Об утверждении третьего периодического доклада о мерах, принятых Республикой Казахстан в целях осуществления Конвенции ООН против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания

Постановление Правительства Республики Казахстан от 18 июня 2013 года № 617.

В соответствии с пунктом 1 статьи 19 Конвенции ООН против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания, ратифицированной Республикой Казахстан 29 июня 1998 года, Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

1. Утвердить прилагаемый третий периодический доклад о мерах, принятых Республикой Казахстан в целях осуществления Конвенции ООН против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания.

2. Министерству иностранных дел Республики Казахстан в установленном порядке направить в Комитет против пыток Организации Объединенных Наций третий периодический доклад о мерах, принятых Республикой Казахстан в целях осуществления Конвенции ООН против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания.

3. Настоящее постановление вводится в действие со дня подписания.

Премьер-Министр
Республики Казахстан	С. Ахметов

Утвержден постановлением Правительства Республики Казахстан от 18 июня 2013 года № 617 Организация Объединенных Наций Комитет против пыток

Третий периодический доклад
о мерах, принятых Республикой Казахстан в целях осуществления
Конвенции ООН против пыток и других жестоких, бесчеловечных
или унижающих достоинство видов обращения и наказания

Содержание

I. Введение

II. Часть 1: Общие сведения

III. Часть 2: Информация по статьям части I Конвенции

Статьи 1, 4, 5

Статья 2

Статья 6

Статья 7

Статьи 8, 9

Статья 10

Статья 11

Статья 12

Статья 13

Статья 14

Статья 15

IV. Часть 3: Информация по части IV Факультативного протокола к Конвенции ООН против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания.

V. Часть 4: Информация по конкретным делам и взаимодействию с неправительственными организациями.

VI. Часть 5: Информация о выполнении Республикой Казахстан рекомендаций Комитета ООН против пыток, озвученных по результатам второго периодического доклада.

I. Введение

Настоящий доклад является третьим периодическим докладом Республики Казахстан в Комитет против пыток Организации Объединенных Наций и представлен в соответствии с пунктом 1 статьи 19 Конвенции против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания, принятой 10 декабря 1984 года, ратифицированной, Республикой Казахстан 25 сентября 1998 года.

1. Доклад составлен в соответствии с общими рекомендациями Организации Объединенных Наций по процессу подготовки национальных докладов по международно-правовым актам по правам человека, а также заключениями и рекомендациями Комитета ООН против пыток.

2. Настоящий доклад охватывает период 2008 – 2012 годов.

3. Доклад подготовлен Министерством внутренних дел Республики Казахстан в сотрудничестве с Министерством юстиции Республики Казахстан и Генеральной прокуратурой Республики Казахстан.

II. Часть 1: Общие сведения

За истекшие четыре года Казахстан провел ряд важных реформ в области совершенствования национального законодательства по вопросам борьбы против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания, чем подтвердил свою приверженность соблюдению принципов демократии и обеспечению прав человека в республике, общечеловеческим принципам.

Вопросы пресечения и недопущения пыток и применения недозволенных методов ведения следствия являются предметом строжайшего контроля со стороны государства.

В правоохранительных и других государственных органах действуют подразделения по вопросам внутренней безопасности, задачей которых являются предупреждение, выявление и пресечение правонарушений со стороны сотрудников, в том числе фактов пыток.

Казахстан, используя все имеющиеся в распоряжении ресурсы и возможности, ведет решительную бескомпромиссную борьбу с любыми нарушениями прав человека и, тем более, пытками людей.

Ратифицированы Международная конвенция для защиты всех лиц от насильственных исчезновений 2006 года, Протокол о предупреждении и пресечении торговли людьми, особенно женщинами и детьми, и наказании за нее, дополняющий Конвенцию ООН против транснациональной организованной преступности 2000 года, Факультативный протокол к Международному пакту о гражданских и политических правах 1966 года.

Тюремная система стала более открытой для институтов гражданского общества, а также средств массовой информации.

Проявляя последовательность в вопросах совершенствования национального законодательства за период с 2008 по 2012 годы, к числу нормативных правовых актов, принятых Республикой Казахстан и закрепивших ряд важных положений, направленных на дальнейшее выполнение норм Конвенции, следует отнести:

1. Закон Республики Казахстан от 10 декабря 2009 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшего совершенствования системы исполнения наказаний и уголовно-исполнительной системы", который предусматривает возможность содержания в пределах одной исправительной колонии в запираемых помещениях (камерах) осужденных с различными видами режимов путем создания изолированных участков с обеспечением строгой изоляции. Таким образом, одновременно будет решен вопрос отдаленности учреждения от места проживания родственников, представится возможность регулярного общения с ними.

Также Законом предусматриваются меры по повышению эффективности уголовно-правового воздействия, не связанные с изоляцией осужденных от общества, созданию условий для социальной реабилитации лиц, освобожденных из мест лишения свободы, а также улучшения правовой и социальной защищенности персонала уголовно-исполнительной системы.

2. Закон Республики Казахстан от 18 января 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе".

3. Нормативное постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 27 февраля 2008 года № 2 "О проверке конституционности частей первой и четвертой статьи 361 Уголовного кодекса Республики Казахстан по обращению Капшагайского городского суда Алматинской области".

Данным постановлением части первая и четвертая, устанавливающие квалифицирующие признаки части первой статьи 361 Уголовного кодекса Республики Казахстан (в редакции Закона Республики Казахстан от 26 марта 2007 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам уголовно-исполнительной системы") признаны неконституционными.

Конституционный Совет подтвердил признанное в странах–участницах ОБСЕ рассмотрение в широком смысле слова формы выражения человеком своего мнения (включая протестное поведение), "если оно в существенной мере нацелено на выражение его мнения".

Конституционный Совет пришел к выводу, что "совершение актов членовредительства может являться формой выражения мнения (протеста) и рассматриваться как способ защиты своих прав лицами, лишенными свободы. В таких случаях привлечение к ответственности за членовредительство следует расценивать как ограничение права на свободу выражения мнения, которое является составляющей свободы слова, гарантированной статьей 20 Основного Закона".

4. Нормативное постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 13 апреля 2012 года № 2 "Об официальном толковании норм Конституции Республики Казахстан по вопросу исчисления конституционных сроков".

5. Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 28 декабря 2009 года № 7 "О применении норм уголовного и уголовно-процессуального законодательства по вопросам соблюдения личной свободы и неприкосновенности достоинства человека, противодействия пыткам, насилию, другим жестоким или унижающим человеческое достоинство видам обращения и наказания".

Данным нормативным постановлением четко разграничены правовые основания уголовной ответственности за применение пыток и превышение должностных полномочий. В целях соблюдения трехчасового максимального предела первоначального содержания под стражей, в постановлении предусмотрено, что лицо незамедлительно, но не позднее 3 часов после фактического задержания, должно быть передано следователю или дознавателю для решения вопроса о его процессуальном задержании. Время фактического задержания должно быть отражено в протоколе задержания с обязательным указанием с точностью до минут.

Также Верховный Суд в пункте 15 постановления разъяснил, что к иным должностным лицам, указанным в статье 141-1 "Пытки" Уголовного кодекса Республики Казахстан (далее – УК), следует относить не только должностных лиц органов уголовного преследования, но и должностных лиц других органов, перечисленных в пункте 3 примечания к статье 307 УК (иные государственные органы, органы местного самоуправления, Вооруженные силы, другие войска и воинские формирования).

Кроме того, в постановлении оговариваются вопросы рассмотрения и проверки жалоб о применении пыток, отграничения пыток от смежных составов, возмещения причиненного пытками ущерба.

6. Приказ Генерального прокурора Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 7 "Об утверждении Инструкции о проверке заявлений о пытках и иных незаконных методах, связанных с жестоким обращением с лицами, вовлеченными в уголовный процесс и содержащимися в специализированных учреждениях, и их предупреждению", которым обеспечивается непосредственное участие прокурора в проверке заявлений и расследовании уголовных дел о пытках и иных незаконных методах дознания и следствия, связанных с жестоким обращением с лицами, вовлеченными в сферу уголовного процесса.

7. Приказ Генерального прокурора Республики Казахстан от 13 августа 2012 года № 93 "Об утверждении Инструкции об организации прокурорского надзора за соблюдением законности при исполнении наказаний, содержании лиц в специальных учреждениях и осуществлении контроля за освобожденными из мест лишения свободы".

8. Совместный приказ Министра юстиции Республики Казахстан (от 01.02.2010 г. № 30), Министра здравоохранения Республики Казахстан (от 29.01.2010 г. № 56), Министра внутренних дел Республики Казахстан (от 01.02.2010 г. № 41), Председателя Комитета национальной безопасности Республики Казахстан (от 30.01.2010 г. № 15), согласованный с Генеральной прокуратурой Республики Казахстан (01.02.2010 г.) "Об обеспечении обязательного участия специалистов в области судебной медицины в проведении медицинского освидетельствования на предмет наличия телесных повреждений у лиц, находящихся в изоляторах временного содержания, следственных изоляторах и учреждениях уголовно-исполнительной системы", которым предусмотрено проведение своевременного и качественного освидетельствования лиц, находящихся в изоляторах временного содержания, следственных изоляторах, а также обратившихся с жалобой о причинении им телесных повреждений.

9. Совместный приказ Министра юстиции Республики Казахстан (от 02.02.2010 г. № 31), Генерального прокурора Республики Казахстан (от 03.02.2010 г. № 10), Министра внутренних дел Республики Казахстан (от 02.02.2010 г. № 46), Председателя Комитета национальной безопасности Республики Казахстан (от 02.02.2012 г. № 16), Председателя Агентства Республики Казахстан по борьбе с экономической и коррупционной преступностью (от 02.02.2010 г. № 13) "О взаимодействии правоохранительных органов и субъектов гражданского общества при осуществлении проверок жалоб о пытках и иных недозволенных методах ведения дознания и следствия, а также уголовного преследования по данным фактам", предусматривающий проведение эффективных и объективных проверок жалоб о пытках и иных недозволенных методах ведения дознания и следствия с участием представителей гражданского общества.

10. Приказ Министра внутренних дел Республики Казахстан от 29 марта 2012 года № 182 "О некоторых вопросах уголовно-исполнительной системы Министерства внутренних дел Республики Казахстан", которым утверждены:

- Правила посещения учреждений, исполняющих наказания, следственных изоляторов;

- Правила ввода режима особых условий в исправительных учреждениях Комитета уголовно-исполнительной системы Министерства внутренних дел;

- Правила организации деятельности по осуществлению надзора за осужденными в учреждениях уголовно-исполнительной системы и производства досмотров;

- Правила осуществления охраны и надзора за лицами, находящимися в следственных изоляторах уголовно-исполнительной системы.

11. Приказ Министра внутренних дел Республики Казахстан от 30 марта 2012 года № 184 "Об утверждении Правил проведения воспитательной работы с осужденными к лишению свободы".

12. Приказ Министра внутренних дел Республики Казахстан от 30 марта 2012 года № 185 "Об утверждении Правил перемещения осужденных к лишению свободы".

III. Часть 2: Информация по статьям части 1 Конвенции
По статьям 1, 4, 5

В уголовном законодательстве Казахстана ответственность за пытки в том виде, в котором она определена Конвенцией, введена в 2002 году с соответствующим суровым наказанием и в более полном объеме охватываются понятие и признаки преступления, заключающегося в применении пыток (статья 347-1 УК до изменений).

В диспозиции рассматриваемого состава указаны наиболее распространенные цели совершения данного преступления.

В правоприменительной деятельности правоохранительных и судебных органов имеется значительная практика по расследованию и рассмотрению уголовных дел такой категории.

Так, 20 марта 2010 года в учреждении ЛА-155/8 Департамента уголовно-исполнительной системы по г. Алматы и Алматинской области зарегистрирован факт избиения осужденного Сагатова Ж.Ж. По данному факту возбуждены уголовные дела по статьям 347-1 ч. 3 п. "б" и 308 ч. 4 п. "б" УК в отношении заместителей начальника учреждения Сыздыкова К.Б. и Абдимуратова Ж.С., начальника отдела режима и надзора Уркимбаева К.Ж., заместителя начальника отдела режима и надзора Ахметова У.К. и оперуполномоченного Курманова С.Ж.

Приговором суда от 18 марта 2011 года Сыздыков К.Б. осужден к 6 годам 8 месяцам, Абдимуратов Ж.С. – к 5 годам, Уркимбаев К.Ж. – к 6 годам 7 месяцам, Ахметов У.К. – к 6 годам 7 месяцам, Курманов С.Ж. – к 6 годам 7 месяцам лишения свободы с лишением специальных званий каждого.

Признавая первичность и неотъемлемость прав и свобод человека как высших социальных ценностей, охраняемых законом, принимая во внимание, что совершение пыток является посягательством на конституционные права граждан, и в реализацию рекомендаций Комитета ООН против пыток Законом Республики Казахстан от 18 января 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе" в УК изменен родовой объект посягательства состава преступления "Пытки" и соответствующая статья перенесена из главы "Преступления против правосудия и порядка исполнения наказаний" в главу "Преступления против конституционных и иных прав и свобод человека и гражданина" (статья 141-1 УК).

Кроме того, на законодательном уровне расширен способ совершения данного преступления. Так, диспозиция состава "пыток" предусматривает ответственность следователя, дознавателя или иного должностного лица за совершение рассматриваемого деяния, совершенного "с их подстрекательства или с молчаливого согласия другим лицом либо с их ведома".

Признание, уважение, соблюдение и защита прав человека и основных его свобод – основополагающие положения, провозглашенные Конституцией Республики Казахстан. Нарушение этих прав, в том числе посредством применения пыток, признаются фактом грубого и вопиющего игнорирования норм Основного закона.

В этой связи, состав "Пыток", посягающий на конституционные права человека и гражданина, предусматривает различные виды наказания, в том числе в виде лишения свободы от 5 до 10 лет.

Наряду с этим, в соответствии с Общей частью УК ответственность за рассматриваемое деяние наступает и в случае приготовления и покушения на данное преступление.

Статьей 6 УК предусмотрено, что ответственности подлежат лица, совершившие преступление на территории Республики Казахстан, на континентальном шельфе и в исключительной экономической зоне Казахстана, на судне, приписанном к порту республики и находящемся в открытом водном или воздушном пространстве вне пределов страны, а также на военном корабле или военном воздушном судне Республики Казахстан, независимо от места его нахождения.

За последние четыре года также значительно активизировалась работа правоохранительных органов по расследованию уголовных дел, связанных с фактами применения пыток.

Если в 2009 году было возбуждено 3 уголовных дела, то в 2010 году возбуждено 13 дел, в 2011 – 15, в 2012 – 18 дел.

Из общего количества вышеуказанных дел 36 возбуждены в отношении сотрудников органов внутренних дел, остальные в отношении сотрудников уголовно-исполнительной системы.

Учитывая, что части вторая и третья статьи 141-1 УК относятся к категории тяжких преступлений, анализом отмечен высокий показатель практики назначения уголовного наказания в виде лишения свободы:

- наказание в виде реального лишения свободы назначено 27 лицам или 82 % от общего количества осужденных по данной категории дел;

- наказания, не связанное с реальным лишением свободы (условное осуждение, ограничение свободы), назначено 6 лицам или 18 %.

По статье 2

Основополагающей гарантией обеспечения свободы человека является положение Конституции Республики Казахстан, устанавливающее, что арест и содержание под стражей допускаются только в предусмотренных законом случаях.

В нормативном постановлении Конституционного Совета Республики Казахстан от 13 апреля 2012 года № 2 сформулирована важная правовая позиция, что "под "задержанием" в конституционно-правовом значении следует понимать меру принуждения, выражающуюся в кратковременном, не более семидесяти двух часов, ограничении личной свободы человека в целях пресечения правонарушения или обеспечения производства по уголовным, гражданским и административным делам, а также применения иных мер принудительного характера, и осуществляемую уполномоченными государственными органами, должностными и иными лицами на основании и в порядке, предусмотренных законом.

Конституционное положение "без санкции суда лицо может быть подвергнуто задержанию на срок не более семидесяти двух часов" означает, что не позднее указанного времени в отношении задержанного должно быть принято решение суда о применении ареста и содержания под стражей, а также иных мер, предусмотренных законом, либо задержанный подлежит освобождению.

При этом Конституционный Совет отмечает, что законодателем могут быть установлены и меньшие сроки для принятия соответствующего решения (в пределах семидесяти двух часов).

В случае задержания граждан началом срока задержания являются момент ограничения их свободы передвижения, то есть принудительное удержание в определенном месте, доставка в органы внутренних дел, содержание в изоляции, которые ограничивают личную свободу человека и гражданина. При составлении протокола задержания, в нем обязательно должно быть зафиксировано время фактического задержания с точностью до минуты.

Также граждане имеют право знать, кто осуществил задержание или арест. Более того, гражданин имеет право на получение информации о причине его задержания или ареста, право на адвоката, на один телефонный звонок для уведомления родственников и знакомых о месте своего нахождения, и право на общение с внешним миром.

Таким образом, Конституционным Советом определены четкие временные грани задержания человека, при котором не требуется санкция суда.

Общие сроки продолжительности содержания под стражей, порядок и условия содержания под стражей лиц, подозреваемых и обвиняемых в совершении преступлений, гарантии их прав и законных интересов, а также права и обязанности сотрудников мест содержания под стражей урегулированы Уголовно-процессуальным кодексом, Законом Республики Казахстан "О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества", Правилами внутреннего распорядка следственных изоляторов, утвержденными приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 29 марта 2012 года № 182 "О некоторых вопросах уголовно-исполнительной системы Министерства внутренних дел Республики Казахстан", а также иными нормативными правовыми актами.

При этом, в соответствии со статьями 4, 5 Закона Республики Казахстан "О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества" содержание в специальных учреждениях осуществляется в соответствии с принципами законности, презумпции невиновности, равенства граждан перед законом, гуманизма, уважения чести и достоинства личности, нормами международного права и не должно сопровождаться действиями, имеющими целью причинение физических или нравственных страданий подозреваемым и обвиняемым в совершении преступлений, содержащимся в специальных учреждениях.

Основаниями помещения лиц в специальные учреждения являются:

1) помещение в следственный изолятор подозреваемых и обвиняемых в совершении преступлений, в отношении которых в качестве меры пресечения применен арест, осуществляется по постановлению судьи;

2) помещение в изолятор временного содержания задержанных по подозрению в совершении преступлений осуществляется по протоколу задержания, составленному следователем либо дознавателем. Помещение в изолятор временного содержания подозреваемых, обвиняемых, подсудимых, в отношении которых в качестве меры пресечения применен арест, осуществляется по постановлению судьи в случаях, когда доставка в следственный изолятор невозможна из-за отдаленности или отсутствия надлежащих путей сообщения;

3) помещение в специальные приемники лиц, подвергнутых административному аресту, осуществляется на основании постановления судьи об их аресте;

4) помещение в приемник-распределитель лиц, не имеющих определенного места жительства и (или) документов, удостоверяющих личность, осуществляется на основании постановления органов внутренних дел, санкционированного судом.

В соответствии со статьей 6 Закона Республики Казахстан "О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества" лица, содержащиеся в специальных учреждениях, пользуются правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан республики, с ограничениями, предусмотренными Конституцией и законами страны. Иностранцы и лица без гражданства, содержащиеся в специальных учреждениях, пользуются правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан Республики Казахстан, если иное не предусмотрено Конституцией Республики Казахстан, законами и международными договорами, ратифицированными Республикой Казахстан.

Согласно пункту 4 статьи 7 Закона Республики Казахстан "О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества", лицо или орган, в производстве которого находится уголовное дело, обязаны уведомить в течение двенадцати часов одного из родственников подозреваемого или обвиняемого о месте или об изменении места его содержания под стражей в соответствии с Уголовно-процессуальным кодексом.

Правилами внутреннего распорядка следственных изоляторов устанавливается порядок содержания подозреваемых и обвиняемых, в том числе их материально-бытового обеспечения, приема и передачи посылок, передач, получения и отправки телеграмм, писем, денежных переводов, направления предложений, заявлений и жалоб, отправления религиозных обрядов, медико-санитарного обеспечения, проведения ежедневных прогулок, свиданий, обеспечения участия подозреваемых, обвиняемых и подсудимых в следственных действиях и судебных заседаниях, личного приема подозреваемых и обвиняемых руководителем администрации места содержания под стражей и уполномоченными им лицами.

Признаком приверженности принципам и положениям Конвенций можно рассматривать сохранение самостоятельности функционирования уголовно-исполнительной системы. Так, несмотря на передачу названной структуры в ведение Министерства внутренних дел, пенитенциарная система сохранила свой самостоятельный орган управления в лице Комитета уголовно-исполнительной системы Министерства внутренних дел Республики Казахстан на республиканском уровне и областных департаментов на местном уровне.

В целях повышения эффективности работы пенитенциарной системы в 2009 году завершена реализация Программы дальнейшего развития уголовно-исполнительной системы Республики Казахстан на 2007 – 2009 годы, принятой постановлением Правительства Республики Казахстан от 6 августа 2007 года № 673.

Программа была направлена на улучшение условий содержания лиц в учреждениях уголовно-исполнительной системы, материально-техническое и медицинское обеспечение, обеспечение трудовой занятости и др., в реализацию которой выделено свыше 3,1 млрд. тенге.

В рамках программы реконструированы 4 исправительных учреждения и 2 следственных изолятора, произведен ремонт 134 объектов в 48 учреждениях. С целью ранней диагностики инфекционных и других заболеваний лиц, содержащихся под стражей, только в 2008 году в медицинские части учреждений приобретено оборудования на 43,9 млн. тенге.

В результате принятых мер по улучшению медицинского обеспечения наблюдается снижение смертности среди спецконтингента за последние четыре года в среднем на 15 %-17 %.

В целях улучшения качества оказания медицинской помощи в учреждениях уголовно-исполнительной системы, министерствами внутренних дел и здравоохранения реализуется Комплексный план мероприятий по профилактике, диагностике и лечению туберкулеза и ВИЧ-инфекций в учреждениях и План мероприятий по взятию на диспансерный учет, лечению и наблюдению больных активным туберкулезом, освобождающихся из учреждений, с незавершенным курсом лечения.

Такая же работа проводится и территориальными органами уголовно-исполнительной системы и здравоохранения совместно с региональными центрами по профилактике и борьбе со СПИДом.

Для повышения качества оказания медицинского обеспечения Указом Президента Республики Казахстан от 29 ноября 2010 года № 1113 утверждена Государственная программа развития здравоохранения Республики Казахстан "Саламатты Қазақстан" на 2011 – 2015 годы, в рамках которой с 2011 года в исправительные учреждения закупается медицинское оборудование (цифровые рентген и флюороаппараты, аппараты ЭКГ, УЗИ и т.д.), приобретен 31 рентген-флюороаппарат, изданы и распространены среди следственно-арестованных и осужденных более 19 тыс. наглядных материалов, направленных на формирование здорового образа жизни, в том числе по вопросам профилактики туберкулеза и ВИЧ/СПИД.

Постановлением Правительства Республики Казахстан от 7 апреля 2012 года № 430 утверждены Правила оказания медицинской помощи гражданам, свобода которых ограничена, а также отбывающим наказания по приговору суда в местах лишения свободы, помещенным в специальные учреждения.

Вопросы медицинского обеспечения и его улучшения в исправительных учреждениях являются предметом постоянного рассмотрения Национального координационного совета по охране здоровья при Правительстве Республики Казахстан.

В 2012 году Правительством Республики Казахстан утверждена Программа развития уголовно-исполнительной системы на 2012 – 2015 годы (далее – Программа).

Программой предусмотрено принятие в среднесрочной перспективе дополнительного комплекса мер, направленных:

- на обеспечение медицинским оборудованием и лекарственными средствами лечебно-профилактические учреждения уголовно-исполнительной системы;

- на проработку вопросов строительства противотуберкулезных учреждений, а также создание отделений на базе имеющихся фтизиохирургических отделений для лечения больных туберкулезом;

- на создание системы мониторинга и оценки наркологической ситуации в исправительных учреждениях, а также обучение врачей-психиатров учреждений принципам наркологического и мотивационного консультирования и т.д.

В целях детальной проработки организационно-правовых и финансовых вопросов поэтапной передачи медицинской службы уголовно-исполнительной системы в ведение Министерства здравоохранения создана Межведомственная рабочая группа из числа заинтересованных государственных органов.

Для обеспечения надлежащих условий отбывания наказаний ежегодно приобретается коммунально-бытовое оборудование (дезинфицирующие камеры, холодильники, стиральные машины и т.д.). на сумму в среднем 60-70 млн. тенге.

Решается вопрос с обеспечением безопасных и достойных условий содержания в местах предварительного заключения и лишения свободы, отвечающих минимальным стандартным правилам обращения с заключенными.

