысуымен сотталғандармен төрт бағыт, яғни: драматерапия, билеу-қозғалу терапиясы, музыка терапиясы, изотерапия бойынша арттерапия жүргiзедi.
Бұдан басқа, қоғамдық ұйымдар қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiндегi кiтапхана қорын толықтыру, спорттық мүкәмалдар түрiнде қайырымдылық көмегiн көрсетедi.
Аталған шара ҚАЖ мекемелерiндегi адамдардың мүдделерiн iске асыруға белсене және жүйелi қатысқан үкiметтiк емес ұйымдардың рөлiн күшейту шеңберiнде жүргiзiлiп отыр.
Бұған қоса, ҚАЖ Комитетi БАҚ-пен сындарлы ынтымақтастық орнатты, нәтижесiнде 2005 жылы пенитенциарлық жүйе тақырыбына қатысты 4941 материал (2004 ж. - 3117, 2003 ж. - 1998, 2002 ж. - 1438) жариялады. БАҚ-та сөз сөйлеудiң тақырыптық үлгiсi түзеу мекемелерiнде мемлекеттiң қылмыстық саясатын iзгiлендiруге және сотталғандардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғауға байланысты түзеу мекемелерiнде жүргiзiлген өзгерiстер туралы ақпарат болып табылады.
Кез келген адамның құқықтарын iске асыруды қамтамасыз ету үшiн құзырлы билiкке шағымдарын ұсынуға, сондай-ақ олардың шағымдарының шапшаң әрi мүлтiксiз қаралуын қамтамасыз ету үшiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2002 жылғы 19 қыркүйектегi Жарлығымен республикада Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл (омбудсмен) қызметi құрылды.
Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл (бұдан әрi - Уәкiл) өз құзыретi шегiнде адамдардың және азаматтардың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтiру жөнiнде шараларды қабылдау өкiлеттiктерi берiлген, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын бақылауды жүзеге асыратын лауазымды тұлға.
Өз қызметiн жүзеге асыру барысында Уәкiл Қазақстан Республикасы азаматтарының, сондай-ақ шетел азаматтарының, азаматтығы жоқ адамдардың, олардың Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заң актiлерiмен және халықаралық шарттармен кепiлдiк берiлген құқықтары мен бостандықтарын бұзатын лауазымды тұлғалардың және ұйымдардың iс-әрекеттерi мен шешiмдерiне жасаған арыздарын қарайды.
Уәкiлдiң заңнамада белгiленген тәртiппен:
мемлекеттiк органдардың, өзге де ұйымдар басшыларының және басқа да лауазымды тұлғалардың кiдiрiссiз қабылдауында болуға;
адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен сотта қарауда қатысуға Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен сотқа немесе прокуратураға заңды күшiне енген сот шешiмiн, үкiмiн, соттың ұйғарымын немесе қаулысын тексеру туралы қолдаухатпен жүгiнуге;
Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың шағымдарын қарау нәтижелерi бойынша, сондай-ақ өзге жолмен олардың құқықтары мен бостандықтарының бұзылуы туралы ақпараттар алған кезде осы мәселелер бойынша парламенттiк тыңдаулар өткiзу ұсынысымен Парламент палаталарына жүгiнуге;
адам құқықтары жөнiндегi халықаралық ұйымдардың, басқа да үкiметтiк емес құқық қорғау ұйымдарының жұмысына қатысуға;
адамның және азаматтың құқықтарының бұзылуымен байланысты анықтауға жататын мән-жайлар бойынша қорытынды дайындау үшiн сарапшылық және консультативтiк жұмыстарды орындауға шарт негiзiнде ұйымдар мен мамандарды тартуға;
адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөнiнде шаралар қолдануға;
қызметтiк куәлiгiн көрсетiп мемлекеттiк органдар мен ұйымдардың, соның iшiнде әскери бөлiмдер мен құрамалардың аумағына және үй-жайларына кiруге және ол арада болуға, сондай-ақ бас бостандығынан айыру орындарына баруға, оларда ұсталатын адамдармен әңгiмелесуге;
адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзған лауазымды тұлғаға қатысты тәртiптiк немесе әкiмшiлiк iс жүргiзудi не қылмыстық iс қозғау туралы, сондай-ақ материалдық немесе моральдық залалды өтеу шараларын қолдану туралы қолдаухатпен уәкiлеттi мемлекеттiк органдарға немесе лауазымды адамдарға жүгiнуге;
жүргiзiлген тексерулер нәтижелерi бойынша бұқаралық ақпарат құралдарында ресми хабарлама жариялауға құқығы бар.