Придерживаясь опыта стран Европейского союза, где площадь на одного осужденного составляет около 7 кв. метров, государством постепенно принимаются законодательные меры, направленные на расширение квадратуры камер исправительных учреждений и следственных изоляторов.

Правительство Республики Казахстан с каждым годом значительно увеличивает выделение бюджетных средств на нужды специальных учреждений (2009-2010 г.г. – 195 млн. тенге, 2011 г. – 900 млн. тенге, 2012 г. – 722 млн. тенге).

Ведется работа по поэтапному выведению изоляторов временного содержания из подвальных и полуподвальных помещений.

Так, завершено строительство нового изолятора временного содержания в городе Усть-Каменогорске на 28 койко-мест. На стадии строительства изолятор в городе Талдыкоргане на 35 койко-мест.

Разработана проектно-сметная документация на строительство нового изолятора в городе Костанае на 35 койко-мест. Запланировано строительство таких изоляторов в городах Алматы, Костанай и Павлодар, где в последних двух строительство начнется в 2013 и 2014 годах.

В рамках оптимизации и укрепления материальной базы уголовно-исполнительной системы в настоящее время проводятся:

- реконструкция исправительных учреждений общего и строго режимов в городах Уральске и Кызылорде;

- разработка проектно-сметной документации для строительства отдельных объектов жизнеобеспечения в исправительных учреждениях Акмолинской, Атырауской и Мангистауской областей;

- капитальный ремонт инженерно-технических средств охраны 10 исправительных учреждений.

Завершен капитальный ремонт столовых в учреждениях Карагандинской области, медицинской части для лечения больных туберкулезом в поселке Новоукраинка Северо-Казахстанской области, общежития исправительного учреждения строгого режима города Астаны, овощехранилища учреждения в Жамбылской области.

В 2012 году выделены средства на разработку проектно-сметной документации и капитальный ремонт инженерно-технических средств охраны 19 исправительных учреждений, а также на капитальный ремонт зданий и сооружений 40 объектов учреждений уголовно-исполнительной системы.

Государством принимаются меры по снижению численности лиц, содержащихся в учреждениях уголовно-исполнительной системы.

Так, наблюдается тенденция ежегодного снижения численности осужденных и следственно-арестованных.

Если в 2009 году их количество составляло более 63 тысяч человек, то на 1 января 2013 года содержалось 48684 осужденных и следственно-арестованных. Число спецконтингента, содержащегося непосредственно в местах лишения свободы, сократилось за четыре года на 13 тысяч осужденных.

Этому в немалой степени способствовала проводимая государством политика гуманизации уголовного законодательства. В реализацию первого этапа гуманизации, регламентированного Законом Республики Казахстан от 18 января 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе", освобождено 1316 осужденных, инкриминируемые деяния которых были декриминализированы, сокращены сроки наказания 697 лицам, в отношении 378 лиц применены наказания, не связанные с лишением свободы.

В ознаменовании 20-летия Независимости страны 28 декабря 2011 года принят Закон Республики Казахстан "Об амнистии в связи с двадцатилетием государственной независимости Республики Казахстан", направленный на освобождение от уголовной ответственности и наказания лиц, совершивших преступления небольшой и средней тяжести.

В ходе применения акта амнистии из следственных изоляторов и исправительных учреждений освобождено более 3,3 тысяч лиц (в том числе: 76 женщин, 16 инвалидов, 13 лиц пенсионного возраста, 14 несовершеннолетних и 2561 осужденный, которые отбыли не менее одной четверти назначенного судом срока наказания), сокращены сроки наказания 859 осужденным.

Более того, актами Главы государства о помиловании с 2008 по 2012 годы освобождены 38 осужденных.

В целях исключения переполнения в исправительных учреждениях:

- в 2010 году введено в эксплуатацию новое исправительное учреждение общего режима для содержания впервые осужденных женщин в городе Атырау;

- отдельные исправительные учреждения в Акмолинской и Павлодарской областях были перепрофилированы в исправительные учреждения общего режима для осужденных, ранее не судимых к лишению свободы;

- три воспитательные колонии перепрофилированы в колонии-поселения для положительно характеризующихся осужденных, а для разгрузки женских колоний и отбытия наказания по месту жительства в центральном и северном регионах страны одно учреждение в городе Петропавловске перепрофилировано в женскую колонию.

В деятельности органов уголовно-исполнительной системы внедряются новые формы контроля за осужденными.

Законом Республики Казахстан от 18 января 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе" введен институт контроля за поведением осужденных к наказаниям, не связанным с лишением свободы, путем использования электронных средств слежения, так называемых "электронных браслетов".

Принятый 15 февраля 2012 года Закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам службы пробации" направлен на формирование и организацию деятельности службы пробации как правового института, нацеленного на предупреждение повторных преступлений условно осужденными лицами и оказание им социально-правовой помощи.

В целях реализации указанного Закона, разработаны и приняты нормативные правовые акты, регулирующие вопросы исполнения наказаний, не связанных с изоляцией осужденного от общества.

Так, постановлением Правительства Республики Казахстан от 28 апреля 2012 года № 542 утверждены Правила оказания социально-правовой помощи условно осужденным.

Приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 14 марта 2012 года № 141 "Некоторые вопросы исполнения наказаний, не связанных с изоляцией осужденного от общества" утверждены Правила по исполнению наказаний, не связанных с изоляцией осужденного от общества.

Приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 19 марта 2012 года № 157 утверждены Правила организации деятельности служб пробации уголовно-исполнительных инспекций.

В структуре уголовно-исполнительных инспекций созданы службы пробации. Увеличена штатная численность уголовно-исполнительных инспекций на 1183 единицы, в том числе в 2010 году на 591 единицу, в 2011 году на 592 единицы. Данное увеличение связано с укреплением служб пробации.

Законом Республики Казахстан от 9 ноября 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования правоохранительной деятельности и дальнейшей гуманизации уголовного законодательства" внесены следующие изменения:

1) упрощен механизм условно-досрочного освобождения осужденных от дальнейшего отбывания наказания посредством обращения осужденных непосредственно в суд;

2) лица, впервые осужденные к лишению свободы на срок не свыше одного года, отбывают наказание в колониях-поселениях. В результате указанные лица не будут отбывать наказание с осужденными, которые длительное время находятся в местах лишения свободы, и подвергаться отрицательному воздействию;

3) увеличены количество длительных и краткосрочных свиданий, а также получение посылок, бандеролей несовершеннолетними осужденными.

По статье 6

Органами, осуществляющими уголовное преследование, уведомление о месте или изменении места содержания под стражей подозреваемого или обвиняемого иностранца в течение 12 часов направляется в Генеральную прокуратуру, министерства иностранных дел и внутренних дел, Комитет национальной безопасности, а также посольство, консульство или иное представительство государства, гражданином которого он является.

Статьей 17 Закона Республики Казахстан "О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества" подозреваемым и обвиняемым с момента задержания предоставлено право на свидание с защитником наедине и конфиденциально. Количество и продолжительность свидания не ограничиваются. Официальные представители дипломатических представительств иностранных государств по решению Генеральной прокуратуры Республики Казахстан имеют право посетить подозреваемого или обвиняемого иностранца представляемого ими государства.

Согласно статье 10 Уголовно-исполнительного кодекса Республики Казахстан иностранцы, осужденные к лишению свободы, имеют право поддерживать связь с дипломатическими представителями и консульскими учреждениями своих государств, а граждане стран, не имеющих дипломатических и консульских учреждений в Республике Казахстан, с дипломатическими представительствами государства, взявшего на себя защиту их интересов, или с международными организациями, занимающимися их защитой.

По статье 7

В 2008 – 2012 годы лица, обвиняемые в совершении пыток, в экстрадиционном порядке на территории Республики Казахстан не задерживались, выдача таких лиц у иностранных государств не требовалась и уголовное преследование по ходатайствам других государств не осуществлялось.

По статьям 8, 9

К числу подписанных Республикой Казахстан международных договоров за период с 2008 – 2012 годы в сфере оказания взаимной правовой помощи по уголовным и гражданским делам относятся:

1. Соглашение между Республикой Казахстан и Объединенными Арабскими Эмиратами о взаимной правовой помощи по уголовным делам от 16 марта 2009 года.

2. Соглашение о правовой помощи и взаимодействии таможенных органов государств-членов Таможенного Союза по уголовным делам и делам об административных правонарушениях от 5 июля 2010 года.

3. Договор между Республикой Казахстан и Республикой Индия об оказании правовой помощи по гражданским делам от 16 апреля 2011 года.

4. Конвенция между Республикой Казахстан и Королевством Испания о взаимной правовой помощи по уголовным делам от 17 июня 2011 года.

5. Соглашение между Республикой Казахстан и Социалистической Республикой Вьетнам о взаимной правовой помощи по гражданским делам от 31 октября 2011 года.

6. Договор между Республикой Казахстан и Исламской Республикой Иран о выдаче от 29 апреля 2012 года.

7. Договор между Республикой Казахстан и Королевством Испания о передаче осужденных лиц и выдаче от 16 ноября 2012 года.

По статье 10

Уголовно-процессуальным и Уголовно-исполнительным кодексами Республики Казахстан регламентированы порядок обращения с лицами, содержащимися в учреждениях уголовно-исполнительной системы.

Правила внутреннего распорядка следственных изоляторов, а также Правила внутреннего распорядка исправительных учреждений, утвержденные приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 29 марта 2012 года № 182, регламентируют право осужденных и лиц, содержащихся в следственных изоляторах, на вежливое, не унижающее человеческое достоинство, обращение со стороны персонала данных учреждений.

В настоящее время в структуре уголовно-исполнительной системы имеется Учебный центр Комитета уголовно-исполнительной системы Министерства внутренних дел Республики Казахстан, реализующий курсы в сфере международных стандартов в области защиты прав человека и обращения с осужденными.

В учебных заведениях Министерства внутренних дел Республики Казахстан организованы специальные обучающие курсы по международным стандартам в области защиты прав человека и обращения с заключенными.

Кроме того, юрисконсультами учреждений уголовно-исполнительной системы на постоянной основе организованы мероприятия праворазъяснительного характера как для лиц, содержащихся в местах лишения свободы, в форме лекций, семинаров, тренингов, так и для личного состава уголовно-исполнительной системы. Ежегодно проводятся более 15 тысяч лекций и занятий правового характера, а также юридических консультаций.

По статье 11

В целях реализации статьи 11 Конвенции, предусматривающей систематическое рассмотрение правил, инструкций, методов и практики, касающихся условий содержания под стражей и обращения с лицами, подвергнутыми любой форме ареста, задержания или тюремного заключения, приняты следующие акты:

1. Постановление Правительства Республики Казахстан от 7 апреля 2012 года № 430 "Об утверждении Правил оказания медицинской помощи гражданам, свобода которых ограничена, а также отбывающим наказание по приговору суда в местах лишения свободы, помещенным в специальные учреждения".

2. Приказ Министра здравоохранения Республики Казахстан от 12 марта 2010 года № 164 "Об утверждении Инструкции по производству судебно-психиатрической экспертизы".

3. Приказ Министра здравоохранения Республики Казахстан от 20 мая 2010 года № 368 "Об утверждении Инструкции по организации и производству судебно-медицинской экспертизы".

4. Приказ Министра внутренних дел Республики Казахстан от 23 мая 2011 года № 232 "Об утверждении Правил организации деятельности специальных приемников органов внутренних дел".

5. Приказ Министра внутренних дел Республики Казахстан от 23 мая 2011 года № 233 "Об утверждении Правил организации деятельности приемников-распределителей органов внутренних дел".

6. Приказ Министра внутренних дел Республики Казахстан от 9 января 2012 года № 10 "Об утверждении Правил внутреннего распорядка приемников-распределителей органов внутренних дел".

7. Приказ Министра внутренних дел Республики Казахстан от 9 января 2012 года № 11 "Об утверждении Правил внутреннего распорядка специальных приемников органов внутренних дел".

По статье 12

Как показывает практика, пытки и другие жестокие, бесчеловечные и унижающие достоинство виды обращения могут допускаться в зданиях органов уголовного преследования в ходе осуществления следствия и дознания.

В этой связи, в целях обеспечения эффективности противодействия нарушениям конституционных прав граждан в уголовно-правовой сфере, Генеральной прокуратурой реализуется проект "Дежурный прокурор в полиции – гарант прав граждан", основной целью которого являются защита прав граждан, доставляемых в органы внутренних дел, и недопущение пыток и незаконного их задержания.

Функционирование прокуроров обеспечивается в зданиях органов уголовного преследования, в которых будет внедрена система электронного учета всех доставленных и задержанных лиц, установлены камеры наблюдения.

В обязанности дежурного прокурора входят выявление нарушений прав граждан посредством мониторинга сведений и видеозаписей, незамедлительное пресечение нарушений, освобождение незаконно задержанных или доставленных, в случае выявления фактов применения пыток – проведение неотложных мероприятий и передача материалов для дальнейшей проверки, прием граждан с жалобами.

Приказом Генерального прокурора Республики Казахстан от 30 января 2012 года № 9 утверждено Положение о дежурных прокурорах в полиции.

Ежегодно органами уголовного преследования по подозрению в совершении преступлений в изоляторы временного содержания водворяются порядка 38 тысяч человек. При этом, если в 2008 году указанное количество достигло более 46 тысяч задержанных, то в 2012 году оно составило 31836 человек.

Указанные статистические данные свидетельствуют о том, что подход органов расследования к применению данной меры процессуального принуждения стал более взвешенным.

Наряду с этим, результаты надлежащего прокурорского надзора также положительно отражаются на состоянии защиты прав и свобод человека. Так, прокурорами за отсутствием оснований для ареста из изоляторов временного содержания освобождены: в 2008 году 823 лица, в 2009 году – 1243, в 2010 году – 1224, 2011 году – 1423 и в 2012 году – 1770 человек.

Проверки законности задержания и содержания граждан в изоляторах временного содержания и служебных и иных помещениях органов уголовного преследования органами прокуратуры осуществляются на постоянной основе, которые проводятся также и в ночное время, праздничные и выходные дни, в том числе с использованием видеосъемки.

В случаях выявления признаков пыток органы прокуратуры в соответствии с Уголовно-процессуальным кодексом Республики Казахстан вправе принять решение о возбуждении уголовного дела в отношении виновных должностных лиц, а также определить его подследственность.

Кроме того, с целью исключения ведомственной корпоративности и заинтересованности при расследовании данной категории дел, Законом Республики Казахстан от 18 января 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе" в статью 192 Уголовно-процессуального кодекса внесены изменения, предусматривающие альтернативную подследственность, т.е. при совершении пыток сотрудниками органов внутренних дел дело расследуется финансовой полицией и наоборот.

При этом, учитывая, что рассматриваемая категория преступлений в большинстве случаев совершается представителями власти, статьей 159 Уголовно-процессуального кодекса органу, ведущему уголовный процесс, предоставлено право с санкции прокурора отстранить от должности обвиняемого при наличии достаточных оснований полагать, что, оставаясь на этой должности, он будет препятствовать расследованию и разбирательству дела в суде, возмещению причиненного преступлением ущерба или продолжать заниматься преступной деятельностью, связанной с пребыванием на этой должности.

Такое постановление направляется по месту работы обвиняемого, руководитель которого в течение трех суток обязан исполнить его и уведомить об этом лицо или орган, принявшие решение об отстранении от должности.

Требование о временном отстранении от должности в случаях, предусмотренных уголовно-процессуальным законодательством, и проведения служебного расследования установлено и в принятом 6 января 2011 года Законе Республики Казахстан "О правоохранительной службе".

Соблюдение конституционных прав граждан является важнейшей задачей всех правоохранительных органов Республики Казахстан.

В органах прокуратуры, внутренних дел и финансовой полиции функционируют общественные советы в качестве консультативно-совещательных органов с участием видных государственных и общественных деятелей, правозащитников и журналистов.

10 декабря 2009 года принят Закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшего совершенствования системы исполнения уголовных наказаний и уголовно-исполнительной системы", предоставивший Уполномоченному по правам человека в Республике Казахстан право без специального разрешения посещать учреждения, исполняющие наказания, следственные изоляторы.

Законом Республики Казахстан от 29 декабря 2010 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам закрепления оснований, порядка и условий содержания лиц в учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества" право беспрепятственного посещения специальных учреждений предоставлено членам общественной наблюдательной комиссии.

Ранее имели место случаи, когда в нарушение установленного порядка, администрация учреждения необоснованно отказывала осужденному в представлении к условно-досрочному освобождению от отбывания наказания и переводу в колонию-поселение.

В целях недопущения такого рода нарушений Законом Республики Казахстан от 9 ноября 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования правоохранительной деятельности и дальнейшей гуманизации уголовного законодательства" в статью 169 Уголовно-исполнительного кодекса внесены поправки, предоставляющие осужденным право обращения с ходатайством об условно-досрочном освобождении от отбывания наказания или замене не отбытой части наказания более мягким видом наказания непосредственно в суд после отбытия установленной законом части срока наказания.

При отбытии осужденным установленной законом части срока наказания орган, исполняющий наказания, обязан письменно в пятидневный срок уведомить осужденного о наступлении права подачи ходатайства в суд для рассмотрения вопроса об условно-досрочном освобождении от отбывания наказания или замене неотбытой части наказания более мягким видом наказания.

Орган, исполняющий наказания, в течение десяти дней после обращения осужденного с таким ходатайством обязан направить его в суд с приложением соответствующих материалов и личного дела осужденного, а также уведомить прокурора.

По статье 13

Право каждого на судебную защиту своих прав и свобод регламентировано статьей 13 Конституции Республики Казахстан.

Согласно статьям 16, 20 Закона Республики Казахстан "О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества" подозреваемые и обвиняемые в период нахождения в местах содержания под стражей имеют право обращаться с предложениями, заявлениями, в том числе в суд, по вопросу о законности и обоснованности их содержания под стражей и нарушения их законных прав и интересов.

Предложения, заявления и жалобы подозреваемых и обвиняемых, адресованные в государственные органы, органы местного самоуправления, общественные объединения и средства массовой информации, направляются через администрацию в места содержания под стражей.

Жалобы на действия и решения суда, дознавателя, начальника органа дознания, следователя или прокурора направляются немедленно в порядке, предусмотренном Уголовно-процессуальным кодексом.

Не допускается преследование в любой форме подозреваемых и обвиняемых за обращения с предложениями, заявлениями или жалобами в связи с нарушением их прав и законных интересов. Должностные лица мест содержания под стражей, виновные в таком преследовании, несут ответственность в соответствии с законодательством.

Статья 10 Уголовно-исполнительного кодекса регламентирует право осужденных обращаться с устными и письменными предложениями, заявлениями и жалобами к администрации учреждения или органа, исполняющего наказание, в вышестоящие органы управления учреждениями и органами, исполняющими наказания, в суд, органы прокуратуры, иные государственные органы, общественные объединения, а также международные организации по защите прав и свобод человека.

Комитетом уголовно-исполнительной системы также непосредственно рассматриваются жалобы и обращения граждан. Адекватная праворазъяснительная работа пенитенциарной системы обуславливает соответствующее снижение их количества. Если в 2008 году в Комитет поступило 5327 обращений физических и юридических лиц, то за 2012 год их поступило 4285 (2009 г. – 5288, 2010 г. – 4889, 2011 г. – 4686). Одновременно наблюдается снижение количества жалоб на неправомерные действия сотрудников уголовно-исполнительной системы от 5,4 % в 2008 году до 3,2 % в 2011 году.

В настоящее время территориальными департаментами на постоянной основе осуществляется работа по оказанию квалифицированной юридической помощи лицам, содержащимся в исправительных учреждениях. Для оказания юридической помощи осужденным привлекаются сотрудники территориальных органов юстиции, адвокаты и нотариусы, представители филиалов Казахстанского международного бюро по правам человека.

По статье 14

Законодательство Республики Казахстан содержит нормы, обеспечивающие жертве пыток возмещение причиненного вреда и ее право на справедливую и адекватную компенсацию, включая средства для возможно более полной реабилитации.

Так, в соответствии с требованиями статьи 75 Уголовно-процессуального кодекса потерпевшему обеспечивается возмещение имущественного вреда, причиненного преступлением, в том числе пытками, а также расходов, понесенных в связи с его участием на предварительном следствии и в суде, включая расходы на представителя.

Согласно статьям 39, 40 Уголовно-процессуального кодекса лицо, оправданное по суду, а равно обвиняемый (подозреваемый), в отношении которого уголовное преследование прекращено по реабилитирующим основаниям, считаются невиновными и не могут быть подвергнуты каким-либо ограничениям в правах и свободах, гарантированных Конституцией Республики Казахстан.

Суд, орган уголовного преследования должны принять все предусмотренные законом меры по реабилитации указанного лица и возмещению вреда, причиненного ему в результате незаконных действий органа, ведущего уголовный процесс.

Вред, причиненный лицу в результате незаконного задержания, ареста и других мер процессуального принуждения, возмещается из республиканского бюджета в полном объеме, независимо от вины органа, ведущего уголовный процесс. В случае смерти гражданина право на возмещение вреда в установленном законодательством порядке переходит к его наследникам.

По статье 15

В соответствии с Законом Республики Казахстан от 10 декабря 2009 года "О внесении изменений и дополнений в Уголовный, Уголовно-процессуальный и Гражданский процессуальный кодексы по вопросам совершенствования судебной системы" Уголовно-процессуальный кодекс дополнен нормами, направленными на:

- установление о том, что суд не связан с мнением сторон по вопросам необходимости и достаточности исследования имеющихся в деле и представленных в судебном заседании сторонами доказательств, за исключением случаев, предусмотренных частью второй статьи 361 Уголовно-процессуального кодекса;

- обязательную проверку органом, ведущим уголовный процесс, всех заявлений о применении недозволенных методов следствия при сборе и закреплении материалов дела в качестве доказательств (п. 4 статьи 24 УПК).

В статью 125 Уголовно-процессуального кодекса в соответствии с Законом Республики Казахстан от 11 декабря 2009 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам обеспечения квалифицированной юридической помощью" внесены дополнения, касающиеся возможных путей получения сведений, необходимых для осуществления защиты.

Более того, указывается, что сведения, полученные в ходе опроса, могут быть использованы в качестве доказательств после допроса лица органом, ведущим уголовный процесс, проведенного в порядке, установленном Уголовно-процессуальным кодексом. При невозможности допроса ранее опрошенного лица указанные сведения могут быть использованы в качестве доказательств непосредственно, при этом подлинность подписи ранее опрошенного лица должна быть удостоверена в установленном законом порядке.

Кроме того, сведения как в устной, так и письменной форме, а также предметы и документы для приобщения их в качестве доказательств по уголовному делу вправе представить подозреваемый, обвиняемый, защитник, частный обвинитель, потерпевший, гражданский истец, гражданский ответчик и их представители, а также любые граждане и организации. Предметы и документы после их оценки по правилам статьи 128 Уголовно-процессуального кодекса приобщаются к уголовному делу, о чем составляется протокол в соответствии с требованиями части второй статьи 122 Уголовно-процессуального кодекса.

Пункт 3 статьи 38 Уголовно-процессуального кодекса, положения которого устанавливали, что при исключительных обстоятельствах, когда это диктуется особым характером дела, в целях надлежащего обеспечения соблюдения тайны первоначального этапа следствия с санкции прокурора, его заместителя уведомление указанных лиц может не производиться в течение семидесяти двух часов с момента задержания, кроме случаев, когда подозреваемый является несовершеннолетним, исключен в соответствии с Законом Республики Казахстан от 18 января 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе".

Закон Республики Казахстан от 9 ноября 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования правоохранительной деятельности и дальнейшей гуманизации уголовного законодательства" вносит уточнения в статью 121 Уголовно-процессуального кодекса, а именно в пункте 3 указанной статьи слова "приговора или прекращении дела" заменены словами "решения об отказе в возбуждении уголовного дела, о прекращении производством уголовного дела или вынесении приговора".

Уголовно-процессуальный кодекс содержит норму (статья 116), предусматривающую, что фактические данные, полученные с применением пытки, должны быть признаны недопустимыми в качестве доказательств.

IV. Часть 3: Информация по части IV Факультативного протокола к Конвенции ООН против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания

Ратифицировав в июне 2008 года Факультативный протокол к Конвенции против пыток, Казахстан обязался учредить Национальный превентивный механизм к 21 ноября 2009 года.

Создание Национального превентивного механизма в установленные протоколом сроки не представилось возможным в условиях финансового кризиса (носит затратный характер; согласно пункту 3 статьи 18 Факультативного протокола к Конвенции против пыток государства-участники обязаны предоставлять необходимые ресурсы для функционирования Национального превентивного механизма).

В этой связи, Казахстан воспользовался отсрочкой исполнения обязательств по пункту 2 статьи 24 Факультативного протокола к Конвенции против пыток и Указом Президента Республики Казахстан от 30 ноября 2009 года № 896 было принято соответствующее решение об отсрочке исполнения обязательства на три года.

В рамках проводимой работы постановлением Правительства Республики Казахстан от 30 марта 2012 года № 400 проект Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам создания национального превентивного механизма, направленного на предупреждение пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания" внесен в Мажилис Парламента Республики Казахстан.

Законопроект направлен на создание национального превентивного механизма, который представляет собой систему регулярных посещений специальных учреждений с целью предупреждения пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания.

В качестве мест регулярных посещений законопроект определяет исправительные учреждения и следственные изоляторы, учреждения для принудительного лечения больных алкоголизмом, наркоманией и токсикоманией, специальные учреждения временной изоляции от общества, организации образования с особым режимом содержания.

Посещение осуществляется участниками Национального превентивного механизма, а именно Уполномоченным по правам человека, членами общественных наблюдательных комиссий, общественных объединений, заключивших договоры о реализации социальных проектов по обеспечению деятельности Национального превентивного механизма.

Уполномоченный по правам человека в соответствии с его компетенцией не ограничивается в количестве и сроках посещений. Другие участники Национального превентивного механизма посещают специальные учреждения не менее двух раз в год, в количестве не более четырех человек.

По итогам посещений участники Национального превентивного механизма представляют в органы прокуратуры и уполномоченные органы, в ведении которых находятся учреждения:

- рекомендации по улучшению обращения с лицами, содержащимися в посещаемых учреждениях, и предупреждению пыток;

- предложения по совершенствованию законодательства.

По итогам рассмотрения поступивших рекомендаций и предложений указанные государственные органы обязаны информировать участников Национального превентивного механизма.

Законопроект также устанавливает права и обязанности участников Национального превентивного механизма, основания для прекращения их деятельности.

В целях обеспечения функциональной независимости Национального превентивного механизма и его участников от исполнительных органов, предусматривается финансирование их деятельности из государственного бюджета.

В мае 2009 года Казахстан посетил специальный докладчик ООН по вопросам пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания господин Манфред Новак.

Господин М. Новак высказал мнение о создании правового механизма предупреждения пыток и иного насилия в сфере взаимоотношений личности и государства. В частности, Верховным Судом Республики Казахстан изучена судебная практика рассмотрения дел о пытках за 2007 – 2008 годы, на основании которой принято нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 28 декабря 2009 года № 7 "О применении норм уголовного и уголовно-процессуального законодательства по вопросам соблюдения личной свободы и неприкосновенности достоинства человека, противодействия пыткам, насилию, другим жестоким или унижающим человеческое достоинство видам обращения и наказания", где нашли отражение вопросы, поднятые в докладе спецдокладчика по вопросам пыток г-на Новака.

Докладчик указывал, что момент задержания и доставка в полицейский участок не фиксируются, невозможно установить соблюдается ли трехчасовой максимальный предел первоначального содержания под стражей. Первые часы задержания используются правоохранительными органами для получения показаний с применением пыток.

В целях исключения такого положения в нормативном постановлении предусмотрено, что лицо незамедлительно, но не позднее 3 часов после фактического задержания, должно быть передано следователю или дознавателю для решения вопроса о его процессуальном задержании. Время фактического задержания должно быть отражено в протоколе задержания с обязательным указанием с точностью до минут.

Господин М. Новак также выражал озабоченность отсутствием должного реагирования на молчаливое согласие сотрудников органов следствия и дознания на применение пыток.

В этой связи, законодателем в диспозиции статьи 141-1 УК "Пытки" разграничены непосредственное причинение пыток непосредственно должностным лицом и совершение такого преступления с его подстрекательства или молчаливого согласия другим лицом либо их ведома.

V. Часть 4: информация по конкретным делам и взаимодействию с неправительственными организациями

По данным Комитета по правовой статистике и специальным учетам при Генеральной прокуратуре Республики Казахстан правоохранительными органами по фактам пыток в 2009 году было возбуждено 3 уголовных дела, в 2010 году – 13, в 2011 году – 15, в 2012 – 18 дел.

25 марта 2011 года прокуратурой города Сарани Карагандинской области возбуждено уголовное дело по пунктам "а, г" части 2 статьи 141-1 УК по заявлению Лутошкиной В. о нанесении телесных повреждений ее несовершеннолетнему брату Лутошкину М. сотрудниками отдела внутренних дел города Сарани.

Приговором Саранского городского суда от 25 июля 2011 года:

- начальник службы криминальной полиции органа внутренних дел города Сарани Коряка В.В. признан виновным по части 3 статьи 28, пунктам "а, г" части 2 статьи 141-1 УК с назначением наказания в виде 3 лет 6 месяцев лишения свободы в исправительной колонии общего режима с лишением права занимать должности на государственной службе в организациях местного самоуправления и какие-либо должности в организациях, связанных с административно-хозяйственной деятельностью, сроком на 3 года;

- сотрудник криминальной полиции органа внутренних дел города Сарани Аукенов Р. признан виновным по пунктам "а, г" части 2 статьи 141-1 УК с назначением наказания в виде 2 лет 6 месяцев лишения свободы с отбыванием наказания в исправительной колонии общего режима с лишением права занимать должности на государственной службе в организациях местного самоуправления и какие-либо должности в организациях, связанных с административно-хозяйственной деятельностью, сроком на 3 года.

Апелляционной инстанцией Карагандинского областного суда от 16 сентября 2011 года приговор оставлен без изменений, жалобы осужденных без удовлетворения.

Также соответствующими государственными органами своевременно приняты меры реагирования по факту бесчеловечного отношения и превышения власти со стороны сотрудников полиции в Северо-Казахстанской области.

Так, 28 января 2012 года, около 15.00 часов, в здании средней школы села Ясновка Есильского района Северо-Казахстанской области сотрудники ОВД указанного района Сарсенбаев К.Р. и Козырев Р.Х. путем угроз применения физического насилия потребовали у гражданина Рожнова И.И. признаться в совершении кражи ноутбука из сельской средней школы.

В этот же день в 20.30 часов Рожнов И.И. сотрудниками полиции был доставлен в здание Есильского РОВД, где он незаконно содержался в ночное время в помещении спортзала РОВД. После чего, Рожнов И.И., опасаясь продолжения в отношении него недозволенных методов дознания, был вынужден оговорить себя и дать признательные показания в краже ноутбука.

29 января 2012 года в ходе следственных действий Рожнов И.И. скрылся от сотрудников и в дальнейшем заблудившись в лесу, обморозил ноги. 1 февраля 2012 года Рожнов И.И. поступил в Центральную районную больницу Кызылжарского района с диагнозом: "Обморожение обеих ступней ног 3-4 степени", где ему хирургическим путем ампутировали обе ноги.

14 февраля 2012 года по данному факту Управлением собственной безопасности Департамента внутренних дел Северо-Казахстанской области возбуждено уголовное дело по статье 308 части 4 пункта "а" УК "Превышение власти или должностных полномочий".

Приговором суда города Петропавловска от 26 ноября 2012 года Сарсенбаев К.Р. и Козырев Р.Х. признаны виновными в инкриминируемом им деянии и осуждены к 5 годам и 6 месяцам лишения свободы с отбыванием наказания в исправительной колонии общего режима, лишением права занимать должности в государственных органах сроком на 3 года, конфискацией всего лично им принадлежащего имущества.

В рамках реформирования уголовно-исполнительной системы государством принимаются меры по приближению пенитенциарной системы к международным нормам и стандартам.

В настоящее время налажено конструктивное сотрудничество с 42 общественными объединениями посредством реализации совместных проектов в виде оказания юридической, консультативной, социально-психологической помощи следственно-арестованным и осужденным.

В 2012 году проведено 283 мероприятия в виде круглых столов, встреч и занятий.

В целях развития института общественного мониторинга соблюдения прав лиц, содержащихся под стражей и местах предварительного заключения, а также повышения эффективности борьбы с пытками и другими видами жестокого или унижающего достоинство обращения Министерством внутренних дел с 2006 года совместно с общественным фондом "Хартия за права человека" в городах Алматы, Усть-Каменогорске, Таразе, Шымкенте и Актюбинске реализуется проект "Мониторинг соблюдения прав задержанных, подозреваемых, обвиняемых, содержащихся в изоляторах временного содержания и полицейских участках".

В апреле 2010 года все прокуратуры областей и городов Астаны и Алматы совместно с территориальными правоохранительными органами утвердили на период 2010 – 2012 годы планы мероприятий с неправительственными организациями по профилактике преступлений, связанных с применением пыток сотрудниками государственных органов и учреждений, в которых содержатся граждане, взятые под стражу, или осужденные.

Во исполнение запланированных мероприятий совместно с неправительственными организациями проведен всеобуч среди сотрудников правоохранительных органов на предмет изучения международных договоров в области защиты прав человека, а также по указанной тематике проводились тренинги, семинары и круглые столы.

На регулярной основе проводился мониторинг во всех местах содержания под стражей и лишения свободы с участием представителей неправительственных организаций.

Если в 2008 году неправительственные организации посетили места содержания под стражей и лишения свободы 697 раз, то в 2011 году мониторинг проведен 1377 раз. Наряду с этим, в том же году членами общественных наблюдательных комиссий проведено 884 посещения данных учреждений.

Во всех регионах страны действуют общественные наблюдательные комиссии, в состав которых входят представители неправительственных правозащитных организаций.

Создана рабочая группа по предупреждению пыток при Уполномоченном по правам человека в Республике Казахстан (Омбудсмене) с участием представителей неправительственных правозащитных организаций, в задачу которой входят посещение мест содержания под стражей и подготовка рекомендаций по модели и процедуре создания национальных превентивных механизмов.

В 2011 году сотрудниками органов внутренних дел совместно с представителями общественного Фонда "Хартия за права человека" в целях профилактики преступлений, связанных с применением пыток, проведено 280 проверок подразделений органов внутренних дел, в том числе – 134 проверки специальных учреждений.

Фактов применения пыток сотрудниками специальных учреждений в отношении содержащихся в них лиц не зарегистрировано.

С учетом международных стандартов и рекомендаций общественных институтов по правам человека принят Закон Республики Казахстан от 29 декабря 2010 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам закрепления оснований, порядка и условий содержания лиц в учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества".

Закон предусматривает осуществление общественного контроля за лицами, содержащимися в специальных учреждениях органов внутренних дел, в целях оказания содействия в соблюдении их прав и законных интересов в части условий содержания, медико-санитарного обслуживания, досуга и обучения.

В рамках реализации законодательных поправок постановлением Правительства Республики Казахстан от 24 июня 2011 года № 702 утверждены Правила образования общественных наблюдательных комиссий областей, городов республиканского значения и столицы для осуществления контроля в специальных учреждениях.

Согласно утвержденным Правилам комиссии имеют право беспрепятственного посещения специальных учреждений, проведения бесед с содержащимся в них контингентом, принятия обращений и жалоб по вопросам нарушения их прав и законных интересов.

Также члены комиссий вправе обращаться с заявлениями к администрации специальных учреждений и в органы прокуратуры по вопросам, связанным с обеспечением прав и законных интересов лиц, содержащихся в специальных учреждениях.

VI. Часть 5: информация о выполнении Республикой Казахстан рекомендаций Комитета ООН против пыток, озвученных по результатам второго периодического доклада
По пункту 6

Законом Республики Казахстан от 18 января 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе" в Уголовном кодексе статья "Пытки" перенесена из главы "Преступления против правосудия и порядка исполнения наказаний" в главу "Преступления против конституционных и иных прав и свобод человека и гражданина".

Кроме того, в определение понятия "пытки" внесено уточнение "либо с их подстрекательства или с молчаливого согласия другим лицом либо с их ведома", где под словом "их" подразумеваются следователь, лицо, осуществляющее дознание, или иное должностное лицо.

По пункту 7

Ввиду особой уязвимости лиц, лишенных свободы, или иным образом ограниченных в свободе, возможности реализовать свои права в уголовном процессе, Конституция Республики Казахстан содержит норму, которая соответствует общей международно-правовой формулировке соответствующего права. Она гласит, что никто не должен подвергаться пыткам, насилию, другому жестокому или унижающему человеческое достоинство обращению или наказанию.

По каждому факту применения пыток, специальных средств или физической силы в местах лишения свободы в обязательном порядке информируются органы прокуратуры, проводятся служебные расследования либо доследственные проверки.

В 2010 году за совершение пыток, насилия в отношении осужденных, превышение должностных полномочий по статьям 347-1 УК "Пытки", 308 УК "Превышение власти или должностных полномочий" возбуждены и расследованы 9 уголовных дел в отношении 21 сотрудника пенитенциарной системы.

По указанным уголовным делам в 2011 году осуждено 12 человек. В 2012 году в отношении сотрудников учреждения АК 159/25 Департамента уголовно-исполнительной системы по Карагандинской области возбуждено уголовное дело по факту применения пыток в отношении осужденного Имроншоева О.А.

В целом в 2012 году за применение насилия осуждено 11 сотрудников.

Наряду с этим, с 2012 года введена практика публичного оглашения приговоров суда по месту работы виновных сотрудников с участием всего трудового коллектива. Такая практика применяется не только по фактам пыток, но и по всем другим правонарушениям.

Общий порядок подачи жалоб и обращений регламентирован Законом Республики Казахстан "О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества", согласно которому подозреваемые и обвиняемые, помещенные в места содержания под стражей, имеют право обращаться с предложениями, заявлениями, в том числе в суд, по вопросу о законности и обоснованности их содержания под стражей и нарушения их законных прав и интересов.

В настоящее время во всех специальных учреждениях и учреждениях уголовно-исполнительной системы проводится работа по предупреждению сексуального насилия, в том числе совершаемого персоналом этих учреждений.

Пенитенциарная система Казахстана учитывает специфические потребности отбывающих наказание мужчин и женщин, подростков и других категорий граждан с учетом недопущения признаков дискриминации.

Также, программы перевоспитания и реинтеграции учитывают потребности и возможности осужденных как мужского, так и женского пола.

В этой связи, женщины в пенитенциарных учреждениях как при избрании меры пресечения в виде содержания под стражей, так и после вступления приговора в виде лишения свободы в законную силу содержатся в режиме безопасности, отбывают наказание недалеко от своих семей, предусматриваются меры поддержки регулярных контактов с семьями, посредством телефонной связи, свиданий и т.д. Обеспечиваются признание и удовлетворение специфических потребностей беременных, кормящих женщин, а также содержание детских домов при женских колониях.

С целью установления механизмов для конфиденциальной подачи жалоб во всех органах уголовно-исполнительной системы установлены ящики для жалоб и заявлений, адресованные общественным наблюдательным комиссиям, органам прокуратуры и т.д., корреспонденцию из которых изымают представители этих органов.

Кроме того, в Комитете уголовно-исполнительной системы и во всех его территориальных подразделениях функционируют телефоны доверия, а также сайт доверия в сети Интернет.

Ни один критический материал, касающийся деятельности полиции, не остается без внимания. Каждый факт нарушения конституционных прав и свобод граждан считается чрезвычайным происшествием, и должностные лица, допустившие подобные нарушения, несут самую строгую ответственность.

Соблюдение конституционных прав граждан является одним из приоритетных направлений деятельности всех подразделений органов внутренних дел, в том числе и следственных органов при осуществлении уголовного преследования.

До сведения всех следователей и дознавателей доведены требования об исключении фактов применения пыток в отношении участников уголовного процесса.

В результате принимаемых мер в течение 2009-2012 годы не зарегистрировано ни одного факта применения пыток следователями и дознавателями.

Порядок прохождения аттестации предусмотрен статьей 47 Закона Республики Казахстан от 6 января 2011 года "О правоохранительной службе", которым осуществляется процедура по определению уровня профессиональной подготовки, правовой культуры и способности работать с гражданами сотрудников правоохранительных органов. Данные требования обязательны и для сотрудников следственных служб.

Кроме того, в 2012 году впервые проведена внеочередная аттестация сотрудников всех правоохранительных органов, в том числе следователей.

По пункту 8

С 2002 по 2011 годы уголовно-исполнительная система находилась в ведении Министерства юстиции. За указанное время криминогенная ситуация в большинстве исправительных учреждений, вопреки ожиданиям, не улучшилась. При этом возросло количество актов членовредительства, фактов неповиновения законным требованиям администрации учреждения.

Данное обстоятельство способствовало возвращению в июле 2011 года уголовно-исполнительной системы в ведение Министерства внутренних дел Республики Казахстан.

Передача изоляторов временного содержания и следственных изоляторов в ведение Министерства юстиции Республики Казахстан на сегодняшний день является преждевременной, так как при таких обстоятельствах проведение следственных мероприятий будет осуществляться должностными лицами другого ведомства, что может повлечь нарушение процессуальных сроков в отношении задержанных лиц, что вызовет обоснованные жалобы на неправомерное содержание под стражей.

Кроме того, изоляторы временного содержания представляют собой структурное подразделение органов внутренних дел на районном уровне и практически все они расположены непосредственно в зданиях районных отделов внутренних дел. В случае их передачи в органы юстиции потребуются строительство новых изоляторов и выделение дополнительных финансовых средств.

В феврале 2009 года Правительством Республики Казахстан в целях обеспечения и координации работы по осуществлению обязательств Республики Казахстан в рамках Конвенции против пыток и Факультативного протокола к нему утвержден План мероприятий на 2010 – 2012 годы.

Во исполнение указанного Плана мероприятий в апреле 2010 года все прокуратуры областей и городов Астаны, Алматы совместно с территориальными правоохранительными органами утвердили на период 2010 – 2012 годы планы мероприятий с неправительственными организациями по профилактике преступлений, связанных с применением пыток сотрудниками государственных органов и учреждений, в которых содержатся граждане, взятые под стражу, или осужденные.

Планами мероприятий предусматривался комплекс мер организационного, информационного и профилактического характера, направленных на предотвращение пыток и жестокого обращения.

В настоящее время во всех регионах республики действуют 14 общественных наблюдательных комиссий, в состав которых входит 101 представитель общественных объединений, государственных органов, юристов правозащитных организаций, медицинских работников, а также представителей Совета ветеранов уголовно-исполнительной системы.

Ежегодно увеличивается количество проводимых совместно с общественными наблюдательными комиссиями мероприятий и посещений учреждений и этот факт весьма позитивен, если в 2006 году было проведено 146 мероприятий, то за 2012 год – 420.

В 2012 году органами национальной безопасности проведено более пяти контртеррористических операций.

Вместе с тем, против уязвимых групп или групп, воспринимаемых как угроза национальной и региональной безопасности, таких, как просители убежища и члены или подозреваемые члены запрещенных исламских групп или исламских партий контртеррористических операций не проводилось. Лица, задержанные в рамках борьбы с терроризмом, обеспечиваются и имеют одинаковые права и несут те же обязанности, что и другие лица. Каких-либо ограничений в связи с их причастностью к запрещенным объединениям радикального и экстремистского толка не допускается.

Фактов применения пыток и других видов плохого обращения в изоляторах временного содержания и следственных изоляторах органов внутренних дел и национальной безопасности не допущено.

По пункту 9

В соответствии с пунктом 1 статьи 1 Конституции Республики Казахстан высшими ценностями государства являются человек, его жизнь, права и свободы. Это означает, что государство не имеет более важной задачи, чем забота о человеке, и оно обязано создать все зависящие от него условия для достойного существования человека.

Одним из основных прав человека является право каждого на личную свободу (статья 16 Конституции Республики Казахстан). Оно принадлежит каждому от рождения, признается абсолютным и неотчуждаемым и в соответствии с пунктом 3 статьи 39 Основного закона относится к числу прав и свобод, не подлежащих ограничению ни в каких случаях, за исключением установленных нормами самой Конституции.

В соответствии с пунктами 2 и 3 статьи 16 Конституции Республики Казахстан арест и содержание под стражей допускаются только в предусмотренных законом случаях и лишь с санкции суда с предоставлением арестованному права обжалования. Без санкции суда лицо может быть подвергнуто задержанию на срок не более семидесяти двух часов. Каждый задержанный, арестованный, обвиняемый в совершении преступления имеет право пользоваться помощью адвоката (защитника) с момента, соответственно, задержания, ареста или предъявления обвинения.

В целях недопущения нарушений при задержании граждан сотрудниками правоохранительных и специальных органов, государственными органами приняты следующие акты, регулирующие данную сферу:

1. Нормативное постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 13 апреля 2012 года № 2 "Об официальном толковании норм Конституции Республики Казахстан по вопросу исчисления конституционных сроков".

В данном нормативном постановлении четко обозначено, что под "задержанием" в конституционно-правовом значении следует понимать меру принуждения, выражающуюся в кратковременном, не более семидесяти двух часов, ограничении личной свободы человека в целях пресечения правонарушения или обеспечения производства по уголовным, гражданским и административным делам, а также применения иных мер принудительного характера, и осуществляемую уполномоченными государственными органами, должностными и иными лицами на основании и в порядке, предусмотренных законом.

Кроме того, конституционное положение "без санкции суда лицо может быть подвергнуто задержанию на срок не более семидесяти двух часов" означает, что не позднее указанного времени в отношении задержанного должно быть принято решение суда о применении ареста и содержания под стражей, а также иных мер, предусмотренных законом, либо задержанный подлежит освобождению.

При этом Конституционный Совет отмечает, что законодателем могут быть установлены и меньшие сроки для принятия соответствующего решения (в пределах семидесяти двух часов).

Началом срока задержания является тот час с точностью до минуты, когда ограничение свободы задержанного лица, включая свободу передвижения – принудительное удержание в определенном месте, принудительное доставление в органы дознания и следствия (захват, закрытие в помещении, принуждение пройти куда-либо или остаться на месте и т. д.), а также какие-либо иные действия, существенно ограничивающие личную свободу человека, стало реальным, независимо от придания задержанному какого-либо процессуального статуса или выполнения иных формальных процедур. Моментом окончания этого срока является истечение семидесяти двух часов, исчисляемых непрерывно со времени фактического задержания.

2. Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 28 декабря 2009 года № 7 "О применении норм уголовного и уголовно-процессуального законодательства по вопросам соблюдения личной свободы и неприкосновенности достоинства человека, противодействия пыткам, насилию, другим жестоким или унижающим человеческое достоинство видам обращения и наказания".

В целях соблюдения трехчасового максимального предела первоначального содержания под стражей, в нормативном постановлении предусмотрено, что лицо незамедлительно, но не позднее 3 часов после фактического задержания, должно быть передано следователю или дознавателю для решения вопроса о его процессуальном задержании. Время фактического задержания должно быть отражено в протоколе задержания с обязательным указанием с точностью до минут.

В случае задержания граждан началом срока задержания является момент ограничения их свободы передвижения, доставление в органы, содержание в изоляции, которые ограничивают личную свободу человека и гражданина. При составлении протокола задержания в нем обязательно должно быть зафиксировано время фактического задержания с точностью до минуты.

Также граждане имеют право знать, кто осуществил задержание или арест. Более того, гражданин имеет право на получение информации о причине его задержания или ареста, право на адвоката, на один телефонный звонок для уведомления родственников и знакомых о месте своего нахождения, и право на общение с внешним миром, это обязательно.".

Порядок уведомления родственников задержанного, арестованного о месте его нахождения регламентирован статьей 138 Уголовно-процессуального кодекса.

В органах внутренних дел предусмотрены журналы учета доставленных лиц, организованы кабинеты прокуроров, которые проверяют обоснованность нахождения доставленных лиц, осуществляют прием жалоб и заявлений. Время помещения лиц в изоляторы временного содержания фиксируется в журналах указанных изоляторов.

В случае обнаружения факта причинения телесных повреждений, лицам, находящимся в изоляторах временного содержания, следственных изоляторах и исправительных учреждениях, а также обратившимся с жалобой о причинении им телесных повреждений, в обязательном порядке в суточный срок извещаются органы прокуратуры.

Также на предмет наличия телесных повреждений специалистами "Центра судебной медицины" Министерства здравоохранения проводятся медицинские освидетельствования.

По пункту 10

Законом Республики Казахстан от 18 января 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе" исключена часть 3 статьи 138 Уголовно-процессуального кодекса, предоставлявшая право правоохранительным органам в исключительных случаях отсрочить уведомление близких родственников задержанного на срок до 72 часов.

Также принято нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 28 декабря 2009 года № 7 "О применении норм уголовного и уголовно-процессуального законодательства по вопросам соблюдения личной свободы и неприкосновенности достоинства человека, противодействия пыткам, насилию, другим жестоким или унижающим человеческое достоинство видам обращения и наказания", в котором даны необходимые разъяснения по вопросам, возникающим в судебно-следственной практике в указанной сфере.

По пункту 11

Действующее законодательство Казахстана в достаточной степени регламентирует вопросы задержания лиц, подозреваемых в совершении преступлений, их содержания под стражей, проведения допросов и др.

Указанные мероприятия проводятся в соответствие и в порядке, предусмотренном статьями 132, 134, 137 Уголовно-процессуального кодекса.