14-бап бойынша
Прокуратура органдарының статистикалық есебiне сәйкес талдау жасалатын кезеңде ҚР ҚIЖК-нiң 132-бабындағы тәртiппен ұсталған 54 адамға қатысты, бұдан әрi ақтау негiздерi бойынша қылмыстық қудалау тоқтатылды.
Қылмыстық қудалау органдарының қызметтiк үй-жайларынан прокурорлар босатқан адамдардың саны жылдан жылға өсiп келедi. Прокуратура мен iшкi iстер органдарының азаматтардың құқығын бұзудың жолын кесу жөнiндегi қызметi жандандырылды, нәтижесiнде осындай терiс факторларды айқындау мен жолын кесу едәуір артты.
Мәселен, 2005 жылы қылмыстық қудалау органдарының қызметтiк үй-жайларынан прокурорлар заңсыз ұсталған 571 адамды босатқан.
2001 жылы бұл көрсеткiш - 97, 2002 жылы - 274, 2003 жылы - 288, 2004 жылы - 470 адамды құрады.
15-бап бойынша
Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнiң дәлелдемелер берудi реттейтiн 16-тарауына толықтырулар енгiзiлген.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнiң 116-бабына дәлелдеме ретiнде жол берiлмейтiн нақты деректер қатарына қинап (азаптап) алынған деректер жатқызылған толықтырулар енгiзiлген (Азаптауға қарсы комитеттiң қорытындысы мен ұсынымының 9-тармағы d) тармақшасы).
16-бап бойынша
"Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық iс жүргiзу және Қылмыстық атқару кодекстеріне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 21 желтоқсандағы Заңымен Қылмыстық Кодекстiң "Азаптау" деген 107-бабына толықтыру енгiзiлдi. 107-баптың жаңа редакциясында былай деп жазылған:
1. Ұдайы ұрып-соғу немесе өзге күш қолдану әрекеттерi жолымен тән зардабын немесе психикалық зардап шегу егер бұл осы Кодекстiң 103 және 104-баптарында көзделген зардаптарға әкеп соқпаса, - елу айлық есептiк көрсеткiштен жүз айлық есептік көрсеткішке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның алты айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге табысынсыз мөлшерiнде айыппұл салуға, не үш айдан алты айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не екi жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына, не дәл сол мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
2. Нақ сол әрекет:
көрiнеу кәмелетке толмаған немесе кiнәлiге дәрменсiз күйде екендiгi белгiлi не кiнәлiге материалдық немесе өзге тәуелдiлiктегi адамға, сол сияқты ұрланған не кепiл ретiнде қолға түсiрген адамға қатысты;
екi немесе одан көп адамға қатысты;
кiнәлiге жүктiлiк жағдайында екендiгi белгiлi әйелге қатысты;
азаптау;
жалдау бойынша;
әлеуметтiк, ұлттық, нәсiлдiк, дiни өшпендiлiк немесе араздық тұрғысында жасалған әрекет, -
бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге не үш жылдан жетi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
IV. 3 Бөлiм: Нақты iстер бойынша және үкiметтiк емес ұйымдармен өзара iс-қимыл бойынша ақпарат
Баяндаманың осы бөлiмiнде Қазақстан Республикасында орын алған және бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған нақты iстер бойынша ақпарат ұсынылып отыр.
2004 жылы қаңтарда Қостанай облысының түзеу мекемесiнде корпус бойынша аға қызметкер старшинаның нұсқауымен үш бақылаушы бес сотталушыны резина таяқпен, қолмен ұрып және аяқпен тепкiлеп соққыға жыққан. Ұрып-соғу кезiнде старшина бақылаушылардың әрекетiне басшылық жасай отырып, болып жатқан оқиғаны жасырын бейне таспаға түсiрген.
Сотталғандарды ұрып-соғу фактiсi бойынша Арқалық қаласының IIБ тергеу бөлiмi бақылаушыларға қатысты 2004 жылғы ақпанда ҚР ҚК-нiң 308-бабының 4-бөлiгi бойынша (билiк және лауазымдық өкiлеттiгiн асыра пайдалану) қылмыстық iс қозғады.
Арқалық қалалық сотының үкiмiмен барлық осы адамдар қылмысты жасауда кiнәлi деп табылып, қызмет атқару құқығынан айыра отырып және арнайы атағынан айырып жалпы режимдегi түзеу колониясына 6 жылға сотталып бас бостандығынан айырылды.
Бұдан басқа, осы iс бойынша тәртiптiк жауапкершiлiкке Қылмыстық-атқару жүйесi комитетiнiң бiрқатар лауазымды тұлғалары тартылды. Атқарып отырған лауазымынан ҚАЖ Комитетiнiң төрағасы, Қостанай облысы бойынша ҚАЖ Комитетi басқармасының бастығы, оның орынбасары босатылды. Сондай-ақ аталған түзеу мекемесiнiң бастығы мен оның орынбасары қылмыстық-атқару жүйесi органдарынан шығарылды.