При задержании лица в срок не более трех часов с момента фактического задержания следователь или дознаватель составляют протокол, в котором указываются основания и мотивы, место и время задержания (с указанием часа и минут). Протокол объявляется задержанному, и при этом ему разъясняются все права, в том числе право пригласить защитника и давать показания в его присутствии, что отмечается в протоколе. О произведенном задержании дознаватель или следователь обязаны письменно сообщить прокурору в течение двенадцати часов с момента составления протокола задержания. Следует также отметить, что до начала допроса задержанному обеспечивается свидание с защитником наедине и конфиденциально.

Законом Республики Казахстан "О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества" установлены основания помещения лиц в специальные учреждения правоохранительных и специальных органов. Без санкции соответствующих государственных органов ни одно лицо не может быть помещено в специальные учреждения. Права лиц, содержащихся в специальных учреждениях, вопросы их жизнеобеспечения регламентированы главой 2 данного Закона.

Деятельность таких учреждений регулируется вышеназванным законодательным актом, а также ведомственными нормативными правовыми актами.

Так, приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 1 июня 2002 года № 385 утверждены Правила внутреннего распорядка изоляторов временного содержания органов внутренних дел.

Данный нормативный правовой акт в соответствии с Законом Республики Казахстан "О нормативных правовых актах" зарегистрирован в реестре государственной регистрации нормативных правовых актов Республики Казахстан 13 июня 2010 года № 1883 и опубликован в бюллетени нормативных правовых актов Республики Казахстан (2003 г., № 16).

Правила организации деятельности специальных приемников органов внутренних дел утверждены приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 23 мая 2011 года № 232 (зарегистрированы в реестре государственной регистрации нормативных правовых актов Республики Казахстан 22 июня 2011 года под № 7030 и опубликованы в газете "Казахстанская правда" от 27 августа 2011 г. № 272-274 (26693-26695).

Деятельность приемников-распределителей регулируется Правилами организации деятельности приемников-распределителей органов внутренних дел, утвержденными приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 23 мая 2011 года № 233 (опубликованы в газете "Казахстанская правда" от 27 августа 2011 г. № 272-274 (26693-26695) и зарегистрированы в реестре государственной регистрации нормативных правовых актов Республики Казахстан 22 июня 2011 года под № 7031).

Приказом Председателя Комитета национальной безопасности Республики Казахстан от 17 сентября 2002 года № 171/ДСП утверждены Правила внутреннего распорядка в следственных изоляторах органов национальной безопасности Республики Казахстан (зарегистрированы в реестре государственной регистрации нормативных правовых актов 28 октября 2002 года за № 2026).

Вопросы оказания медицинской помощи лицам, помещенным в специальные учреждения правоохранительных и специальных органов, регулируются:

- постановлением Правительства Республики Казахстан от 7 апреля 2012 года № 430 "Об утверждении Правил оказания медицинской помощи гражданам, свобода которых ограничена, а также отбывающим наказание по приговору суда в местах лишения свободы, помещенным в специальные учреждения";

- совместным приказом Министра юстиции Республики Казахстан от 1 февраля 2010 г. № 30, Министра здравоохранения Республики Казахстан от 29 января 2010 г. № 56, Министра внутренних дел Республики Казахстан от 1 февраля 2010 г. № 41 и Председателя Комитета национальной безопасности Республики Казахстан от 30 января 2010 г. № 15 "Об обеспечении обязательного участия специалистов в области судебной медицины в проведении медицинского освидетельствования на предмет наличия телесных повреждений у лиц, находящихся в изоляторах временного содержания, следственных изоляторах и учреждениях уголовно-исполнительной системы".

По пункту 12

Помимо общих условий предварительного расследования предусмотрена особая процедура досудебного производства в отношении несовершеннолетних, в том числе при разрешении вопроса об избрании мер процессуального принуждения и допроса.

Так, законодатель определяя, что к несовершеннолетним подозреваемым, обвиняемым могут быть применены меры пресечения, предусмотренные Уголовно-процессуальным кодексом, акцентирует внимание органов, ведущих уголовный процесс, на необходимость в каждом случае рассматривать возможность избрания такой меры, как передача под присмотр родителей, опекунов, попечителей или других заслуживающих доверие лиц, а также администрации специального учреждения, в котором он находится.

Кроме того, указанной нормой определены: арест в качестве меры пресечения, а также задержание могут применяться к несовершеннолетнему при наличии соответствующих оснований лишь в исключительных случаях при совершении тяжкого или особо тяжкого преступления; срок содержания несовершеннолетнего под стражей на стадии предварительного расследования может быть продлен на срок не более чем до шести месяцев. Содержатся несовершеннолетние отдельно; о задержании, аресте или продлении срока содержания под стражей органом, ведущим уголовный процесс, немедленно ставятся в известность родители несовершеннолетнего или другие его законные представители, а при их отсутствии - близкие родственники.

Главой 52 Уголовно-процессуального кодекса "Производство по делам о преступлениях несовершеннолетних" регламентированы особенности производства данной категории уголовных дел.

Согласно статье 491 Уголовно-процессуального кодекса арест в качестве меры пресечения, а также задержание могут применяться к несовершеннолетнему лишь в исключительных случаях при совершении тяжкого или особо тяжкого преступления.

Внесены изменения и дополнения в уголовно-процессуальное законодательство, где впредь суд может освободить несовершеннолетнего от уголовной ответственности за примирением сторон, даже за тяжкое преступление, если оно не связано с причинением смерти или тяжкого вреда здоровью человека.

Согласно статье 17 Закона Республики Казахстан "О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества" на основании письменного разрешения лица или органа, в производстве которого находится уголовное дело, несовершеннолетним подозреваемым, обвиняемым может быть предоставлено не более трех свиданий в месяц с родственниками и иными лицами продолжительностью до трех часов каждое. С момента задержания подозреваемым и обвиняемым предоставляются свидания с защитником наедине и конфиденциально. Продолжительность свидания не ограничивается.

Также Законом Республики Казахстан от 23 ноября 2010 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам обеспечения защиты прав ребенка" ужесточена уголовная ответственность за преступления, совершенные в отношении несовершеннолетних.

По пункту 13

Статьей 14 Уголовно-процессуального кодекса предусмотрено, что принудительное помещение не содержащегося под стражей лица в медицинскую организацию для производства судебно-психиатрической экспертизы допускается только по решению суда, а для производства судебно-медицинской экспертизы допускается по решению суда или с санкции прокурора.

Наряду с этим, Законом Республики Казахстан от 20 января 2010 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам судебно-экспертной деятельности" статья 247 Уголовно-процессуального кодекса изложена в новой редакции, которая четко регламентирует сроки помещения в медицинскую организацию и порядок их продления.

Введенная этим же законом статья 244-1 Уголовно-процессуального кодекса определяет гарантии прав и законных интересов лиц, в отношении которых производится судебная экспертиза, в том числе устанавливает запрет на использование указанных лиц в качестве субъектов клинических исследований медицинских технологий, фармакологических и лекарственных средств, применение методов исследования, предусматривающих хирургическое вмешательство.

Кроме того, данная статья обязывает орган, назначающий судебную экспертизу, проинформировать лицо, в отношении которого она производится, в доступной для него форме об используемых методах судебно-экспертных исследований, включая альтернативные, а также о возможных болевых ощущениях и побочных явлениях.

Указанная информация предоставляется также законному представителю лица, в отношении которого производится судебная экспертиза, по его ходатайству. Лицу, помещенному в медицинскую организацию, гарантируется возможность подачи жалоб и ходатайств.

По пунктам 14 и 15

Высылка (депортация), возвращение и выдача (экстрадиция) осуществляются на основании разных законодательных актов. Так, общие правила экстрадиции иностранных граждан и обращения в государственные органы иностранных государств о выдаче граждан Казахстана регламентированы Уголовно-процессуальным кодексом.

Основаниями же депортации иностранных граждан являются нарушения норм миграционного законодательства и наличие соответствующей ответственности в Кодексе об административных правонарушениях.

Относительно процедуры выдачи иностранных граждан можно отметить тенденцию развития двустороннего сотрудничества Казахстана и подписания соглашений в данной сфере.

Казахстан, являясь приверженцем соблюдения прав и свобод человека и гражданина, принимает меры, в том числе на законодательном уровне, по их обеспечению.

Так, Законом Республики Казахстан от 18 января 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе" часть первая статьи 532 Уголовно-процессуального кодекса дополнена новым положением, согласно которому выдача лица иностранному государству не производится, если имеются основания полагать, что лицо может быть подвергнуто угрозе применения пыток в запрашивающем государстве.

Согласно статистическим данным за весь указанный период по запросам уполномоченных зарубежных органов Казахстаном было выдано для привлечения к уголовной ответственности или приведения приговора в исполнение 576 лиц (2008 г. – 108; 2009 г. – 81; 2010 г. – 151; 2011 г. – 114; 2012 г. – 122).

Отказано в выдаче иностранным государствам 63 лиц (2008 г. – 22; 2009 г. – 7; 2010 г. – 4; 2011 г. – 22; 2012 г. – 8). Основаниями отказа, как правило, являются наличие у затребованных лиц казахстанского гражданства, истечение сроков давности привлечения к уголовной ответственности, ненаказуемость деяний, за совершение которых запрашивалась выдача.

Наряду с этим, вышеуказанным Законом Уголовно-процессуальный кодекс дополнен статьей 531-1, предоставляющей право судебного обжалования решения Генеральной прокуратуры о выдаче лица иностранному государству.

Касательно экстрадиции в Республику Узбекистан граждан данной республики следует отметить, что в 2010 году были выданы 29 граждан Узбекистана, разыскивавшихся правоохранительными органами этого государства за терроризм, участие в религиозных экстремистских, сепаратистских и других запрещенных организациях, убийства, а также создание и участие в преступных сообществах.

При этом Генеральная прокуратура Республики Узбекистан представила письменные гарантии о соблюдении прав и свобод задержанных граждан после экстрадиции, а также неприменении пыток и других видов бесчеловечных обращений.

Узбекская сторона заверила о том, что представители "Красного креста", Всемирной организации здравоохранения и ряда иных международных правозащитных организаций имеют свободный доступ к пенитенциарным учреждениям республики.

В целях дополнительного подтверждения доводов, в период с 3 по 14 августа 2012 года проведены встречи представителей казахстанской дипломатической службы с 18-ю экстрадированными лицами, отбывающими в настоящее время наказание в Республике Узбекистан.

Наряду с этим, Казахстан последовательно принимает законодательные меры по вопросам беженцев.

Парламентом Республики Казахстан 15 декабря 1998 года ратифицированы Конвенция ООН "О статусе беженцев" и Протокол, касающийся статуса беженцев.

В ее реализацию и в целях обеспечения и регламентации прав беженцев 4 декабря 2009 года принят Закон Республики Казахстан "О беженцах".

Также ратифицировано Соглашение "О сотрудничестве между Правительством Республики Казахстан и Управлением Верховного Комиссара Организации Объединенных Наций по делам беженцев".

Учитывая принятые на себя обязательства, страной принимаются все меры по исполнению основного принципа "невысылки лиц, ходатайствующих о присвоении статуса "беженца".

На 1 января 2013 год количество признанных беженцев составляет 491 человек. С ходатайством о присвоении статуса беженца на начало 2013 года обратилось 9 человек. В 2012 году в предоставлении статуса беженца отказано 10 и на стадии рассмотрения ходатайства 11 человек.

Основными лицами, ходатайствующими о присвоении статуса беженца, являются граждане Исламской Республики Афганистан – 484 человека.

По пункту 16

Предложения коалиции Международного уголовного суда от 6 апреля 2012 года о присоединении Казахстана к Римскому Статуту Международного уголовного суда в настоящее время Казахстаном не может быть поддержано, поскольку положения Статута, касающиеся юрисдикции Международного Уголовного Суда в отношении лиц, независимо от их должностного положения, а также по вопросам отрицания иммунитетов или специальных процессуальных норм, ограничивающих привлечение к уголовной ответственности отдельных должностных лиц, не согласуются с положениями Конституции республики.

По пунктам 17 и 18

Учитывая, что права, свобода человека и гражданина являются в соответствии с Конституцией страны высшей ценностью государства, в уголовном законодательстве изменен родовой объект состава преступления "Пытки".

Так, в настоящее время объектом посягательства преступления "Пытки" является основы конституционных прав и свобод человека и гражданина, что соответственно определяет его значимость.

Деяния, предусмотренные частью первой статьи 141-1 УК, отнесены к категории преступлений средней тяжести и определено максимальное наказание в виде лишения свободы сроком до 5 лет.

Вместе с тем, учитывая важность соблюдения личной свободы и неприкосновенности достоинства человека, противодействия пыткам, насилию, другим жестоким или унижающим человеческое достоинство видам обращения и наказания, в частях второй и третьей статьи 141-1 УК, квалифицирующие составы пытки отнесены к тяжким преступлениям (максимальное наказание 10 лет).

При этом, в целях обеспечения объективности расследования преступлений о пытках Законом Республики Казахстан от 18 января 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе" внесены изменения в части определения различной подследственности уголовных дел по фактам пыток в зависимости от ведомственной принадлежности виновного сотрудника.

Так законодателем определены правила о том, что органом уголовного преследования осуществляется предварительное следствие по уголовным делам о пытках в отношении лица, не являющегося сотрудником этого органа (статья 192 Уголовно-процессуального кодекса).

По пункту 19

Вопросы экстрадиции регламентированы статьями 528–536 Уголовно-процессуального кодекса, которые соответствуют принципу международного обычного права "aut dedere aut judicare" (либо выдавай, либо суди).

Комитетом уголовно-исполнительной системы ежегодно исполняются свыше 300 указаний Генеральной прокуратуры по приему-выдаче экстрадиционно-арестованных (2008 г. – 380, 2009 г. – 388, 2010 г. – 325, 2011 г. – 362, 2012 г. – 369).

По пункту 20

В рамках реализации Всемирной программы ООН, Национального плана действий по образованию в области прав человека Бюро при поддержке Фонда ООН по развитию демократии, Казахстанским международным бюро по правам человека и соблюдению законности (БЮРО) совместно с центром ОБСЕ в г. Астане и Министерством внутренних дел с 1 сентября 2010 года в программу специального первоначального обучения для кандидатов на службу в органы внутренних дел введен спецкурс "Права человека" (объемом 16 часов).

В 2012 году Министерством внутренних дел совместно с Казахстанским международным бюро по правам человека и соблюдению законности проведены мастер-классы по методике преподавания специального курса "Права человека" для преподавателей учебных центров Министерства внутренних дел и департаментов внутренних дел областей и обучающих семинаров для преподавателей ведомственных организаций образований Министерства внутренних дел. Семинары состоялись в городах Астане (25-26 апреля 2012 года), Алматы (28-29 мая 2012 года), Караганде (30-31 мая 2012 года).

В апреле 2012 года в Министерстве юстиции с участием международных экспертов Европейского союза проведены семинары по темам: "Актуальные вопросы гармонизации национального законодательства. Имплементация международного права в национальное законодательство". В семинаре приняли участие сотрудники Министерства внутренних дел.

Представительством Международной тюремной реформы в Центральной Азии 18 апреля 2012 года в городе Астане проведен тренинг в рамках проекта "Ресоциализация освобождающихся заключенных и защита их прав совместными усилиями гражданского общества и государства", в котором приняли участие сотрудники Комитета уголовно-исполнительной системы МВД РК.

В рамках гуманитарного измерения ОБСЕ проведен семинар в период с 14 по 16 мая 2012 года в городе Варшаве (Польша) на тему: "Верховенство закона в области борьбы с торговлей людьми", в котором принял участие сотрудник Комитета криминальной полиции Министерства внутренних дел.

По пункту 21

a), b) Постановлением Правительства Республики Казахстан от 6 августа 2007 года № 673 утверждена Программа дальнейшего развития уголовно-исполнительной системы Республики Казахстан на 2007 – 2009 годы.

Постановлением Правительства Республики Казахстан от 9 июня 2012 года № 775 утверждена Программа развития уголовно-исполнительной системы в Республике Казахстан на 2012 – 2015 годы.

В рамках данной Программы органами уголовно-исполнительной системы будет продолжена полномасштабная работа по дальнейшему обучению и подготовке своих специалистов. Программой также предусмотрено строительство новых исправительных учреждений.

c) Осуществляется строительство новых изоляторов временного содержания по международным стандартам.

Завершено строительство нового изолятора временного содержания в городе Усть-Каменогорске на 28 койко-мест. На стадии строительства изолятор в городе Талдыкоргане на 35 койко-мест, разработана проектно-сметная документация на строительство нового изолятора в городе Костанае на 35 койко-мест. Запланировано строительство изоляторов в городах Алматы, Костанай и Павлодар.

d) Действующей статьей 70 Уголовного кодекса предусмотрено условно-досрочное освобождение лиц за правопослушное поведение, добросовестное отношение к труду (обучению), активное участие в работе самодеятельных организаций и в воспитательных мероприятиях, принятие мер по возмещению ущерба, причиненного преступлением.

е), g) Учитывая исключительную индивидуальность психики, восприятия окружающей среды и воспитания, множество систем и методов оценки, неисследованные области функционирования психических и физических возможностей человека, установление всех причин совершения суицида не представляется возможным.

Вместе с тем, в целях единого порядка рассмотрения заявлений, сообщений и иной информации о фактах суицида среди лиц, задержанных, заключенных под стражу и отбывающих уголовное наказание, обеспечения законности проверки обстоятельств происшествия, выработки упреждающих мер по недопущению названных фактов Генеральным прокурором принято специальное распоряжение от 20 мая 2011 года № 42р/17, которым на прокуроров областей возлагается обязанность незамедлительно принимать предусмотренные законом меры по обеспечению полной, всесторонней и объективной проверки обстоятельств происшедшего, выяснения причин и условий, способствовавших совершению суицида и тщательнейшим образом расследовать каждый факт суицида в исправительных учреждениях.

В реализацию Программы дальнейшего развития уголовно-исполнительной системы на 2012 – 2015 годы в учреждениях пенитенциарной системы введены должности специалистов-психологов и осуществляется их набор.

f) Вопросы улучшения медицинского обеспечения осужденных и следственно-арестованных находятся на постоянном контроле Национального координационного совета по охране здоровья при Правительстве Республики Казахстан.

На приобретение медицинского оборудования, а также повышение качества оказываемой медицинской помощи в республиканском бюджете на 2012 год предусмотрены денежные средства в размере 1 млрд. 167 млн. тенге, в том числе на:

приобретение 31 рентген-флюороаппарата с целью ранней диагностики заболевания туберкулезом;

прохождение 229 медицинскими работниками уголовно-исполнительной системы курсов повышения квалификации в учебных заведениях Министерства здравоохранения, что обеспечит получение лечебными учреждениями уголовно-исполнительной системы соответствующих лицензий.

Наряду с этим, в настоящее время прорабатывается вопрос о передаче функции медицинского обеспечения из органов уголовно-исполнительной системы в ведение Министерства здравоохранения Республики Казахстан.

По пункту 22

В соответствии со статьями 50 и 51 Закона Республики Казахстан от 30 марта 1999 года "О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества" общественные объединения в составе общественной наблюдательной комиссии беспрепятственно могут посещать специальные учреждения без ограничения их количества, беседовать с лицами, содержащимися в специальных учреждениях, а также принимать обращения и жалобы по вопросам нарушения их прав и законных интересов.

В реализацию данного Закона принято постановление Правительства Республики Казахстан от 24 июня 2011 года № 702 "Об утверждении Правил образования общественных наблюдательных комиссий областей, городов республиканского значения и столицы для осуществления общественного контроля в специальных учреждениях".

Присоединившись в 1998 году к Конвенции против пыток, Факультативный протокол к ней ратифицировали в 2008 году, тем самым Казахстан принял обязательство по созданию национального превентивного механизма.

В рамках проводимой работы постановлением Правительства Республики Казахстан от 30 марта 2012 года № 400 проект Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам создания национального превентивного механизма, направленного на предупреждение пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания" внесен на рассмотрение Мажилиса Парламента Республики Казахстан.

По пункту 23

Национальный правозащитный институт Казахстана в полной мере соответствует ряду Парижских принципов.

Омбудсмен назначается Президентом страны по согласованию с палатами Парламента. Указом Президента Республики Казахстан от 19 сентября 2002 года № 947 "Об учреждении должности Уполномоченного по правам человека" утверждено Положение об Уполномоченном по правам человека, где определен конкретный перечень оснований, по которым он может быть освобожден, что гарантирует независимость его деятельности на срок полномочий.

Согласно Положению Уполномоченный является независимым при выполнении своей деятельности, никто не имеет права возлагать на Уполномоченного функции, не предусмотренные Положением. Любое незаконное вмешательство в дела Уполномоченного не допускается. Также оговорено, что на период осуществления своих полномочий Уполномоченный приостанавливает свое членство в политических партиях и иных общественных объединениях и не вправе заниматься политической деятельностью.

Омбудсмен вправе запрашивать от должностных лиц и организаций необходимые для рассмотрения жалобы сведения, касающиеся прав и свобод человека, посещать территории и помещения государственных органов и организаций, в том числе и закрытые (пенитенциарные, воинские части) с целью проведения мониторинга. Омбудсмен вправе обращаться к уполномоченным государственным органам или должностным лицам с ходатайством о возбуждении дисциплинарного или административного производства либо уголовного дела в отношении должностного лица, нарушившего права и свободы человека и гражданина. В случаях, имеющих большое общественное значение, Омбудсмен вправе направить свое обращение непосредственно Президенту, Парламенту или Правительству.

Рекомендации Омбудсмена направляются всем без исключения государственным органам.

Омбудсмен получает и рассматривает личные и коллективные обращения от всех территориальных единиц, в том числе посредством интернета.

Уполномоченный имеет право на безотлагательный прием руководителями и другими должностными лицами государственных органов, иных организаций, а также обращаться к уполномоченным государственным органам или должностным лицам с ходатайством о возбуждении дисциплинарного или административного производства либо уголовного дела в отношении должностного лица, нарушившего права и свободы человека и гражданина.

С 2008 года при омбудсмене эффективно функционирует рабочая группа по рассмотрению фактов применения пыток и других жестоких видов обращения и наказания, в состав которой вошли представители высокого уровня уполномоченных государственных органов, а также известные правозащитники Казахстана.

Рабочая группа осуществляет мониторинг соблюдения прав заключенных в учреждениях закрытого типа. Деятельности рабочей группы дана положительная оценка спецдокладчиком ООН по вопросам пыток М. Новаком в отчете в 2010 году на Совете ООН по правам человека по итогам его инспекторского визита в Казахстан.

Финансирование деятельности Омбудсмена осуществляется в рамках общего бюджета учреждения Омбудсмена (Национального центра по правам человека), поступающего из республиканского бюджета, ежегодно утверждаемого отдельной строкой в законе, принимаемом Парламентом Республики Казахстан.

По пункту 24

Казахстан принимает все меры по обеспечению своевременного и беспристрастного расследования фактов применения пыток.

В соответствии с Законом Республики Казахстан "О прокуратуре" и Уголовно-процессуальным кодексом органы прокуратуры наряду с осуществлением надзора за уголовным процессом с 2010 года наделены функцией органа уголовного преследования.

Таким образом, при выявлении признаков преступлений такой категории органы прокуратуры вправе принять решение о возбуждении уголовного дела, принять в свое производство либо определить подследственность дела.

Кроме того, Законом Республики Казахстан от 18 января 2011 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе" в статью 192 Уголовно-процессуального кодекса внесены принципиальные изменения, направленные на исключение ведомственной корпоративности и заинтересованности при расследовании данной категории дел. В настоящее время в случае совершения пыток сотрудниками органов внутренних дел, уголовные дела расследуются органами финансовой полицией, и наоборот.

Наряду с этим, приняты соответствующие акты, регламентирующие вопросы применения законодательства при расследовании и рассмотрении таких дел, а также регулирующие отдельные вопросы в данной сфере:

1. Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 28 декабря 2009 года № 7 "О применении норм уголовного и уголовно-процессуального законодательства по вопросам соблюдения личной свободы и неприкосновенности достоинства человека, противодействия пыткам, насилию, другим жестоким или унижающим человеческое достоинство видам обращения и наказания".

2. Приказ Генерального прокурора Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 7 "Об утверждении Инструкции о проверке заявлений о пытках и иных незаконных методах, связанных с жестоким обращением с лицами, вовлеченными в уголовный процесс и содержащимися в специализированных учреждениях, и их предупреждению".

3. Совместный приказ Министра юстиции Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 30, Министра здравоохранения Республики Казахстан от 29 января 2010 года № 56, Министра внутренних дел Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 41, Председателя Комитета национальной безопасности Республики Казахстан от 30 января 2010 года № 15, согласованный с Генеральной прокуратурой Республики Казахстан 1 февраля 2010 года "Об обеспечении обязательного участия специалистов в области судебной медицины в проведении медицинского освидетельствования на предмет наличия телесных повреждений у лиц, находящихся в изоляторах временного содержания, следственных изоляторах и учреждениях уголовно-исполнительной системы".

4. Совместный приказ Министра юстиции Республики Казахстан от 2 февраля 2010 года № 31, Генерального прокурора Республики Казахстан от 3 февраля 2010 года № 10, Министра внутренних дел Республики Казахстан от 2 февраля 2010 года № 46, Председателя Комитета национальной безопасности Республики Казахстан от 2 февраля 2012 года № 16, Председателя Агентства Республики Казахстан по борьбе с экономической и коррупционной преступностью от 2 февраля 2010 года № 13 "О взаимодействии правоохранительных органов и субъектов гражданского общества при осуществлении проверок жалоб о пытках и иных недозволенных методах ведения дознания и следствия, а также уголовного преследования по данным фактам".

По пункту 25

Независимость и беспристрастность судей и судейского корпуса в целом гарантированы статьей 77 Конституции Республики Казахстан.

Более того, какое-либо вмешательство в деятельность суда по отправлению правосудия недопустимо и влечет ответственность по закону. По конкретным делам судьи не подотчетны.

Аналогичные положения содержатся и в Конституционном законе Республики Казахстан "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" и статьях 21, 22 Уголовно-процессуального кодекса.

Принципы отправления уголовного правосудия основываются на основе состязательности и равноправия сторон (статья 23 Уголовно-процессуального кодекса), всесторонности, полноты и объективного исследования обстоятельств дела (статья 24 Уголовно-процессуального кодекса).

По пункту 26

Вопросы перераспределения компетенции прокурора в уголовном судопроизводстве находят свое отражение в разрабатываемом проекте нового Уголовно-процессуального кодекса. Касательно возможного якобы "ограничения" прокурорами независимости судов – во всем правовом мире исторически сложилось и закрепилось участие прокурора в суде как представителя государства, его право на опротестование судебных актов. Роль прокурора в судопроизводстве Казахстана не противоречит международным стандартам, единственной задачей прокурора являются способствование суду вынести законное и справедливое решение по делу, опротестование незаконных судебных актов, но во всех случаях протест прокурора рассматривается также судебными инстанциями, поэтому какого-либо ограничения прокурорами судебной независимости в республике нет и быть не может.

По пункту 27

Вопрос о наделении защитника правом на сбор доказательств находится на рассмотрении межведомственной рабочей группы по разработке проекта нового Уголовно-процессуального кодекса.

Кроме того, заинтересованными государственными органами рассматривается проект программы о дальнейшем развитии адвокатской деятельности.

По пункту 28

Согласно статьям 39, 40 Уголовно-процессуального кодекса лицо, оправданное по суду, а равно обвиняемый (подозреваемый), в отношении которого уголовное преследование прекращено по реабилитирующим основаниям, считаются невиновными и не могут быть подвергнуты каким-либо ограничениям в правах и свободах, гарантированных Конституцией Республики Казахстан.

Суд, орган уголовного преследования должны принять все предусмотренные законом меры по реабилитации указанного лица и возмещению вреда, причиненного ему в результате незаконных действий органа, ведущего уголовный процесс. Вред, причиненный лицу в результате незаконного задержания, ареста и других мер процессуального принуждения, возмещается из республиканского бюджета в полном объеме, независимо от вины органа, ведущего уголовный процесс. В случае смерти гражданина, право на возмещение вреда в установленном законодательством порядке переходит к его наследникам.

Так, сотрудниками Сатпаевского городского отдела внутренних дел Карагандинской области Бекилдековым Н.К. и Унчибаевым М.Н. при расследовании уголовного дела применены незаконные методы дознания и причинены тяжкие телесные повреждения Усентаеву А.К. Приговором суда от 1 марта 2007 году данные сотрудники осуждены к лишению свободы.

В рамках возмещения вреда, причиненного в результате пыток, решением Жезказганского городского суда Карагандинской области от 21 марта 2008 года и определением этого же суда от 9 сентября 2008 года с Министерства внутренних дел Республики Казахстан в пользу Усентаева А.К. взыскано 5 099 430 тенге, а также ежемесячное возмещение утраченного заработка в размере 30 034 тенге.

По пункту 29

Вопросы допустимости и относимости доказательств регламентированы Уголовно-процессуальным кодексом.

Законодательство Казахстана обязывает признать не допустимыми в качестве доказательств данные или любые сведения, полученные с нарушениями прав участников процесса или иных правил уголовного процесса при расследовании или судебном разбирательстве дела, если они повлияли или могли повлиять на достоверность полученных фактических данных.

В реализацию положений Конвенций Казахстан с 2002 года на законодательном уровне признает фактические данные, полученные с применением пыток, не допустимыми в качестве доказательств (статья 116 Уголовно-процессуального кодекса).

По пунктам 30 и 31

В Республике Казахстан в равной степени защищаются права мужчин и женщин.

В 2008 году ратифицированы Протокол о предупреждении и пресечении торговли людьми, особенно женщинами и детьми, и наказании за нее, дополняющий Конвенцию ООН против транснациональной организованной преступности, Международная конвенция для защиты всех лиц от насильственных исчезновений.

Для эффективной профилактики правонарушений в сфере быта в 2008 году Кодекс об административных правонарушениях дополнен нормой, устанавливающей ответственность за противоправные действия в сфере семейно-бытовых отношений (статьи 79-5 "Противоправные действия в сфере семейно-бытовых отношений" и 79-1 "Побои").

С момента введения этой нормы к административной ответственности привлечены с 2010 по 2012 годы по статье 79-5 свыше 102 тысяч человек и по статье 79-1 – 8701 человек.

В целом нововведения позитивно повлияли на профилактику правонарушений в сфере быта. Статистика свидетельствует, что с 2005 года началось снижение уровня преступлений в сфере быта (количество убийств с 2005 до 2012 года снизилось в два раза с 578 до 285).

В целях дальнейшего совершенствования методов профилактики бытового насилия 4 декабря 2009 года принят Закон Республики Казахстан "О профилактике бытового насилия". Принятие данного Закона, а в частности введение новой меры профилактики как защитное предписание дали возможность органам внутренних дел вести профилактическую работу на самой начальной стадии развития разногласий в семье.

Защитное предписание – это мера воздействия на лицо, совершившее его бытовое насилие. Его основная цель – немедленное (по горячим следам) обеспечение безопасности потерпевшего при наличии реальной угрозы причинения ему физического и (или) психического страдания.

По защитным предписанием запрещается в течение 10 суток:

- совершать бытовое насилие;

- вопреки воле потерпевшего разыскивать, преследовать, вести устные, телефонные переговоры и вступать с ним в контакты иными способами.

По заявлению потерпевшего срок действия защитного предписания может быть продлен до тридцати суток.

За нарушение требований защитного предписания законодательством предусмотрена ответственность в виде штрафа в размере до пяти месячных расчетных показателей (статья 355-1 Кодекса об административных правонарушениях).

В 2012 году вынесено свыше 44 тысяч защитных предписаний в отношении лиц, допускающих правонарушения в сфере быта (за 2011 год вынесено свыше 36 тысяч защитных предписаний).

Основная масса таких предписаний вынесена в отношении мужчин 92 %, 4,4 % в отношении женщин и 2,7 % в отношении несовершеннолетних.

Более 1941 (в 2011 году – 1059) правонарушителю продлены сроки действия защитных предписаний.

За нарушение защитного предписания к административной ответственности привлечено свыше 1000 (в 2011 году – 700) правонарушителей.

Вместе с тем, по административным правонарушениям судами установлено более 4 тысяч особых требований к поведению правонарушителей (в 2011 году – свыше 3 тысяч).

В целом, с лицами, допускающими правонарушения в сфере быта, проведено около 147 тысяч профилактических бесед (в 2011 году – свыше 180 тысяч), доставлены в органы внутренних дел свыше 68 тысяч лиц (в 2011 году – 58 тысяч), из которых более 36 тысяч задержано (в 2011 году – 23 тысячи) в порядке статьи 620 Кодекса об административных правонарушениях "Административное задержание".

Постановлением Правительства Республики Казахстан от 11 января 2012 года № 24 утвержден План мероприятий на 2012 – 2016 годы по реализации Стратегии гендерного равенства в Республике Казахстан на 2006 – 2016 годы.

В целях оказания помощи женщинам, пострадавшим от насилия, осуществляется сотрудничество сотрудников органов внутренних дел с кризисными центрами. В настоящее время в стране действуют 29 кризисных центров, деятельность которых связана с оказанием помощи женщинам, пострадавшим от насилия. Некоторые кризисные центры имеют возможность предоставить женщине и ее детям приют в своих помещениях (кризисные центры "Тин Челлендж" город Алматы, "Коргау" город Астана и др.).

Только в 2012 году в органы внутренних дел обратились свыше 16 тысяч женщин об ущемлении их прав, из них более одной тысячи были направлены в кризисные центры, которым оказана юридическая, психологическая помощь.

В отделении полиции Департамента внутренних дел города Астаны действует телефон доверия – "1415" для жертв бытового насилия. На службу телефона доверия в 2012 году поступило свыше 1000 телефонных звонков (в 2011 году – свыше 180).

Органами внутренних дел совместно с представителями неправительственных организаций проведены профилактические мероприятия по месту жительства неблагополучных семей и осуществлены выезды по правонарушениям в сфере семейно-бытовых отношений.

Распространено свыше 500 тыс. информационных материалов (буклеты, плакаты, билборды, стенды, брошюры), которые размещались в подъездах жилых домов, торговых точках, рынках, местах массового отдыха людей, государственных учреждениях.

На предприятиях и организациях организовано свыше 38 тыс. выступлений по разъяснению новых норм законодательства по профилактике бытового насилия (в 2011 году – 37 тысяч) и проведены более 16 тыс. круглых столов и тренингов (в 2011 году – более 15 тысяч).

В октябре 2011 года в городе Астане Министерством внутренних дел совместно с общественным фондом "Право" и частным фондом "Коргау-Астана" при поддержке Национальной комиссии по делам женщин и семейно-демографической политике при Президенте Республики Казахстан проведена конференция "Повышение эффективности взаимодействия государственных органов, организаций и общественных объединений, занимающихся проблемами насилия в отношении женщин".

По пункту 32

В Казахстане функционируют 94 учреждений уголовно-исполнительной системы, в том числе 76 исправительных учреждений, 18 следственных изоляторов.

Из общего числа исправительных учреждений 22 учреждения общего режима, 21 – строго режима, 5 – особого режима, 7 больниц, 18 колоний-поселений, 1 воспитательная колония, 1 тюрьма.

По состоянию на 1 января 2013 года в учреждениях пенитенциарной системы фактически содержалось 48684 осужденных и следственно-арестованных, в том числе 3822 женщины, 194 несовершеннолетних, 1976 иностранцев, 155 лиц без гражданства.

В 2012 году на рассмотрение Парламента внесен проект Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам противодействия торговле людьми", целью которого является совершенствование законов в соответствие с международными нормами, в части повышения уровня защиты потерпевших от преступлений, связанных с торговлей людьми.

Также в данном законопроекте предусмотрено установление ограничения на заключение трудового договора с лицом, ранее судимым за преступление в отношении несовершеннолетних в сфере торговли людьми (сфера образования, культуры, спорта и др.).

Реализован План мероприятий Правительства Республики Казахстан по борьбе, предотвращению и профилактики преступлений, связанных с торговлей людьми, на 2009 – 2011 годы, утвержденный постановлением Правительства Республики Казахстан от 2 апреля 2009 года № 462.

Постановлением Правительства Республики Казахстан от 24 октября 2012 года № 1247 утвержден План мероприятий Правительства Республики Казахстан по борьбе, предотвращению и профилактике преступлений, связанных с торговлей людьми на 2012 – 2014 годы.

Мероприятия данного Плана предусматривают совершенствование законодательства, профилактические и практические мероприятия государственных органов, их взаимодействие с неправительственными организациями.

В 2011 году возбуждено 287 уголовных дел (2012 г. – 267 дел), связанных с торговлей людьми, в том числе за совершение торговли людьми – 25 уголовных дел (2012 г. – 19 дел), из них 21 – по фактам сексуальной эксплуатации (2012 г. – 11 дел). За совершение торговли несовершеннолетними возбуждено 21 уголовное дело, из них 10 – по фактам сексуальной эксплуатации (2012 г. – 2 дела).

Принимаются меры по привлечению виновных, включая должностных лиц, причастных к торговле людьми.

В 2012 году за совершение преступлений, связанных с торговлей людьми, привлечены к уголовной ответственности 34 человека (в 2011 году – 37 человек), в том числе 4 должностных лица (в 2011 году – 3 должностных лица).

В целях предупреждения, пресечения и раскрытия преступлений, связанных с торговлей людьми, органами внутренних дел ежеквартально проводится оперативно-профилактическое мероприятие "STOP трафик". В 2011 году такое мероприятие проводились в мае и августе, в рамках которого выявлено более 120 фактов, связанных с торговлей людьми.

В 2012 году оно проводилось в мае и октябре, в результате которого выявлено более 130 фактов, связанных с торговлей людьми.

По пункту 33

В 2008 году Казахстан ратифицировал Международную конвенцию для защиты всех лиц от насильственных исчезновений.

Также, 11 декабря 2008 года Главой государства подписан Указ № 711 "О подписании Конвенции о правах инвалидов и Факультативного протокола к Конвенции о правах инвалидов", которым подтверждена готовность Казахстана к дальнейшей имплементации международных стандартов в области прав человека и созданию правового поля для более эффективной реализации прав инвалидов.

В настоящее время в стране ведется работа по подготовке условий к ратификации вышеуказанной Конвенции ООН и Протокола к ней.

Постановлением Правительства Республики Казахстан от 16 января 2012 года № 64 утвержден первый этап (2012 – 2013 годы) Плана мероприятий по обеспечению прав и улучшению качества жизни инвалидов в Республике Казахстан на 2012 – 2018 годы, в рамках которого ведется работа по унификации законодательства в сфере защиты прав, свобод и интересов инвалидов путем внесения изменений и дополнений в более 30 нормативных правовых актов.

Относительно ратификации Международной конвенции о защите прав всех трудящихся-мигрантов и членов их семей.

Проведенный анализ оценки последствий присоединения Казахстана к Конвенции позволяет сделать вывод о том, что присоединение к Конвенции Казахстана преждевременно в силу указанных ниже факторов:

1) действующее законодательство в области миграционной политики недостаточно усовершенствовано и требует принятия действий по его доработке и разработке новых, более совершенных нормативных правовых актов по отдельным вопросам;

2) рассматриваемая Конвенция не входит в перечень обязательных подписанных документов для целей вступления в ВТО, а присоединение в настоящий момент времени потребует внесения значительных изменений в действующее законодательство;

3) большая часть стран, подписавших Конвенцию, является странами-донорами, которые преследуют цель защиты собственных граждан за пределами своей страны. Оговорки, с которыми ряд стран присоединился к Конвенции, касаются социальных, политических прав и свобод граждан;

4) развитые государства мира не присоединились к данной Конвенции, поскольку права и свободы, гарантируемые законодательством этих стран, отвечают требованиям Конвенции, а во многих случаях превышают их.

В связи с тем, что Конвенция практически уравнивает в правах легальную и нелегальную трудовую миграцию, это может создать обострение конкуренции на местных рынках труда и жилья; образование целых секторов занятости, не поддающихся законодательному регулированию; столкновение этнических и субэтнических стереотипов и норм поведения; социальную и культурную маргинализацию и криминализацию общества; возникновение очагов социальной напряженности.

По пункту 34

Общий базовый документ Республики Казахстан был разработан в соответствии с общими руководящими принципами, касающимися формы и содержания докладов, представляемых государствами-участниками международных договоров по правам человека.

БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы үшінші мерзімді баяндаманы бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 18 маусымдағы № 617 қаулысы.

Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 29 маусымда ратификациялаған БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясы 19-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

1. Қоса беріліп отырған БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы үшінші мерзімді баяндама бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі белгіленген тәртіппен БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы үшінші мерзімді баяндаманы Біріккен Ұлттар Ұйымының Азаптауларға қарсы комитетіне жіберсін.

3. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі	С. Ахметов

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 18 маусымдағы № 617 қаулысымен бекітілген

Біріккен Ұлттар Ұйымы

Азаптауларға қарсы комитет

БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке
жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау
түрлеріне қарсы конвенциясын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан
Республикасы қабылдаған шаралар туралы үшінші мерзімді
баяндама

Мазмұны

І. Кіріспе

ІІ. 1-бөлім: Жалпы мәліметтер

ІІІ. 2-бөлім: Конвенцияның 1-бөлігінің баптары бойынша ақпарат

1, 4, 5-баптар

2-бап

6-бап

7-бап

8, 9-баптар

10-бап

11-бап

12-бап

13-бап

14-бап

15-бап

ІV. 3-бөлім: БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясына Факультативтік хаттаманың ІV бөлігі бойынша ақпарат.

V. 4-бөлім: Нақты істер және үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл жасасу бойынша ақпарат.

VІ. 5-бөлім: БҰҰ Азаптауларға қарсы комитетінің екінші мерзімді баяндамасының нәтижелері бойынша айтылған ұсынымдарын Қазақстан Республикасының орындауы туралы ақпарат.

І. Кіріспе

Осы баяндама Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымының Азаптауларға қарсы комитетіне үшінші мерзімді баяндамасы болып табылады және Қазақстан Республикасы үшін 1998 жылғы 25 қыркүйекте күшіне енген, 1984 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияның 19-бабының 1-тармағына сәйкес ұсынылды.

1. Баяндама адам құқықтары жөніндегі халықаралық-құқықтық актілер бойынша ұлттық баяндамаларды дайындау процесі бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының жалпы ұсынымдарына, сондай-ақ БҰҰ Азаптауларға қарсы комитетінің қорытындылары мен ұсынымдарына сәйкес жасалды.

2. Осы баяндама 2008 – 2012 жылдардағы кезеңді қамтиды.

3. Баяндаманы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қазақстан Республикасы Әділет министрлігімен және Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасымен ынтымақтаса отырып жасады.

ІІ. 1-бөлім: Жалпы мәліметтер

Өткен төрт жылда Қазақстан азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы күрес мәселелері бойынша ұлттық заңнаманы жетілдіру саласында бірқатар маңызды реформалар жүргізді, сол арқылы өзінің республикада демократия қағидаттарын сақтауда және адам құқықтарын қамтамасыз етуде, жалпы адамгершілік принциптерін шынайы ұстанатынын растады.

Азаптаулардың жолын кесу және болдырмау және тергеу жүргізудің тыйым салынған әдістерін қолдану мәселелері мемлекет тарапынан қатаң бақылау мәні болып табылады.

Құқық қорғау және басқа да мемлекеттік органдарда ішкі қауіпсіздік мәселелері жөніндегі құрылымдық бөліністер жұмыс істейді, олардың міндеті қызметкерлердің тарапынан құқық бұзушылықтардың, сондай-ақ азаптау фактілерінің алдын алу, анықтау және жолын кесу болып табылады.

Қазақстан өзінің қарамағындағы барлық ресурстары мен мүмкіндіктерін пайдалана отырып, кез келген адам құқықтарын бұзушылықтарға, әсіресе адамдарды азаптауларға қарсы табанды ымырасыз күрес жүргізуде.

2006 жылғы Барлық адамдарды зорлық-зомбылық жоғалулардан қорғауға арналған халықаралық конвенция, БҰҰ 2000 жылғы Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын Адам, әсіресе әйелдер мен балалар саудасының алдын алу және жолын кесу және ол үшін жазалау туралы хаттама, 1966 жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге Факультативтік хаттама ратификацияланды.

Түрме жүйесі азаматтық қоғам институттары, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдары үшін айтарлықтай ашық болды.

2008 жылдан бастап 2012 жылға дейінгі кезеңде ұлттық заңнаманы жетілдіру мәселелерінде бірізділік таныта отырып, Қазақстан Республикасы қабылдаған және Конвенцияның нормаларын одан әрі орындауға бағытталған бірқатар маңызды ережелерді бекіткен нормативтік құқықтық актілердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:

1. "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық жазалауды орындау жүйесін және қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2009 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңы, ол қатаң оқшаулауды қамтамасыз ете отырып, оқшауланған учаскелер құру арқылы әртүрлі режимдегі сотталғандар құлыпталатын үй-жайларда (камераларда) бір түзеу колониясы шегінде ұстау мүмкіндігін көздейді. Осылайша мекеменің туған-туыстары тұратын жерлерден алыстығы мәселесі шешілетін болады, олармен ұдайы қарым-қатынас жасау мүмкіндігі туады.

Сонымен бірге Заңда сотталғандарды қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес қылмыстық-құқықтық ықпал етудің тиімділігін арттыру, бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әлеуметтік оңалту, сондай-ақ қылмыстық-атқару жүйесі персоналының құқықтық және әлеуметтік қорғалуын жақсарту үшін жағдайлар жасау жөніндегі шаралар көзделеді.

2. "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процестегі заңдылықтың кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы.

3. "Алматы облысы Қапшағай қалалық сотының өтініші бойынша Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабы бірінші және төртінші бөліктерінің конституциялылығын тексеру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 нормативтік қаулысы.

Бұл қаулымен Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабының бірінші бөлігінің саралау белгілерін анықтайтын ("Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық-атқару жүйесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26 наурыздағы Заңының редакциясында) бірінші және төртінші бөліктері конституциялық емес деп танылды.

Конституциялық Кеңес ЕҚЫҰ-ға қатысушы елдерде кең мағынада танылған, адамның өз пікірін білдіру нысанындағы сөздерді, "егер оның пікірін білдіруге елеулі түрде бағытталған болса" (наразылық мінез-құлықты қоса отырып) қарауды растады.

Конституциялық Кеңес "дене мүшелерін зақымдау пікір (қарсылық) білдірудің нысаны болып табылуы және бас бостандығынан айырылған адамдардың өз құқықтарын қорғау тәсілі ретінде қарастырылуы мүмкін. Мұндай жағдайларда дене мүшелерін зақымдағаны үшін жауаптылыққа тартуды Негізгі заңның 20-бабымен кепілдік берілген сөз еркіндігінің құрамдас бөлігі болып табылатын, пікірін еркін білдіру құқығын шектеу деп бағалаған жөн" деген шешімге келді.

4. "Конституциялық мерзімдерді есептеу мәселесі бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын ресми түсіндіру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысы.

5. "Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасының адамның жеке бас бостандығын сақтау және қадір-қасиетіне қол сұқпау, қинауға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатыгез немесе адамның ар-намысын қорлайтын әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы мәселелер жөніндегі нормаларын қолдану туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2009 жылғы 28 желтоқсандағы № 7 нормативтік қаулысы.

Бұл нормативтік қаулыда азаптауларды қолданғаны және лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны үшін қылмыстық жауапкершіліктің құқықтық негіздерінің ара-жігі нақты ажыратылған. Алғаш қамауда ұстаудың үш сағаттық максималды шегін сақтау мақсатында қаулыда адам нақты ұсталған уақыттан бастап 3 сағаттан кешіктірілмей, оның іс жүргізу бойынша ұсталғаны туралы мәселені шешу үшін тергеушіге немесе анықтаушыға берілуі тиіс екені көзделген. Нақты ұсталған уақыты міндетті түрде минутына дейін дәл көрсетіле отырып, ұстау хаттамасында көрсетілуі тиіс.

Сондай-ақ Жоғарғы Сот қаулының 15-тармағында Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің (бұдан әрі – ҚК) "Азаптаулар" деген 141-1-бабында көрсетілген өзге де лауазымды тұлғалардың қатарына қылмыстық қудалау органдарының лауазымды тұлғаларын ғана емес, сонымен қатар ҚК 307-бабына берілген ескертудің 3-тармағында аталған басқа да органдар мен ұйымдардың (өзге де мемлекеттік органдар, жергілікті басқару органдары, Қарулы Күштер, басқа да әскерлер мен әскери құрылымдар) лауазымды тұлғаларын да жатқызуға болатынын түсіндіреді.

Сонымен қатар қаулыда азаптауларды қолдану туралы шағымдарды қарау және тексеру, азаптауларды аралас құрамдардан шектеу, азаптаулармен келтірілген зиянды өтеу мәселелері айтылады.

6. "Қылмыстық процеске тартылған және арнайы мекемелерде ұсталатын адамдармен қатыгез қарым-қатынаспен және олардың алдын алумен байланысты азаптаулар және өзге де заңсыз әдістер туралы арыздарды тексеру туралы нұсқаулықты бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 2010 жылғы 1 ақпандағы № 7 бұйрығы, ол қылмыстық процесс саласына тартылған адамдармен қатыгез қарым-қатынас жасаумен байланысты азаптаулар және анықтау мен тергеудің өзге де заңсыз әдістері туралы арыздарды тексеруге және қылмыстық істерді тергеуге прокурордың тікелей қатысуын қамтамасыз етеді.