Бүгiнгi күнi ҚАЖ Комитетi алда осындай фактiлердi болдырмау жөнiнде барлық қажеттi шараларды қабылдап отыр. Бағынысты құрылымдардың қызметi бақылауға алынды.
Қылмыстық кодекстiң 347-1-бабында тергеушiнiң, анықтауды жүргiзушi адамның немесе өзге лауазымды адамның қиналушыдан (азапталушыдан) немесе үшiншi адамнан мәлiметтер алу немесе мойындату, не оны ол жасаған немесе жасады деп күдiк келтiрiлген iс-әрекет үшiн жазалау, сондай-ақ оны немесе үшiншi адамды кез келген сипаттағы кемсiтуге негiзделген кез келген себеп бойынша қорқыту немесе мәжбүр ету мақсатымен әдейi тән зардабын және психикалық зардап шектiргенi үшiн қылмыстық жауапкершiлiк белгiленген (5 жылға дейiн мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiнде)
ҚР ҚК-нiң 347-1-бабы бойынша қылмыстық жауапкершiлiкке:
2003 жылы - 1 полиция қызметкерi;
2004 жылы - 3 полиция қызметкерi;
2005 жылы - 2 полиция қызметкерi тартылған.
Мәселен, 2003 жылғы сәуiрде Жосалы қыстағының тұрғыны Қармақшы АIIБ бөлiмше бастығы полиция капитанының қатыгездiкпен ұрып-соғып, өзi жасамаған қылмысты мойына таққандығы туралы өтiнiшпен облыстық прокуратураға жүгiнедi. Облыстық прокуратура ҚР ҚК-нiң 308-бабының 3-бөлiгi және 347-1-баптары бойынша қылмыстық iс қозғаған. Тергеудi Ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң департаментi жүргiзген. Нәтижесiнде полиция капитаны iшкi iстер органынан шығарылды. Қылмыстық iс сотқа жiберiлген. Сот үкiмiмен полиция капитаны ҚР ҚК-нiң 58-бабына сәйкес 3 жылға сотталып бас бостандығынан айырылды.
Алматы қаласы IIББ Медеу АIIБ КПБ жедел тапсырмалар жөнiндегi уәкiлеттi қызметкерлерi есiрткi заттарды ұрлағаны мен сақтағанын мойындату мақсатында, ұсталған азаматты азаптаған. Нәтижесiнде ұсталған азамат өті жарылып қан кетiп, қабырғасы сынып, дене жарақатын алған. ҚР ҚК-нiң 348-бабының 3-бөлiгi, 347-1-бабының 2-бөлiгi, 259-бабы және 308-бабының 4-бөлiгi бойынша қылмыстық iс қозғалып, сотқа жiберiлген. Медеу сотының үкiмiмен жедел тапсырмалар жөнiндегi уәкiлеттi қызметкерлерге 3 жылға бас бостандығынан айыруға үкiм шығарылды (шартты түрде). IIББ бастығының бұйрығымен Медеу АIIБ КПБ бастығына iшiнара қызметке сәйкес еместiгi туралы ескертiлген және Медеу АIIБ бастығы лауазымынан босатылған.
Қазiргi кезде Iшкi iстер министрлiгiнде iшкi iстер органдарының қызметiндегi заңдылықты нығайту, азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету жөнiнде бағдарлама әзiрленуде. Бағдарламаның басым бағыттарының бiрi - iшкi iстер органдарының қызметкерлерiн оқытуды көздейтiн ақпараттық-насихаттау шараларын айқындау, олардың адам құқықтарына қатысты халықаралық нормаларды зерделеуi, кәсiби шеберлiктерiн, құқықтық ойлау мен құқықтық мәдениетiн арттыру болып табылады.
Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерiн қорғау мәселелерi IIМ басшылары мен аумақтық iшкi iстер органдары басшыларының ерекше бақылауында азаматтардың заңды құқықтары мен бостандықтарының бұзылуына жол берген қызметкерлерге аса қатаң шара қолданылады.
2005 жылы республиканың қылмыстық-атқару жүйесiнде қинауды қолдануға байланысты материалдар бұқаралық ақпарат құралдарында кездескен жоқ, қылмыстық-атқару жүйесi қызметкерлерiнiң қинағаны (азаптағаны) үшiн сотталған фактiлерi де анықталған жоқ.