7. "Жазаны орындауда, арнайы мекемелерде адамдардың ұсталуында және бас бостандығынан айыру орындарынан босағандарды бақылауда заңдылықтың сақталуына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы нұсқаулықты бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 2012 жылғы 13 тамыздағы № 93 бұйрығы.

8. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасымен (2010 жылғы 1 ақпан) келісілген "Уақытша ұстау изоляторларындағы, тергеу изоляторларындағы және қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріндегі адамдарда дене жарақаттарының бар-жоғына медициналық куәландыру жүргізуге сот медицинасы саласындағы мамандардың міндетті түрде қатысуын қамтамасыз ету туралы" Қазақстан Республикасы Әділет министрінің (2010 жылғы 1 ақпандағы № 30), Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің (2010 жылғы 29 қаңтардағы № 56), Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің (2010 жылғы 1 ақпандағы № 41), Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының (2010 жылғы 30 қаңтардағы № 15) бірлескен бұйрығы, онда уақытша ұстау изоляторларындағы, тергеу изоляторларындағы, сондай-ақ дене жарақаттарын келтіргені туралы шағыммен өтініш жасаған адамдарға уақтылы және сапалы куәландыру өткізу көзделген.

9. Азаптаулар және анықтау мен тергеудің өзге де тыйым салынған әдістері туралы шағымдарды азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен тиімді және объективті тексеруді көздейтін "Азаптаулар және анықтау мен тергеу жүргізудің өзге де тыйым салынған әдістері, сондай-ақ аталған фактілер бойынша қылмыстық қудалау туралы шағымдарды тексеруді жүзеге асыру кезінде құқық қорғау органдары мен азаматтық қоғам субъектілерінің өзара іс-қимыл жасасуы туралы" Қазақстан Республикасы Әділет министрінің (2010 жылғы 2 ақпандағы № 31), Қазақстан Республикасы Бас прокурорының (2010 жылғы 3 ақпандағы № 10), Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің (2010 жылғы 2 ақпандағы № 46), Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының (2010 жылғы 2 ақпандағы № 16), Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі төрағасының (2010 жылғы 2 ақпандағы № 13) бірлескен бұйрығы.

10. "Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі қылмыстық-атқару жүйесінің кейбір мәселелері туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 29 наурыздағы № 182 бұйрығы, онда:

- Жазаны орындау мекемелеріне, тергеу изоляторларына келу қағидасы;

- Ішкі істер министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің түзеу мекемелерінде ерекше жағдайлар режимін енгізу қағидасы;

- Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріндегі сотталғандарды қадағалауды жүзеге асыру жөніндегі қызметті және тексеру өндірісін ұйымдастыру қағидасы;

- Қылмыстық-атқару жүйесінің тергеу изоляторындағы адамдарды күзету мен қадағалауды жүзеге асыру қағидасы бекітілді.

11. "Бас бостандығынан айыруға сотталғандармен тәрбие жұмысын жүргізу қағидасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 30 наурыздағы № 184 бұйрығы.

12. "Бас бостандығынан айыруға сотталғандардың орнын ауыстыру қағидасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 30 наурыздағы № 185 бұйрығы.

ІІІ. 2-бөлім: Конвенцияның 1-бөлімінің баптары бойынша ақпарат

1, 4, 5-баптар бойынша

Қазақстанның қылмыстық заңнамасында Конвенцияда белгіленген түрдегі азаптаулар үшін жауапкершілік 2002 жылы тиісті қатаң жазалаумен енгізілген және азаптауларды қолдануда қамтылатын қылмыс ұғымы мен белгілерін неғұрлым толық көлемде қамтиды (ҚК-нің 347-1-бабы, өзгерістерге дейін).

Қарастырылып отырған құрамның диспозициясында осы қылмысты жасаудың кең таралған мақсаттары көрсетілген.

Құқық қорғау және сот органдарының құқық қолдану қызметінде осындай санаттағы қылмыстық істерді тергеу және қарау бойынша едәуір практика бар.

Осылайша, 2010 жылғы 20 наурызда Алматы қаласы және Алматы облысы бойынша Қылмыстық-атқару жүйесі департаментінің ЛА-155/8 мекемесінде сотталған Ж.Ж. Сағатовты ұру фактісі тіркелді. Осы факті бойынша ҚК-нің 347-1-бабы 3-бөлігінің "б" тармағы және 308-бабы 4-тармағының "б" тармағы бойынша мекеме бастығының орынбасарлары К.Б. Сыздықовқа және Ж.С. Әбдімұратовқа, режим және қадағалау бөлімінің бастығы К.Ж. Үркімбаевқа, режим және қадағалау бөлімі бастығының орынбасары У.К. Ахметовке және жедел уәкіл С.Ж. Құрмановқа қатысты қылмыстық істер қозғалды.

Соттың 2011 жылғы 18 наурыздағы үкімімен әрқайсысы арнаулы атақтарынан айырыла отырып, К. Сыздықов 6 жыл 8 айға, Ж.С. Әбдімұратов 5 жылға, К.Ж. Үркімбаев 6 жыл 7 айға, У.К. Ахметов 6 жыл 7 айға, С.Ж. Құрманов 6 жыл 7 айға бас бостандықтарынан айыруға сотталды.

Адамның құқықтары мен бостандықтарының бастапқылығы мен ажырамастығын заңмен қорғалатын жоғары әлеуметтік құндылықтар ретінде тани отырып, азаптауларды жасау азаматтардың конституциялық құқықтарына қол сұғушылық болып табылатынын назарға ала отырып және БҰҰ Азаптауларға қарсы комитетінің ұсынымдарын іске асыру үшін "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процестегі заңдылықтың кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңымен Қылмыстық кодексте "Азаптаулар" деген қылмыс құрамының бастапқы қол сұғушылық объектісі өзгертілді және ол "Сот төрелігіне қарсы қылмыстар және жазаларды орындау тәртібі" деген тараудан "Адам мен азаматтың конституциялық және өзге де құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар" деген тарауға ауыстырылды (ҚК-нің 141-1-бабы).

Сонымен қатар осы қылмысты жасау тәсілі заңнамалық деңгейде кеңейтілді. "Азаптаулар" құрамының диспозициясы "олардың айдап салуымен немесе басқа адамның үнсіз келісімімен не болмаса олардың білуімен" жасалған, қаралып жатқан іс-әрекетті жасағаны үшін тергеушінің, анықтаушының немесе өзге де лауазымды адамның жауапкершілігін көздейді.

Адамның құқықтарын және негізгі бостандықтарын тану, сыйлау, сақтау және қорғау – Қазақстан Республикасының Конституциясында жарияланған негізгі ережелер. Бұл құқықтарды бұзу, оның ішінде азаптауларды қолдана отырып бұзу Негізгі заңның нормаларын өрескел және сорақылықпен елемеу фактісі болып танылады.

Осыған байланысты адам мен азаматтың конституциялық құқықтарына қол сұғатын "Азаптаулар" құрамы жазаның әртүрлі түрлерін, оның ішінде 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру түріндегі түрлерін көздейді.

Сонымен қатар ҚК-тің Жалпы бөліміне сәйкес қарастырылып жатқан іс-әрекет үшін жауапкершілік осы қылмыс дайындалып жатқан немесе оған оқталған жағдайда да басталады.

ҚК-тің 6-бабында Қазақстан Республикасының аумағында, құрлықтық шельфінде және Қазақстанның ерекше экономикалық аймағында, Республиканың портына тіркелген және елдің шегінен тыс ашық су немесе әуе кеңістігінде жүрген кемеде, сондай-ақ олардың жүрген жерлеріне қарамастан, Қазақстан Республикасының әскери кораблінде немесе әскери әуе кемесінде қылмыс жасаған адамдар жауапкершілікке тартылатыны көзделген.

Соңғы төрт жылда азаптауларды қолдану фактілерімен байланысты қылмыстық істерді тергеу бойынша құқық қорғау органдарының жұмысы айтарлықтай жандандырылды.

Егер 2009 жылы 3 қылмыстық іс қозғалса, 2010 жылы 13, 2011 жылы 15, 2012 жылы 18 іс қозғалған.

Жоғарыда көрсетілген істердің жалпы санынан ішкі істер органдарының қызметкерлеріне қатысты 36 іс қозғалған, қалғандары қылмыстық-атқару жүйесі қызметкерлеріне қатысты қозғалған.

ҚК-тің 141-1-бабының екінші және үшінші бөліктері ауыр қылмыстар санатына жататынын ескере отырып, талдау бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазалау тағайындау практикасының жоғары көрсеткішін атап көрсетті:

- нақты бас бостандығынан айыру түріндегі жаза 27 адамға немесе істердің осы санаты бойынша сотталғандардың жалпы санынан 82 % тағайындалды;

- нақты бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазалар (шартты түрде соттау, бас бостандығын шектеу) 6 адамға немесе 18 % тағайындалды.

2-бап бойынша

Қазақстан Республикасы Конституциясының заңда көзделген жағдайларда ғана тұтқындауға және қамауға алуға болатынын белгілейтін ережесі адамның бостандығын қамтамасыз етудің негізін қалайтын кепіл болып табылады.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысында маңызды құқықтық ұстаным тұжырымдалған, конституциялық-құқықтық мағынада "ұстау" деп құқық бұзушылықтың жолын кесу немесе қылмыстық, азаматтық және әкiмшiлiк iстер бойынша iс жүргiзудi қамтамасыз ету, сондай-ақ мәжбүрлеу сипатындағы өзге де шараларды қолдану мақсатында адамның жеке бас бостандығын жетпiс екi сағаттан аспайтын қысқа уақытқа шектеуден тұратын және уәкiлеттi мемлекеттiк органдар, лауазымды және өзге де тұлғалар заңда көзделген негiзгi және тәртiппен iске асыратын мәжбүрлеу шарасын түсінген жөн.

"Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады" деген конституциялық ереже, осы көрсетілген уақыттан кешіктірмей, ұсталған адамға қатысты тұтқындау және қамауда ұстау, сондай-ақ заңмен көзделген өзге де шараларды қолдану туралы соттың шешімі қабылдануы немесе ұсталған адамның босатылуы тиіс дегенді білдіреді.

Бұл орайда Конституциялық Кеңес тиісті шешім қабылдау үшін заң шығарушы одан да аз (жетпіс екі сағат шегінде) мерзімді белгілеуі мүмкін деп атап өтеді.

Азаматтарды ұстаған жағдайда ұстау мерзімінің басталуы олардың емін-еркін жүріп-тұру бостандығын шектеу сәті, яғни белгілі бір жерлерде мәжбүрлеп ұстау, ішкі істер органдарына жеткізу, адам мен азаматтың жеке бостандығын шектейтін оқшаулап ұстау болып табылады. Ұстау хаттамасын толтыру кезінде хаттамада минутына дейін дәлдікпен нақты ұстау уақыты міндетті түрде тіркелуі тиіс.

Сондай-ақ азаматтар ұстауды немесе қамауға алуды кім жүзеге асырғанын білуге құқылы. Сонымен қатар азамат оны ұстау немесе қамауға алу себебі туралы ақпарат алуға, адвокатқа, өзінің тұрған жері туралы туған-туыстары мен таныстарына хабарлау үшін бір телефон қоңырауын соғуға және сыртқы әлеммен қарым-қатынас жасауға құқылы.

Осылайша, Конституциялық Кеңес адамды ұстаудың нақты уақытша шектерін айқындады, бұл ретте сот санкциясы қажет емес.

Қылмыс жасауда күдікті немесе айыпталушы адамдарды қамауда ұстау ұзақтығының жалпы мерзімдері, қамауда ұстау тәртібі мен шарттары, олардың құқықтары мен заңды мүдделерінің кепілдігі, сондай-ақ қамауда ұстау орындарындағы қызметкерлердің құқықтары мен міндеттері Қылмыстық іс жүргізу кодексінде, "Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Қазақстан Республикасы Заңында, "Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі қылмыстық-атқару жүйесінің кейбір мәселелері туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 29 наурыздағы № 182 бұйрығымен бекітілген Тергеу изоляторларының ішкі тәртіп қағидасында, сондай-ақ өзге де нормативтік құқықтық актілерде реттелген.

Бұл ретте "Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы" 1999 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасы Заңының 4, 5-баптарына сәйкес арнаулы мекемелерде ұстау заңдылық, кінәсіздік презумпциясы, азаматтардың заң алдындағы теңдігі, ізгілік, жеке бастың ар-намысы мен абыройын құрметтеу қағидаттарына, халықаралық құқық нормаларына сәйкес жүзеге асырылады және қылмыс жасаған деп арнаулы мекемелерде ұсталушы күдіктілер мен айыпталушыларды тәни немесе рухани азапқа тарту мақсатындағы іс-әрекеттермен ұштаспауға тиіс.

Адамдарды арнаулы мекемелерге орналастыру негіздері:

1) бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қолданылған, қылмыстың жасалуына күдіктілер мен айыпталушыларды тергеу изоляторына орналастыру судьяның қаулысы бойынша жүзеге асырылады;

2) қылмыс жасады деген күдік бойынша ұсталғандарды уақытша ұстау изоляторына орналастыру тергеуші не анықтаушы толтырған ұстау хаттамасы бойынша жүзеге асырылады. Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қолданылған күдіктілерді, айыпталушыларды, сотталушыларды уақытша ұстау изоляторына орналастыру алыс болуына немесе тиісті жол қатынасының болмауына байланысты тергеу изоляторына жеткізу мүмкін болмаған жағдайларда, судьяның қаулысы бойынша жүзеге асырылады;

3) әкімшілік қамауға алынған адамдарды арнаулы қабылдау орындарына орналастыру судьяның оларды қамауға алу туралы қаулысының негізінде жүзеге асырылады;

4) белгілі бір тұрғылықты жері және (немесе) жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ адамдарды қабылдау-тарату орнына орналастыру ішкі істер органдарының сот санкциялаған қаулысының негізінде жүзеге асырылады.

"Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы" 1999 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасы Заңының 6-бабына сәйкес арнаулы мекемелерде ұсталушы адамдар Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарында көзделген шектеулермен, Қазақстан Республикасының азаматтары үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді атқарады. Арнаулы мекемелерде ұсталушы шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар, егер Конституцияда, заңдарда және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының азаматтары үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді атқарады.

"Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы" 1999 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасы Заңының 7-бабының 4-тармағына сәйкес қылмыстық істі жүргізіп жатқан адам немесе орган Қылмыстық іс жүргізу кодексіне сәйкес он екі сағат ішінде күдіктінің немесе айыпталушының туыстарының біріне оның қамауда ұсталу орны немесе қамауда ұстау орнының өзгергені туралы хабарлауға міндетті.

Тергеу изоляторларының ішкі тәртіп қағидасында күдіктілер мен айыпталушыларды ұстау тәртібі, оның ішінде оларды материалдық-тұрмыстық қамтамасыз ету, сәлем-сауқатты, сәлемдемелерді қабылдау және беру, жеделхаттарды, хаттарды, ақшалай аударымдарды беру, алу және жөнелту, ұсыныстарды, арыздар мен шағымдарды жіберу, діни рәсімдерді өткізу, медициналық-санитариялық қамтамасыз ету, күнделікті кездесу, серуендеу өткізу, күдіктілердің, айыпталушылардың және сотталушылардың тергеу әрекеттері мен сот отырыстарына қатысуын қамтамасыз ету, күдіктілер мен айыпталушыларды қамауда ұстау орны әкімшілігі басшысының және уәкілетті адамдардың жеке қабылдауында болу тәртібі белгіленеді.

Қылмыстық-атқару жүйесінің жұмыс істеу дербестігінің сақталуын Конвенцияның қағидаттары мен ережелеріне шынайы берілгендік белгісі ретінде қарауға болады. Осылайша, аталған құрылымның Ішкі істер министрлігінің қарамағына берілгеніне қарамастан, пенитенциарлық жүйе өзін республикалық деңгейде ІІМ-нің комитеті, ал жергілікті деңгейде облыстық департаменттер ретінде дербес басқару органы етіп сақтап қалды.

Пенитенциарлық жүйе жұмысының тиімділігін арттыру мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметтің 2007 жылғы 6 тамыздағы № 673 қаулысымен қабылданған Қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі дамытудың 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру 2009 жылы аяқталды.

Бағдарлама адамдарды қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде ұстау жағдайларын, материалдық-техникалық және медициналық қамтамасыз етуді жақсартуға, еңбекпен және т.б. қамтуға бағытталған, оны іске асыру үшін 3,1 млрд. теңгеден астам қаражат бөлінді.

Бағдарлама шеңберінде 4 түзеу мекемесі мен 2 тергеу изоляторы қайта салынды, 48 мекемеде 134 объектіге жөндеу жүргізілді. Қамауға алынған адамдардың жұқпалы және басқа да сырқаттарын ерте анықтау мақсатында тек 2008 жылы мекемелердің медициналық бөлімдеріне 43,9 млн. теңгеге құрал-жабдық сатып алынды.

Медициналық қамтамасыз етуді жақсарту бойынша қабылданған шаралардың нәтижесінде соңғы төрт жылда арнайы контингенттің арасындағы кісі өлімі орташа есеппен 15-17 % төмендегені байқалады.

Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде медициналық көмек көрсету сапасын жақсарту мақсатында Ішкі істер және Денсаулық сақтау министрліктері Мекемелерде туберкулез бен АИТВ-инфекцияларының алдын алу, диагностикалау және емдеу жөніндегі іс-шаралардың кешенді жоспарын және емделу курсы аяқталмай, мекемелерден босатылған белсенді туберкулезбен ауыратындарды диспансерлік есепке қою, емдеу және бақылау жөніндегі іс-шаралар жоспарын іске асыруда.

Мұндай жұмысты аумақтық қылмыстық-атқару жүйесі мен денсаулық сақтау органдары да ЖИТС-ның алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі өңірлік орталықтармен бірлесе отырып жүргізуде.

Медициналық көмек көрсету сапасын арттыру үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қазандағы № 1113 Жарлығымен Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған "Саламатты Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы бекітілді, оның шеңберінде 2011 жылдан бастап түзеу мекемелеріне медициналық жабдықтар (сандық рентген және флюороаппараттар, ЭКГ аппараттары, УДЗ және т.б.) сатып алынуда, 31 рентген-флюороаппарат сатып алынды және тергеу қамауындағылар мен сотталғандардың арасында салауатты өмір салтын қалыптастыруға бағытталған, оның ішінде туберкулез бен АИТВ/ЖИТС-ның алдын алу мәселелері бойынша 19 мыңға жуық көрнекі материал шығарылып, таратылды.

Қазақстан Республикасы Үкіметтің 2012 жылғы 7 сәуірдегі № 430 қаулысымен Бас бостандығы шектеулі, сондай-ақ сот үкімі бойынша жазасын бас бостандығынан айыру орындарында өтеп жүрген, арнайы мекемелерге орналастырылған азаматтарға медициналық көмек көрсету қағидасы бекітілді.

Түзеу мекемелерінде медициналық қамтамасыз ету және оны жақсарту мәселелері Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Денсаулық сақтау жөніндегі ұлттық үйлестіру кеңесінің ұдайы қарау мәні болып табылады.

2012 жылы Үкімет Қылмыстық-атқару жүйесін дамытудың 2012 – 2015 жылдарға арналған бағдарламасын (бұдан әрі – Бағдарлама) бекітті. Бағдарламада орта мерзімді перспективада:

- қылмыстық-атқару жүйесінің емдеу-профилактикалық мекемелерін медициналық жабдықпен және дәрілік құралдармен қамтамасыз етуге;

- туберкулезге қарсы мекемелерді салу мәселелерін пысықтауға, сондай-ақ қолда бар фтизиохирургиялық бөлімшелер базасында туберкулезбен ауыратындарды емдеуге арналған бөлімшелер құруға;

- мониторинг жүйесін құруға және түзеу мекемелеріндегі наркологиялық жағдайды бағалауға, сондай-ақ мекемелердің дәрігер-психиатрларын наркологиялық және ынталандыру кеңес беру қағидаттарына оқытуға және т.б. бағытталған қосымша шаралар кешенін қабылдау көзделген.

Қылмыстық-атқару жүйесінің медициналық қызметін Денсаулық сақтау министрлігінің қарамағына кезең-кезеңмен берудің ұйымдастырушылық-құқықтық және қаржылық мәселелерін егжей-тегжей пысықтау мақсатында мүдделі мемлекеттік органдардың қатарынан Ведомствоаралық жұмыс тобы құрылды.

Жазаларды өтеудің тиісті жағдайларын қамтамасыз ету үшін жыл сайын орташа сомасы 60-70 млн. теңгеге коммуналдық-тұрмыстық жабдықтар (дезинфекциялайтын камералар, тоңазытқыштар, кір жуу машиналары және т.б.) сатып алынады.

Алдын ала тұтқындау және бас бостандығынан айыру орындарында тұтқындалғандармен қарым-қатынас жасаудың минималды стандарттарына жауап беретін ұстаудың қауіпсіз және лайықты жағдайларын қамтамасыз ету мәселесі шешілуде.

Бір сотталғанға 7 шаршы метрге жуық алаң көзделетін Еуропа одағы елдерінің тәжірибесін ұстана отырып, мемлекет түзеу мекемелері мен тергеу изоляторлары камераларының алаңын кеңейтуге бағытталған заңнамалық шараларды бірте-бірте қабылдауда.

Үкімет арнайы мекемелердің қажеттілігіне бюджеттік қаражат бөлуді жыл сайын айтарлықтай көбейтуде (2009-2010 жылдары – 195 млн. теңге, 2011 жылы – 900 млн. теңге, 2012 жылы – 722 млн. теңге).

Уақытша ұстау изоляторларын жертөле және жартылай жертөле үй-жайларынан кезең-кезеңмен шығару бойынша жұмыс жүргізілуде.

Өскемен қаласында 28 төсек-орынға арналған жаңа уақытша ұстау изоляторының құрылысы аяқталды. Талдықорған қаласындағы 35 төсек-орынға арналған изолятордың құрылысы аяқталуға жақын.

Қостанай қаласында 35 төсек-орынға арналған жаңа изолятордың құрылысына жобалау-сметалық құжаттама әзірленді. Алматы, Қостанай және Павлодар қалаларында осындай изоляторлар салу жоспарланды, соңғы екеуінің құрылысы 2013 және 2014 жылдары басталады.

Қылмыстық-атқару жүйесінің материалдық базасын оңтайландыру және нығайту мақсатында қазіргі уақытта:

- Орал және Қызылорда қалаларында жалпы және қатаң режимдердегі түзеу мекемелерін қайта салу;

- Ақмола, Атырау және Маңғыстау облыстарындағы түзеу мекемелерінде жекелеген тіршілікпен қамтамасыз ету объектілерін салу үшін жобалау-сметалық құжаттаманы әзірлеу;

- 10 түзеу мекемесінің инженерлік-техникалық күзет құралдарына күрделі жөндеу жүргізілуде.

Қарағанды облысының мекемелеріндегі асханаларды, Солтүстік Қазақстан облысының Новоукраинка кентіндегі туберкулезбен ауыратындарды емдеуге арналған медициналық бөлімді, Астана қаласындағы қатаң режимдегі түзеу мекемесінің жатақханасын, Жамбыл облысындағы мекеменің көкөніс сақтау орнын күрделі жөндеу аяқталды.

2012 жылы 19 түзеу мекемесінің жобалау-сметалық құжаттамасын әзірлеуге және инженерлік-техникалық күзет құралдарын күрделі жөндеуге, сондай-ақ қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінің 40 объектісінің ғимараты мен құрылысын күрделі жөндеуге қаражат бөлінді.

Мемлекет қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде ұсталатын адамдардың санын азайту бойынша шаралар қабылдауда.

Сотталғандар мен тергеу қамауындағылар санының жыл сайын төмендеу үрдісі байқалады. Егер 2009 жылы олардың саны 63 мыңнан астам адамды құраса, 2013 жылдың 1 қаңтарында 48 684 сотталған мен тергеу қамауындағы ұсталған. Тікелей бас бостандығынан айыру орындарында ұсталатын арнайы контингенттің саны төрт жыл ішінде 13 мың сотталғанға қысқарған.

Бұған мемлекет жүргізіп жатқан қылмыстық заңнаманы ізгілендіру саясаты азды-көпті ықпал етті. "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процестегі заңдылықтың кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңымен реттелген ізгілендірудің бірінші кезеңін іске асыру үшін оларға айып тағылған іс-әрекеттер қылмыс деп танылмаған 1316 сотталған босатылды, 697 адамның жазалау мерзімдері қысқартылды, 378 адамға қатысты бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазалар қолданылды.

2011 жылғы 28 желтоқсанда ел Тәуелсіздігінің 20 жылдығын атап өтуге байланысты онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыстар жасаған адамдарды қылмыстық жауапкершіліктен және жазадан босатуға бағытталған "Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігінің жиырма жылдығына байланысты рақымшылық жасау туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.

Рақымшылық актісін қолдану барысында тергеу изоляторларынан және түзеу мекемелерінен 3,3 мыңнан астам адам босатылды (оның ішінде 76 әйел, 16 мүгедек, зейнеткерлік жастағы 13 адам, 14 кәмелетке толмаған және сот тағайындаған жазасын өтеу мерзімінің кемінде төрттен бір бөлігін өтеген 2561 сотталған), 859 сотталғанның жазасын өтеу мерзімдері қысқартылды.

Сонымен бірге Мемлекет басшысының рақымшылық жасау туралы актілерімен 2008 жылдан бастап 2012 жылға дейін 38 сотталған босатылды.

Түзеу мекемелерінде сотталғандардың толып кетуін болдырмау мақсатында:

- 2010 жылы Атырау қаласында бірінші рет сотталған әйелдерді ұстауға арналған жалпы режимдегі жаңа түзеу мекемесі пайдалануға берілді;

- Ақмола және Павлодар облыстарындағы жекелеген түзеу мекемелері бұрын бас бостандығынан айыруға сотталмаған сотталғандар үшін жалпы режимдегі түзеу мекемелеріне қайта бейінделді;

- үш тәрбие колониясы оң сипатталатын сотталғандар үшін қоныс-колонияларына қайта бейінделді, ал әйелдер колонияларын жеңілдету және жазасын тұрғылықты жері бойынша өтеу үшін еліміздің орталық және солтүстік өңірлерінде Петропавл қаласындағы бір мекеме әйелдер колониясына қайта бейінделді.

Қылмыстық-атқару жүйесі органдарының қызметіне сотталғандарды бақылаудың жаңа нысандары енгізілуде.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процестегі заңдылықтың кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңымен "электрондық браслеттер" деп аталатын, электрондық ізге түсу құралдарын пайдалану арқылы бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларға сотталғандардың жүріс-тұрысын бақылау институты енгізілді.

2012 жылғы 15 ақпанда қабылданған "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне пробация қызметі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңы шартты түрде сотталған адамдардың қылмыстарды қайта жасауының алдын алуға және оларға әлеуметтік-құқықтық көмек көрсетуге бағытталған құқықтық институт ретінде пробация қызметін қалыптастыруға және жұмысын ұйымдастыруға арналған.

Көрсетілген Заңды іске асыру мақсатында сотталғанды қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды орындау мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер әзірленді және қабылданды.

Сонымен, Қазақстан Республикасы Үкіметтің 2012 жылғы 28 сәуірдегі № 542 қаулысымен Шартты түрде сотталған адамдарға әлеуметтік-құқықтық көмек көрсету қағидалары бекітілді.

"Сотталғанды қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды орындаудың кейбір мәселелері туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 14 наурыздағы № 141 бұйрығымен сотталғанды қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды орындау жөніндегі қағидалар бекітілді. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 19 наурыздағы № 157 бұйрығымен қылмыстық-атқару инспекциялары пробация қызметтерінің жұмысын ұйымдастыру қағидасы бекітілді.

Қылмыстық-атқару инспекцияларының құрылымында пробация қызметтері құрылды. Қылмыстық-атқару инспекцияларының штаттық саны 1183 бірлікке, оның ішінде 2010 жылы 591 бірлікке, 2011 жылы 592 бірлікке көбейтілді. Аталған көбейту пробация қызметтерін нығайтумен байланысты болды.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметін жетілдіру және қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 9 қарашадағы Қазақстан Республикасы Заңымен мынадай өзгерістер енгізілді:

1) сотталғандардың сотқа тікелей өтініш жасауы арқылы сотталғандарды жазасын одан әрі өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату тетігі жеңілдетілді;

2) бір жылдан аспайтын мерзімге бас бостандығынан айыруға бірінші рет сотталған адамдар жазасын қоныс-колонияларда өтейді. Нәтижесінде көрсетілген адамдар жазасын бас бостандығынан айыру орындарында ұзақ уақыт отырған сотталғандармен бірге өтемейді және олардың теріс ықпалына ұшырамайды;

3) кәмелетке толмаған сотталғандарға ұзақ және қысқа мерзімді кездесулердің, сондай-ақ сәлем-сауқат, бандерольдер алу саны көбейтілді.

6-бап бойынша

Қылмыстық қудалауды жүзеге асыратын органдар күдікті немесе айыпталушы шетелдікті қамауда ұстау орны немесе орнын өзгерту туралы хабарламаны 12 сағат ішінде Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасына, Сыртқы істер және Ішкі істер министрліктеріне, Ұлттық қауіпсіздік комитетіне, сондай-ақ ол азаматы болып табылатын мемлекеттің елшілігіне, консулдығына немесе өзге де өкілдігіне жібереді.

"Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 17-бабында күдіктілер мен айыпталушыларға ұсталған сәтінен бастап қорғаушысымен жеке және құпия кездесу құқығы берілген. Кездесу саны мен ұзақтығы шектелмейді. Шетел мемлекеттері дипломатиялық өкілдіктерінің ресми өкілдері Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының шешімі бойынша олардың мемлекетінің мүддесін білдіретін күдікті немесе айыпталушы шетелдікке барып шығуға құқылы.

Қылмыстық-атқару кодексінің 10-бабына сәйкес бас бостандығынан айыруға сотталған шетелдiктердiң өз мемлекеттерiнiң дипломатиялық өкiлдерiмен және консулдық мекемелерiмен, ал Қазақстан Республикасында дипломатиялық және консулдық мекемелерi жоқ елдер азаматтарының – олардың мүдделерiн қорғауды өз мойнына алған мемлекеттердiң дипломатиялық өкiлдiктерiмен немесе оларды қорғаумен айналысатын халықаралық ұйымдармен байланыс жасауға құқығы бар.

7-бап бойынша

2008 – 2012 жылдары азаптаулар жасауда айыпталушы адамдар Қазақстан Республикасының аумағында экстрадициялық тәртіппен ұсталған жоқ, мұндай адамдарды беру шетел мемлекеттерінен талап етілген жоқ және басқа мемлекеттердің қолдаухаттары бойынша қылмыстық қудалау жүзеге асырылған жоқ.

8, 9-баптар бойынша

Қылмыстық және азаматтық істер бойынша өзара құқықтық көмек көрсету саласында 2008 – 2012 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы қол қойған халықаралық шарттарға мыналар жатады:

1. 2009 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан Республикасы мен Біріккен Араб Әмірліктерінің арасындағы Қылмыстық істер бойынша өзара құқықтық көмек көрсету туралы келісім;

2. 2010 жылғы 5 шілдедегі Кеден одағына мүше мемлекеттер кеден органдарының қылмыстық істер мен әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша құқықтық көмегі және өзара іс-қимылы туралы келісім;

3. 2011 жылғы 16 сәуірдегі Қазақстан Республикасы мен Индия Республикасының арасындағы азаматтық істер бойынша құқықтық көмек көрсету туралы шарт;

4. 2011 жылғы 17 маусымдағы Қазақстан Республикасы мен Испания Корольдігінің арасындағы қылмыстық істер бойынша өзара құқықтық көмек көрсету туралы конвенция;

5. 2011 жылғы 31 қазандағы Қазақстан Республикасы мен Вьетнам Социалистік Республикасының арасындағы азаматтық істер бойынша өзара құқықтық көмек туралы келісім;

6. 2012 жылғы 29 сәуірдегі Қазақстан Республикасы мен Иран Ислам Республикасының арасындағы ұстап беру туралы шарт;

7. 2012 жылғы 16 қарашадағы Қазақстан Республикасы мен Испания Корольдігінің арасындағы сотталған адамдарды беру туралы шарт.

10-бап бойынша

Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық-атқару кодекстерімен қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде ұсталатын адамдармен қарым-қатынас жасау тәртібі реттелген.

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 29 наурыздағы № 182 бұйрығымен бекітілген Тергеу изоляторларының ішкі тәртіп қағидасы, сондай-ақ Түзеу мекемелерінің ішкі тәртіп қағидасысотталғандар мен тергеу изоляторында ұсталатын адамдардың аталған мекемелердің персоналы тарапынан сыпайы, адамгершілік ар-намысты қорламайтын қарым-қатынасқа құқығын реттейді.

Қазіргі уақытта қылмыстық-атқару жүйесі құрылымында адам құқықтарын қорғау және сотталғандармен қарым-қатынас жасау саласындағы халықаралық стандарттар аясындағы курстарды іске асыратын Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің оқу орталығы бар.

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің оқу орындарында адам құқықтарын қорғау және сотталғандармен қарым-қатынас жасау саласындағы халықаралық стандарттар бойынша арнайы оқыту курстары ұйымдастырылған.

Сонымен қатар қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінің заң кеңесшілері бас бостандығынан айыру орындарында ұсталатын адамдар үшін де, қылмыстық-атқару жүйесінің жеке құрамы үшін де дәрістер, семинарлар, тренингтер түрінде құқық түсіндіру сипатындағы іс-шараларды ұдайы негізде ұйымдастырады. Жыл сайын құқықтық сипатта 15 мыңнан астам дәріс пен сабақ, сондай-ақ заң кеңестері өткізіледі.

11-бап бойынша

Қамауға алудың, ұстаудың немесе түрмеге қамаудың кез келген нысанына тартылған адамдарды қамауда ұстау және олармен қарым-қатынас жасау жағдайларына қатысты қағидаларды, нұсқаулықтарды, әдістер мен практиканы жүйелі қарауды көздейтін Конвенцияның 11-бабын іске асыру мақсатында мынадай актілер қабылданды:

1. "Бас бостандығы шектеулі, сондай-ақ сот үкімі бойынша жазасын бас бостандығынан айыру орындарында өтеп жүрген, арнаулы мекемелерге орналастырылған азаматтарға медициналық көмек көрсету қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметтің 2012 жылғы 7 сәуірдегі № 430 қаулысы;

2. "Сот-психиатриялық сараптаманы өндіру нұсқаулығын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2010 жылғы 12 наурыздағы № 164 бұйрығы;

3. "Сот-медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу тәртібі туралы нұсқаулықты бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2010 жылғы 20 мамырдағы № 368 бұйрығы;

4. "Ішкі істер органдары арнайы қабылдау орындарының қызметін ұйымдастыру ережесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2011 жылғы 23 мамырдағы № 232 бұйрығы;

5. "Ішкі істер органдары қабылдау-тарату орындарының қызметін ұйымдастыру ережесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2011 жылғы 23 мамырдағы № 233 бұйрығы;

6. "Ішкі істер органдары қабылдау-тарату орындарының ішкі тәртіп ережесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 9 қаңтардағы № 10 бұйрығы;

7. "Ішкі істер органдары арнайы қабылдау орындарының ішкі тәртіп қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 9 қаңтардағы № 11 бұйрығы.

12-бап бойынша

Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қылмыстық қудалау органдарының ғимараттарында тергеу мен анықтауды жүзеге асыру барысында жол берілуі мүмкін екенін практика көрсетіп отыр.

Осыған байланысты, қылмыстық-құқықтық салада азаматтардың конституциялық құқықтарын бұзуға қарсы іс-қимыл жасаудың тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Бас прокуратура негізгі мақсаты ішкі істер органдарына жеткізілген азаматтардың құқықтарын қорғау және азаптауларға және оларды заңсыз ұстауға жол бермеу болып табылатын "Полициядағы қезекші прокурор – азаматтар құқықтарының кепілі" жобасын іске асыруда.

Прокурорлардың қылмыстық қудалау органдарының ғимараттарында жұмыс істеуі қамтамасыз етіледі, оларда барлық жеткізілген және ұсталған адамдарды электронды есепке алу жүйесі енгізілетін, бақылау камералары орнатылатын болады.

Кезекші прокурордың міндеттеріне мәліметтер мен бейнежазбаларға мониторинг жасау арқылы азаматтардың құқықтарын бұзушылықтарды анықтау, заң бұзушылықтардың дереу жолын кесу, заңсыз ұсталғандарды немесе жеткізілгендерді босату, азаптауларды қолдану фактілері анықталған жағдайда, кейінге қалдырылмайтын іс-шараларды жүргізу және материалдарды одан әрі тексеру үшін беру, шағымдармен жүгінген азаматтарды қабылдау кіреді.

Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2012 жылғы 30 қаңтардағы № 9 бұйрығымен Полициядағы кезекші прокурорлар туралы ереже бекітілді.

Жыл сайын қылмыстық қудалау органдары қылмыс жасады деген күдік бойынша уақытша ұстау изоляторларына 38 мыңнан астам адамды қамауға алады. Бұл ретте, егер 2008 жылы көрсетілген сан 46 мыңнан астам ұсталған адамға жетсе, 2012 жылы ол 31836 адамды құрады.

Көрсетілген статистикалық деректер тергеу органдарының процессуалдық мәжбүрлеудің аталған шараларын қолдануға анағұрлым салмақты қарай бастағаны туралы куәландырады.

Сонымен бірге тиісті прокурорлық қадағалау нәтижелері де адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың жай-күйіне оң ықпал етеді. Осылайша, прокурорлар қамауға алу үшін негіздердің болмауына байланысты уақытша ұстау изоляторларынан 2008 жылы 823, 2009 жылы 1243, 2010 жылы 1224, 2011 жылы 1423 және 2012 жылы 1770 адамды босатты.

Қылмыстық қудалау органдарының уақытша ұстау изоляторлары мен қызметтік және өзге де үй-жайларында азаматтарды ұстау және қамауға алу заңдылығын тексеруді прокуратура органдары ұдайы негізде жүзеге асырады, олар түнгі уақытта да, мереке және демалыс күндері де, оның ішінде бейне түсірілімдерді пайдалана отырып жүргізіледі.

Азаптаулар белгілері анықталған жағдайда прокуратура органдары Қылмыстық іс жүргізу кодексіне сәйкес кінәлі лауазымды адамдарға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы шешім қабылдауға, сондай-ақ оның тергелуін айқындауға құқылы.

Сонымен қатар осы санаттағы істерді тергеу кезінде ведомстволық корпоративтілікті және қызығушылықты болдырмау мақсатында "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процестегі заңдылықтың кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңымен Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 192-бабына балама тергеуді көздейтін өзгерістер енгізілді, яғни азаптауларды ішкі істер органдарының қызметкерлері жасаған жағдайда, істі қаржы полициясы тергейді және керісінше.

Бұл ретте қаралып жатқан қылмыстар санатын көптеген жағдайларда билік өкілдері жасайтынын ескере отырып, Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 159-бабымен қылмыстық процестi жүргiзушi органға прокурордың санкциясымен, егер осы қызметте қала отырып, ол тергеуге және iстi сотта қарауға, қылмыспен келтiрiлген залалды өтеуге кедергi келтiредi немесе осы қызметте болуымен байланысты қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп пайымдауға жеткiлiктi негiздер болған кезде, айыпталушыны қызметiнен шеттету құқығы берілген.

Мұндай қаулы айыпталушының жұмыс орнына жіберіледі, оның басшысы үш тәулік ішінде оны орындауға және ол туралы лауазымнан шеттету туралы шешім қабылдаған адамға немесе органға хабарлауға міндетті.

Қылмыстық іс жүргізу заңнамасында көзделген жағдайларда лауазымнан уақытша шеттету және қызметтік тергеу жүргізу туралы талап 2011 жылғы 6 қаңтарда қабылданған "Құқық қорғау қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңында да белгіленген.

Азаматтардың конституциялық құқықтарын сақтау Қазақстан Республикасының барлық құқық қорғау органдарының маңызды міндеті болып табылады.

Прокуратура, ішкі істер және қаржы полициясы органдарында консультативтік-кеңесші органдары ретінде белгілі мемлекеттік және қоғам қайраткерлерінің, құқық қорғаушылар мен журналистердің қатысуымен қоғамдық кеңестер жұмыс істейді.

2009 жылғы 10 желтоқсанда Қазақстан Республикасында Адам құқықтары жөніндегі уәкілге арнайы рұқсатсыз жазаны орындайтын мекемелерге, тергеу изоляторларына баруға құқық беретін "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық жазалауды орындау жүйесін және қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң қабылданды.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін мекемелерде ұстау негіздерін, тәртібі мен шарттарын бекіту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2010 жылғы 29 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Заңымен қоғамдық бақылау комиссиясының мүшелеріне арнаулы мекемелерге кедергісіз бару құқығы берілген.

Бұрын белгіленген тәртіп бұзыла отырып, мекеме әкімшілігінің сотталғанға жазасын өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға ұсынудан және қоныс-колонияға ауыстырудан негізсіз бас тарту жағдайлары орын алған.

Осындай заң бұзушылықтарға жол бермеу мақсатында "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметін жетілдіру және қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 9 қарашадағы Қазақстан Республикасы Заңымен Қылмыстық-атқару кодексінің 169-бабына сотталған адамға жазалаудың заңда белгіленген мерзімінің бөлігін өтегеннен кейін жазасын өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату немесе жазаның өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түріне ауыстыру туралы қолдаухатпен тікелей сотқа өтініш жасау құқығы берілетін түзетулер енгізілді.

Сотталған адам заңда белгіленген жаза мерзімінің бір бөлігін өтеген кезде жазаны орындаушы орган бес күн мерзім ішінде жазасын өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату немесе жазаның өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түріне ауыстыру туралы мәселені қарау үшін сотқа қолдаухат беру құқығының туындағаны туралы сотталған адамға жазбаша түрде хабарлауға міндетті.

Жазаны орындаушы орган сотталған адам осындай қолдаухатпен өтініш жасағаннан кейін он күн мерзім ішінде тиісті материалдарды және сотталған адамның жеке ісін қоса отырып, оны сотқа жолдауға, сондай-ақ прокурорға хабарлауға міндетті.

13-бап бойынша

Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында реттелген.

"Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы" 1999 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасы Заңының 16, 20-баптарына сәйкес сезіктілер мен айыпталушылардың қамауға алу орындарында болу кезеңінде өздерінің күзетте ұсталуының заңдылығы мен негізділігі және өздерінің заңды құқықтары мен мүдделерінің бұзылуы туралы мәселелер бойынша ұсыныстармен, арыздармен, оның ішінде сотқа жүгінуге құқылы.

Сезіктілер мен айыпталушылардың мемлекеттік органдарға, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына, қоғамдық бірлестіктер мен бұқаралық ақпарат құралдарына жолдаған ұсыныстары, арыздары мен шағымдары күзетте ұстау орнының әкімшілігі арқылы жіберіледі.

Соттың, анықтаушының, анықтау органы бастығының, тергеушінің немесе прокурордың іс-әрекеттеріне және шешімдеріне жасалған шағымдар Қылмыстық іс жүргізу кодексінде көзделген тәртіппен дереу жіберіледі.

Өздерінің құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуына байланысты ұсыныстар, арыздар мен шағымдар жасағаны үшін сезіктілер мен айыпталушыларды кез келген нысанда қудалауға жол берілмейді. Күзетте ұстау орындарының мұндай қудалауға кінәлі лауазымды адамдары заңнамаға сәйкес жауап береді.

Қылмыстық-атқару кодексінің 10-бабы сотталғандардың жазаны атқарушы мекеменiң немесе органның әкiмшiлiгiне, жазаны атқарушы мекемелер мен органдардан жоғары тұрған басқару органдарына, сотқа, прокуратура органдарына, өзге де мемлекеттiк органдарға, қоғамдық бiрлестiктерге, сондай-ақ адам құқығы мен бостандығын қорғау жөнiндегi халықаралық ұйымдарға ауызша және жазбаша ұсыныстар, өтiнiштер жасау және шағымдану құқығын реттейді.

Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті азаматтардың шағымдары мен өтініштерін тікелей қарайды. Пенитенциарлық жүйенің барабар құқық түсіндіру жұмысы олардың санының тиісінше төмендеуіне ықпал етеді. Егер 2008 жылы Комитетке жеке және заңды тұлғалардан 5327 өтініш келіп түссе, 2012 жылы 4285 өтініш келіп түскен (2009 жылы – 5288, 2010 жылы – 4889, 2011 жылы – 4686). Қылмыстық-атқару жүйесі қызметкерлерінің заңсыз іс-әрекеттеріне шағымдар санының 2008 жылы 5,4 %-дан 2011 жылы 3,2 %-ға дейін төмендегені байқалады.

Қазіргі уақытта аумақтық департаменттер түзеу мекемелерінде ұсталатын адамдарға білікті заңгерлік көмек көрсету жөніндегі жұмысты ұдайы негізде жүзеге асырады. Сотталғандарға заңгерлік көмек көрсету үшін аумақтық әділет органдарының қызметкерлері, адвокаттар мен нотариустар, Адам құқықтары жөніндегі қазақстандық халықаралық бюро филиалдарының өкілдері тартылады.

14-бап бойынша

Қазақстан Республикасының заңнамасында азаптаулар құрбанына келтірілген зиянның орнын толтыруды және анағұрлым толық оңалту үшін қаражатты қоса алғанда, әділ және барабар өтемақы құқығын қамтамасыз ететін нормалар қамтылады.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 75-бабының талаптарына сәйкес жәбiрленушiге қылмыспен, оның ішінде азаптаулармен келтiрiлген мүлiктiк зиянды, сондай-ақ өкiлге арналған шығындарды қоса есептегендегi оның алдын ала тергеу мен сотқа қатысуына байланысты келтiрiлген шығындарды өтеу қамтамасыз етiледi.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 39, 40-баптарына сәйкес сот бойынша ақталған адам, сонымен бiрге оған қатысты ақтау негiздері бойынша қылмыстық iстi қысқарту туралы қылмыстық iзге түсу органының қаулысы шығарылған айыпталушы (сезiктi) кiнәсiз деп саналады және оның Қазақстан Республикасының Конституциясымен кепiлдiк берiлген құқықтары мен бостандықтарын қандай да бiр шектеуге болмайды.

Сот, қылмыстық iзге түсу органы осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетiлген адамды ақтау және оған қылмыстық процестi жүргiзушi органның заңсыз iс-әрекетiнiң салдарынан келтiрiлген зияндарды өтеу жөнiнде заңда көзделген барлық шараларды қолдануға тиiс.

Адамға заңсыз ұстаудың, қамауға алудың, басқа да процессуалдық мәжбүрлеу шараларының нәтижесiнде келтiрiлген зиян қылмыстық процестi жүргiзушi органның кiнәсiне қарамастан, толық көлемде республикалық бюджеттен өтеледi. Азамат қайтыс болған жағдайда, зиянды өтеттіру құқығы заңнамада белгіленген тәртіппен оның мұрагерлеріне ауысады.

15-бап бойынша

"Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2009 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Заңға сәйкес Қылмыстық іс жүргізу кодексі:

- Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 361-бабының екінші бөлігінде көзделген жағдайларды қоспағанда, сот істегі бар және сот отырысында тараптар табыс еткен дәлелдемелерді зерттеудің қажеттілігі мен жеткіліктілігі мәселелері бойынша тараптардың пікірлерімен байланысты емес екендігін анықтауға;

- қылмыстық процесті жүргізуші органның іс материалдарын дәлелдемелер ретінде жинақтау және бекіту кезінде тергеудің рұқсат етілмеген әдістерінің қолданылғаны туралы барлық мәлімдемелерді міндетті түрде тексеруіне бағытталған нормалармен толықтырылды.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 125-бабына "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне білікті заң көмегін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2009 жылғы 11 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес қорғауды жүзеге асыру үшін қажетті мәліметтерді алудың ықтимал жолдарына қатысты толықтырулар енгізілді.

Сонымен қатар жауап алу барысында алынған мәліметтер Қылмыстық іс жүргізу кодексінде белгіленген тәртіппен жүргізілген, қылмыстық процесті жүргізген орган адамнан жауап алғаннан кейін дәлелдемелер ретінде пайдаланылуы мүмкін. Бұрын жауап алынған адамнан жауап алу мүмкін болмаған жағдайда, көрсетілген мәліметтер дәлелдеме ретінде тікелей пайдаланылуы мүмкін, бұл ретте бұрын жауап алынған адамның қолының түпнұсқасы заңда белгіленген тәртіппен куәландырылуға тиіс. Сонымен қатар күдікті, айыпталушы, қорғаушы, жеке айыптаушы, жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері, сондай-ақ кез келген азаматтар мен ұйымдар қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретінде қосу үшін ауызша да, жазбаша да нысандағы мәліметтерді, сондай-ақ заттар мен құжаттарды ұсынуға құқылы. Заттар мен құжаттар Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 128-бабының ережелері бойынша оларды бағалағаннан кейін қылмыстық іске тігіледі, ол туралы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 122-бабы екінші бөлігінің талаптарына сәйкес хаттама жасалады.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің прокурордың, оның орынбасарының санкциясымен тергеудің бастапқы кезеңі құпиясының сақталуын тиісінше қамтамасыз ету мақсатында егер бұл ерекше жағдайларда, істің ерекше сипатымен талап етілсе, көрсетілген адамдарды хабарлау, егер күдікті кәмелетке толмаған болған жағдайларды қоспағанда, ұсталған сәттен бастап жетпіс екі сағат ішінде жүргізілмейді деген ережені белгілейтін 38-бабының 3-тармағы "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процестегі заңдылықтың кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес алынып тасталды.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметін жетілдіру және қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 9 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 121-бабына нақтылау енгізеді, атап айтқанда көрсетілген баптың 3-тармағында "үкім шығару немесе істі қысқарту" деген сөздер "Қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы шешім шығару қылмыстық іс жүргізуді тоқтату немесе үкім шығару" деген сөздермен ауыстырылды.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінде азаптау арқылы алынған іс жүзіндегі деректер дәлелдеме ретінде пайдалануға жол берілмейді деп танылуы тиіс екенін көздейтін норма (116-бап) бар.