Жоғарыда аталғандарға қосымша "Сорос-Қазақстан" Қорының қаржылық қолдауымен 2003 жылғы қарашада Қазақстанның үкiметтiк емес ұйымдарының өкiлдерiнен Азаптауға қарсы БҰҰ Конвенциясын сақтаудың мониторингiн дайындау және Азаптауға қарсы БҰҰ Комитетiне баламалы баяндаманы дайындау үшiн жұмыс тобы құрылған болатын. Жұмыс тобын "Қылмыстық реформа мониторингi және адам құқықтары комитетi" Қоғамдық бiрлестiгi басқарады.
"Сорос-Қазақстан" Қорының қаржылық қолдауымен "Қылмыстық реформа мониторингi және адам құқықтары комитетi" Қоғамдық бiрлестiгiнiң бастамасымен жұмыс тобы 2003-2004 жылдардағы кезеңде Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын iс-әрекеттер мен жазалау түрлерiне қарсы конвенцияның сақталуына мониторинг жүргiздi.
2004 жылғы 4 қазандағы өткiзiлген мониторингтің есебiне сәйкес Қазақстанда пенитенциарлық жүйе реформасын және түрмедегi халықтың санын азайтуға бағытталған қылмыстық заңнаманы iзгiлендiру саясатын жүргiзу нәтижесiнде қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiндегi адамдардың құқықтарын сақтау саласында айтарлықтай iлгерiлеуге қол жеткiзiлдi.
Атап айтқанда, есепте сотталғандарды ұстау жағдайларының тиiстi деңгейi, дiни конфессиялардың, үкiметтiк емес ұйымдардың өкiлдерi үшiн пенитенциарлық мекемелердiң ашықтығы, қылмыстық-атқару жүйесiндегi жеке құрам арасында тәртiп пен заңдылықтың болуы, тергеу изоляторларын Әдiлет министрлiгiнiң қарауына беру, Қылмыстық-атқару жүйесi комитетiнiң құрылымында сотталғандарды құқықтық қорғау бойынша пенитенциарлық қызметтi үйлестiрудi қамтамасыз ететiн қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiндегi адамдарды әлеуметтiк-құқықтық қорғау бөлiмiнiң жұмыс iстеуi айтылған.
Бұдан басқа, ҚАЖ-ды дамыту бағдарламасын қабылдау аясында ҚАЖ Комитетi сотталғандардың жағдайларын халықаралық стандарттық талаптарға барынша жақындату мақсатында түзеу мекемелерiнiң нысандарын қайта жөндеу және салу жұмыстарын жүргiзуде. Туберкулезбен ауыратын сотталғандар арнайы түзеу мекемелерiнде ұсталады. Түзеу мекемелерiнiң жұмыс практикасына, мекемеге сотталғандардың туысқандары келген кезде мекемеге ашық есiк күндерiн өткiзу кiредi.
Қылмыстық-атқару жүйесiн одан әрi демократияландыру мақсатында 2004 жылы Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң жанындағы құрамына ғалым заңгерлер, халықаралық және отандық үкiметтiк емес ұйымдардың өкiлдерi енгiзiлген Қоғамдық-бақылау кеңесi құрылған.
Кеңестiң қызметi мемлекеттiң қылмыстық-атқару саясатын iзгiлендiруге, сотталғандарды ұстау жағдайын халықаралық стандарттарға жақындату, қылмыстық жазалау саласындағы заңдылықтың бұзылуын алдын-алуға, сондай-ақ бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдардың құқықтарын қорғауға, Қазақстан Республикасының азаматтық қоғамы мен қылмыстық-атқару жүйесiнiң өзара iс-қимылын үйлестiруге бағытталған және консультативтiк-кеңестiк сипатқа ие.
Сондай-ақ Қылмыстық-атқару жүйесi комитетi Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару саясатын жетiлдiрудiң 2007-2015 жылдарға арналған Тұжырымдамасының жобасын әзiрледi, ол қылмыстық жазалау жүйесi мен оны өтеудi және жазалауды орындау жүйесiнiң материалдық-техникалық базасын одан әрi дамытуға бағытталған.
Көрсетiлген Тұжырымдаманы қабылдау және оны iске асыру пенитенциарлық саладағы мемлекеттiк саясатты ұзақ мерзiмдi перспективамен қалыптастыруға және заңдық тұрғыдан ресiмдеуге, қылмыстық жазалаулардың орындалуын және оны өтеу жағдайларының жүйесiн жетiлдiруге, сондай-ақ қылмыстық-атқару жүйесiн халықаралық стандарттарға барынша жақындатуға мүмкiндiк бередi, бұл қинауға және адамгершiлiкке жатпайтын немесе қадiр-қасиеттi төмендететiн қатынастар мен жазалаудың басқа да түрлерiн алдын алуға ықпал етедi.