ІV. 3-бөлім: БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясына Факультативтік хаттаманың ІV-бөлігі бойынша ақпарат

2008 жылдың маусымында Азаптауларға қарсы конвенцияға Факультативтік хаттаманы ратификациялай отырып, Қазақстан 2009 жылдың 21 қарашасына Ұлттық алдын алу тетігін құруға міндеттенді.

Хаттамада көрсетілген мерзімде қаржылық дағдарыс жағдайларында Ұлттық алдын алу тетігін құру мүмкін болмады (шығынды сипатта, Азаптауларға қарсы конвенцияға факультативтік хаттаманың 18-бабының 3-тармағына сәйкес қатысушы мемлекеттер Ұлттық алдын алу тетігін жұмыс істеуі үшін қажетті ресурстарды ұсынуға міндетті).

Осыған байланысты, Қазақстан Азаптауларға қарсы конвенцияға факультативтік хаттаманың 24-бабының 2-тармағы бойынша міндеттемелерді орындаудың кейінге қалдырылғанын пайдаланды және Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 30 қарашадағы № 896 Жарлығымен міндеттемелерді орындауды үш жылға кейінге қалдыру туралы тиісті шешім қабылданды.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 30 наурыздағы № 400 қаулысымен "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне азаптаулардың және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерінің алдын алуға бағытталған ұлттық алдын алу тетігін жасау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңының жобасы Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізілді.

Заң жобасы азаптаулардың және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерінің алдын алу мақсатында арнайы мекемелерге ұдайы бару жүйесін білдіретін ұлттық алдын алу тетігін құруға бағытталған.

Ұдайы бару орындары ретінде заң жобасы түзеу мекемелері мен тергеу изоляторларын, алкоголизммен, нашақорлықпен және уытқұмарлықпен ауыратындарды мәжбүрлеп емдеуге арналған мекемелерді, арнайы қоғамнан уақытша оқшаулау мекемелерін, ерекше режимде ұсталатын білім беру ұйымдарын айқындайды.

Баруды Ұлттық алдын алу тетігінің қатысушылары, атап айтқанда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл, қоғамдық бақылау комиссияларының мүшелері, Ұлттық алдын алу тетігінің қызметін қамтамасыз ету жөніндегі әлеуметтік жобаларды іске асыру туралы шарттар жасасқан қоғамдық бірлестіктердің мүшелері жүзеге асырады.

Адам құқықтары жөніндегі уәкілеттіге өзінің құзыретіне сәйкес бару саны мен мерзімдері шектелмейді. Ұлттық алдын алу тетігінің басқа қатысушылары арнайы мекемелерге төрт адамнан аспайтын құрамда жылына кемінде екі рет барады.

Бару қорытындылары бойынша Ұлттық алдын алу тетігінің қатысушылары прокуратура органдарына және қарамағында мекемелер бар уәкілетті органдарға:

- баратын мекемелерде ұсталатын адамдармен қарым-қатынасты жақсарту және азаптаулардың алдын алу жөніндегі ұсынымдарды;

- заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды ұсынады.

Келіп түскен ұсынымдар мен ұсыныстарды қарау қорытындылары бойынша көрсетілген мемлекеттік органдар Ұлттық алдын алу тетігінің қатысушыларын хабарландыруға міндетті.

Заң жобасы Ұлттық алдын алу тетігі қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін, олардың қызметін қысқартуға арналған негіздерді айқындайды.

Ұлттық алдын алу тетігі мен оның қатысушыларының атқарушы органдардан функционалдық тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатында олардың қызметін мемлекеттік бюджеттен қаржыландыру көзделеді.

2009 жылғы мамырда Қазақстанға БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлері мәселелері жөніндегі арнайы баяндамашысы Манфред Новак мырза келді.

М. Новак мырза жеке тұлға мен мемлекеттің өзара қарым-қатынастары саласында азаптаулар мен өзге де зорлық-зомбылықтың алдын алудың құқықтық тетігін құру туралы пікір айтты. Атап айтқанда, Жоғарғы Соттың тарапынан тиісті нормативтік қаулы қабылдау орынды деп танылды. Жоғарғы Сот 2007 – 2008 жылдары соттың азаптаулар туралы істерді қарау практикасын зерделеді, оның негізінде "Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасының адамның жеке бас бостандығын сақтау және қадір-қасиетіне қол сұқпау, қинауға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатыгез немесе адамның ар-намысын қорлайтын әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы мәселелер жөніндегі нормаларын қолдану туралы" 2009 жылғы 28 желтоқсандағы нормативтік қаулы қабылданды, онда арнайы баяндамашы Новак мырзаның Азаптау мәселелері жөніндегі баяндамасында көтерілген мәселелер көрініс тапты.

Баяндамашы ұстау сәті мен полиция учаскесіне жеткізу тіркелмейтінін, қамауда алғашқы ұстаудың үш сағаттық ең ұзақ шегі сақталатынын анықтау мүмкін еместігін атап көрсетті. Құқық қорғау органдары көрсетпелер алу үшін ұстаудың алғашқы сағаттарын азаптауды қолдана отырып пайдаланады.

Мұндай жағдайды болдырмау мақсатында нормативтік қаулыда адам ұсталған уақыттан бастап 3 сағаттан кешіктірілмей оның ұсталғаны туралы мәселені шешу үшін ол тергеушіге немесе анықтаушыға іс жүргізу бойынша берілуі тиіс екені көзделген. Нақты ұсталған уақыты ұстау хаттамасында міндетті түрде минутына дейінгі дәлдікпен көрсетілуі тиіс.

М. Новак мырза тергеу және анықтау органдары қызметкерлерінің азаптауды қолдануға үндемей келісуіне тиісті ден қоюдың болмауына да алаңдаушылық білдірді.

Осыған байланысты, заң шығарушы ҚК "Азаптаулар" деген 141-1-бабының диспозициясында лауазымды адамның азаптауларды тікелей келтіруі мен оның айдап салуымен немесе басқа адамның үнсіз келісімімен не болмаса оның рұқсатымен қылмыс жасаудың аражігін ажыратты.

V. 4-бөлім: Нақты істер бойынша және үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл жасасу бойынша ақпарат

Қазақстан Республикасы Бас прокуратураның жанындағы Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің деректері бойынша құқық қорғау органдары азаптаулар фактілері бойынша 2009 жылы 3, 2010 жылы 13, 2011 жылы 15, 2012 жылы 18 қылмыстық іс қозғаған.

2011 жылғы 25 наурызда Қарағанды облысы Саран қаласының прокуратурасы В. Лутошкинаның кәмелетке толмаған інісі М. Лутошкинге Саран қаласы ішкі істер бөлімі қызметкерлерінің дене жарақаттарын келтіру фактісі туралы арызы бойынша Қылмыстық кодекстің 141-1-бабы 2-бөлігінің "а, г" тармақтары бойынша қылмыстық іс қозғады.

Саран қалалық сотының 2011 жылғы 25 шілдедегі үкімімен:

- Саран қаласы ішкі істер органы криминалдық полиция қызметінің бастығы В.В. Коряк ҚК-тің 28-бабының 3-бөлігі, 141-1-бабы 2-бөлігінің "а, г" тармақтары бойынша кінәлі деп танылып, 3 жыл мерзімге жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдарында мемлекеттік қызметте лауазымды атқару және әкімшілік-шаруашылық қызметімен байланысты ұйымдарда қандай да бір лауазымдарды атқару құқығынан айырыла отырып, жалпы режимдегі түзеу колониясында 3 жыл 6 айға бас бостандығынан айыру түріндегі жазаға тартылды;

- Саран қаласы ішкі істер органы криминалдық полиция қызметкері Р. Аукенов ҚК-тің 141-1-бабы 2-бөлігінің "а, г" тармақтары бойынша кінәлі деп танылып, 3 жыл мерзімге жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдарында мемлекеттік қызметте лауазымды атқару және әкімшілік-шаруашылық қызметімен байланысты ұйымдарда қандай да бір лауазымдарды атқару құқығынан айырыла отырып, жалпы режимдегі түзеу колониясында 2 жыл 6 айға бас бостандығынан айыру түріндегі жазаға тартылды.

Қарағанды облыстық сотының 2011 жылғы 16 қыркүйектегі апелляциялық инстанциясы үкімді өзгеріссіз, сотталғандардың шағымдарын қанағаттандырмай қалдырды.

Сондай-ақ тиісті мемлекеттік органдар Солтүстік Қазақстан облысындағы полиция қызметкерлерінің тарапынан болған адамгершілікке жатпайтын іс-әрекеттер мен билікті асыра пайдалану фактілері бойынша ден қою шараларын уақтылы қабылдады.

2012 жылдың 28 қаңтарында шамамен сағат 15.00-де Солтүстік Қазақстан облысы Есіл ауданының Ясновка ауылындағы орта мектептің ғимаратында көрсетілген ауданның ІІБ-нің қызметкерлері К.Р. Сәрсенбаев пен Р.Х. Козырев күш көрсете отырып қорқыту арқылы азамат И.И. Рожновтан ауылдық орта мектептен ноутбук ұрлағанын мойындауды талап еткен.

Сол күні сағат 20.30-да И.И. Рожновты полиция қызметкерлері Есіл АІІБ-нің ғимаратына жеткізіп, онда ол АІІБ спортзалының үй-жайында түнгі уақытта заңсыз ұсталған. Содан кейін И.И. Рожнов оған қатысты анықтаудың рұқсат етілмеген әдістерін қолдануды жалғастырады деп қорқып, өзіне - өзі жала жаба отырып, ноутбукты ұрлауда оң көрсетпелер беруге мәжбүр болған.

2012 жылдың 29 қаңтарында тергеу іс-әрекеттері барысында И.И. Рожнов қызметкерлерден жасырынып, кейіннен орманда адасып, аяқтарын үсіріп алған. 2012 жылдың 1 ақпанында И.И. Рожнов "3-4 дәрежедегі екі аяғының бастарын үсуі" деген диагнозбен Қызылжар ауданының Орталық аудандық ауруханасына түсіп, онда оған ота жасау арқылы екі аяғын кесіп тастаған.

Ағымдағы жылдың 14 ақпанында аталған факт бойынша СҚО ІІД Өзіндік қауіпсіздік басқармасы Қазақстан Республикасы ҚК 308-бабы 4-бөлігінің "а" тармағы (билікті немесе лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдалану) бойынша қылмыстық іс қозғаған.

Петропавл қаласы сотының 2012 жылғы 26 қарашадағы үкімімен К.Р. Сәрсенбаев пен Р.Х. Козырев олар жасаған қылмыстық әрекетте кінәлі деп танылып, оларға тиесілі мүліктің барлығы тәркілене, 3 жыл мерзімге мемлекеттік органдарда лауазымда атқару құқығынан айырыла отырып, жалпы режимдегі түзеу колониясында жазасын өтей отырып, 5 жылға және 6 айға бас бостандығынан айыруға сотталды.

Қылмыстық-атқару жүйесін реформалау шеңберінде мемлекет пенитенциарлық жүйені халықаралық нормалар мен стандарттарға жақындату бойынша шаралар қабылдауда.

Қазіргі уақытта тергеу-қамауындағылар мен сотталғандарға заңгерлік, консультативтік, әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету түріндегі бірлескен жобаларды іске асыру арқылы 42 қоғамдық бірлестікпен ынтымақтастық жолға қойылған. 2012 жылы дөңгелек үстелдер, кездесулер мен сабақтар түрінде 283 іс-шара өткізілді.

Қамауда ұстау және алдын ала тұтқындау орындарында қамауда ұсталатын адамдардың құқықтарын сақтаудың қоғамдық мониторингі институтын дамыту, сондай-ақ азаптауларға және басқа да қатыгез немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер түрлеріне қарсы күрестің тиімділігін арттыру мақсатында Ішкі істер министрлігі 2006 жылдан бастап "Адам құқықтары үшін хартия" Қоғамдық қорымен бірлесе отырып, Алматы, Өскемен, Тараз, Шымкент және Ақтөбе қалаларында "Уақытша ұстау изоляторларында және полиция учаскелерінде ұсталатын ұсталғандардың, күдіктілердің, айыпталушылардың құқықтарын сақтау мониторингі" жобасын іске асыруда.

2010 жылғы сәуірде облыстардың және Астана, Алматы қалаларының барлық прокуратуралары аумақтық құқық қорғау органдарымен бірлесе отырып, үкіметтік емес ұйымдар қамауға алған азаматтар немесе сотталғандар ұсталатын мемлекеттік органдар мен мекемелер қызметкерлерінің азаптауларды қолдануымен байланысты қылмыстардың алдын алу жөніндегі 2010 – 2012 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын бекітті.

Жоспарланған іс-шараларды орындау үшін үкіметтік емес ұйымдармен бірлесе отырып, адам құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық шарттарды зерделеу мәніне құқық қорғау органдары қызметкерлерінің арасында сабақтар, сондай-ақ көрсетілген тақырып бойынша тренингтер, семинарлар және дөңгелек үстелдер өткізілді.

Үкіметтік емес ұйымдар өкілдерінің қатысуымен барлық қамауға алу және бас бостандығынан айыру орындарында ұдайы негізде мониторингтер жүргізілді.

Егер 2008 жылы үкіметтік емес ұйымдар қамауда ұстау және бас бостандығынан айыру орындарына 697 рет барса, 2011 жылы 1377 рет мониторинг жүргізген. Сонымен қатар сол жылы қоғамдық бақылау комиссияларының мүшелері осы мекемелерге 884 рет барған.

Еліміздің барлық өңірлерінде Қоғамдық бақылау комиссиялары жұмыс істейді, олардың құрамына үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының өкілдері кіреді.

Үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары өкілдерінің қатысуымен Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің (Омбудсмен) жанынан азаптаулардың алдын алу жөніндегі жұмыс тобы құрылды, оның міндетіне қамауда ұстау орындарына бару және ұлттық алдын алу тетіктерін құру моделі мен рәсімі бойынша ұсынымдар дайындау кіреді.

2011 жылы ішкі істер органдарының қызметкерлері "Адам құқықтары үшін хартия" қоғамдық қорының өкілдерімен бірлесе отырып, азаптауларды қолданумен байланысты қылмыстардың алдын алу мақсатында ішкі істер органдарының бөліністеріне 280 тексеріс, оның ішінде арнайы мекемелерге 134 тексеріс жүргізді.

Арнайы мекемелерде ұсталатын адамдарға қатысты олардағы қызметкерлердің азаптауларды қолдану фактілері тіркелмеген.

Адам құқықтары жөніндегі халықаралық стандарттар мен қоғамдық институттардың ұсынымдарын ескере отырып, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін мекемелерде ұстау негіздерін, тәртібі мен шарттарын бекіту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2010 жылғы 29 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Заңы қабылданды.

Заңда ұстау, медициналық-санитариялық қызмет көрсету, бос уақыт және оқыту жағдайлары бөлігінде ішкі істер органдарының арнайы мекемелерінде ұсталатын адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін сақтауда көмек көрсету мақсатында оларға қоғамдық бақылауды жүзеге асыру көзделген.

Заңнамалық түзетулерді іске асыру шеңберінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 24 маусымдағы № 702 қаулысымен Арнаулы мекемелерде қоғамдық бақылауды жүзеге асыру үшін облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың қоғамдық бақылау комиссияларын құру қағидасы бекітілді.

Бекітілген Қағидаға сәйкес комиссиялардың арнайы мекемелерге кедергісіз баруға; онда ұсталатын контингентпен әңгімелесуге; олардың құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуы мәселелері бойынша өтініштер мен шағымдар қабылдауға құқығы бар. Сондай-ақ комиссиялардың мүшелері арнайы мекемелерде ұсталатын адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етумен байланысты мәселелер бойынша арнайы мекемелердің әкімшілігіне және прокуратура органдарына арызбен өтініш жасауға құқылы.

VІ. 5-бөлім: БҰҰ-ның Азаптауларға қарсы комитетінің екінші мерзімді баяндаманың нәтижелері бойынша ұсынымдарын Қазақстан Республикасының орындауы туралы ақпарат
6-тармақ бойынша

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процестегі заңдылықтың кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңымен Қылмыстық кодексте "Азаптаулар" деген бап "Сот төрелігіне қарсы қылмыстар және жазаларды орындау тәртібі" деген тараудан "Адам мен азаматтың конституциялық және өзге де құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар" деген тарауға ауыстырылды. Сонымен қатар "азаптаулар" деген ұғымның анықтамасына "олардың айдап салуымен немесе басқа адамның үнсіз келісімімен не болмаса олардың білуімен" деген нақтылау енгізілді, онда "олардың" деген сөздің астарында тергеуші, анықтауды жүзеге асыратын адам немесе өзге де лауазымды адам тұспаланады.

7-тармақ бойынша

Бас бостандығынан айырылған немесе басқа да жолмен бостандығы шектелген адамдардың ерекше осалдығына қарай қылмыстық процесте өздерінің құқықтарын іске асыру мүмкіндігі бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясында тиісті құқықты жалпы халықаралық-құқықтық тұжырымдамаға сәйкес келтіретін норма бар. Онда ешкім де азаптауларға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатыгез немесе адамның ар-намысын қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалауға тартылмауы тиіс деп көрсетілген.

Бас бостандығынан айыру орындарында азаптауларды, арнайы құралдарды немесе дене күшін қолданудың әрбір фактісі бойынша міндетті түрде прокуратура органдарына хабарланады, қызметтік тергеулер не болмаса тергеуге дейінгі тексерістер жүргізіледі.

2010 жылы сотталғандарға қатысты азаптаулар, зорлық-зомбылық жасағаны, лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны үшін ҚК-тің 347-1 "Азаптаулар", 308-баптары "Билікті немесе лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдалану" бойынша пенитенциарлық жүйенің 21 қызметкеріне қатысты 9 қылмыстық іс қозғалды және тергелді.

Көрсетілген қылмыстық істер бойынша 2011 жылы 12 адам әртүрлі мерзімге сотталды. 2012 жылы Қарағанды облысы бойынша Қылмыстық-атқару жүйесі департаментінің АК 159/25 мекемесінің қызметкерлеріне қатысты сотталған О.А. Имроншоевқа қатысты азаптаулар қолдану фактісі бойынша қылмыстық іс қозғалды. Жалпы 2012 жылы зорлық-зомбылық қолданғаны үшін 11 қызметкер сотталды.

Сонымен қатар 2012 жылдан бастап барлық еңбек ұжымының қатысуымен кінәлі қызметкерлердің жұмыс орны бойынша сот үкімдерін көпшілік алдында жариялау практикасы енгізілді. Мұндай практика тек азаптаулар фактілері бойынша ғана емес, сонымен қатар барлық басқа да құқық бұзушылықтар бойынша қолданылады.

Шағымдар мен өтініштер берудің жалпы тәртібі "Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Қазақстан Республикасы Заңымен реттелген, оған сәйкес қамауда ұстау орындарына орналастырылған күдіктілер мен айыпталушылар ұсыныстармен, арыздармен, оның ішінде оларды қамауда ұстау заңдылығы мен негізділігі және олардың заңды құқықтары мен мүдделерін бұзу мәселесі бойынша сотқа өтініш жасауға құқылы.

Қазіргі уақытта барлық арнаулы мекемелер мен қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде сексуалдық зорлық-зомбылықтың, оның ішінде осы мекемелердің персоналы жасайтын зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша жұмыс жүргізіледі.

Қазақстанның пенитенциарлық жүйесі кемсіту белгілерін болдырмауды ескере отырып, жазасын өтеп жатқан еркектер мен әйелдердің, жасөспірімдер мен азаматтардың басқа да санаттарының ерекше қажеттіліктерін ескереді.

Сондай-ақ қайта тәрбиелеу және қайта ықпалдастыру бағдарламалары еркек, сондай-ақ әйел жынысты сотталғандардың қажеттілігі мен мүмкіндіктерін ескереді.

Осыған байланысты пенитенциарлық мекемелердегі әйелдер қамауда ұстау түріндегі бұлтартпау шараларын таңдаған кезде және бас бостандығынан айыру түріндегі үкім заңды күшіне енгеннен кейін де қауіпсіздік режимінде ұсталады, жазасын өзінің отбасына жақын жерде өтейді, телефон байланысы, кездесулер және т.б. арқылы отбасыларымен ұдайы байланыста болу шаралары көзделеді. Жүкті, бала емізетін әйелдердің ерекше қажеттіліктерін тану және қанағаттандыру, сондай-ақ әйелдер колонияларының жанынан балалар үйлерін ұстау қамтамасыз етіледі.

Шағымдарды құпия түрде беру үшін тетіктерді орнату мақсатында барлық қылмыстық-атқару жүйесі органдарында Қоғамдық бақылау комиссияларына, прокуратура органдарына және т.б. жіберілген шағымдар мен арыздарға арналған жәшіктер орнатылған, хат-хабарларды осы органдардың өкілдері алады.

Сонымен қатар Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінде және оның барлық аумақтық бөліністерінде сенім телефондары, сондай-ақ Интернет желісінде сенім сайты жұмыс істейді.

Полиция қызметіне қатысты бірде бір сыни материал назарсыз қалмайды. Азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзудың әрбір фактісі төтенше оқиға болып есептеледі және мұндай тәртіп бұзушылықтарға жол берген лауазымды адамдар ең қатаң жауапкершілікке тартылады.

Азаматтардың конституциялық құқықтарын сақтау қылмыстық қудалауды жүзеге асыру кезінде ішкі істер органдарының барлық бөліністерінің, оның ішінде тергеу органдары қызметінің басты бағыттарының бірі болып табылады.

Барлық тергеушілер мен анықтаушылардың назарына қылмыстық процестің қатысушыларына қатысты азаптауларды қолдану фактілерін болдырмау туралы талаптар жеткізілді.

Қабылданып жатқан шаралардың нәтижесінде 2009 – 2011 жылдар ішінде тергеушілер мен анықтаушылардың азаптауларды қолдануының бірде бір фактісі тіркелмеген.

Аттестаттаудан өту тәртібі "Құқық қорғау қызметі туралы" 2011 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңның 47-бабында көзделген, онда құқық қорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби даярлығының деңгейін, құқықтық мәдениетін және азаматтармен жұмыс істеу қабілетін айқындау жөніндегі рәсім жүзеге асырылады. Аталған талаптар тергеу қызметтерінің қызметкерлері үшін де міндетті.

Сонымен қатар, 2012 жылы құқық қорғау органдарының қызметкерлерін, оның ішінде тергеушілерді кезектен тыс аттестаттау бірінші рет өткізілді.

8-тармақ бойынша

2002 жылдан бастап 2011 жылға дейін қылмыстық-атқару жүйесі Әділет министрлігінің қарамағында болды. Осы уақыт ішінде көптеген түзеу мекемелеріндегі криминогендік жағдай болжағандай жақсарған жоқ. Бұл ретте мүшесін зақымдаушылық актілерінің, мекеме әкімшілігінің заңды талаптарына бағынбау фактілерінің саны өсті.

Бұл жағдай 2011 жылдың шілдесінде қылмыстық-атқару жүйесінің Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің қарамағына қайтарылуына ықпал етті.

Уақытша ұстау изоляторлары мен тергеу изоляторларын Әділет министрлігінің қарамағына беру бүгінгі күні мерзімінен бұрын болып табылады, себебі мұндай жағдайларда тергеу іс-шараларын жүргізуді басқа ведомствоның лауазымды адамдары жүзеге асырады, бұл ұсталған адамдарға қатысты процессуалдық мерзімдердің бұзылуына әкеп соғуы мүмкін, ал ол қамауда заңсыз ұстауға негізді шағым жасауға әкеп соғады.

Сонымен қатар уақытша ұстау изоляторлары аудандық деңгейдегі ішкі істер органдарының құрылымдық бөлінісі болып табылады және олардың барлығы тікелей аудандық ішкі істер бөлімдерінің ғимараттарында орналасқан. Оларды әділет органдарына берген жағдайда жаңа изоляторлар салу және қосымша қаржылай қаражат бөлу талап етіледі.

2009 жылдың ақпанында Қазақстан Республикасының Үкіметі Азаптауларға қарсы конвенцияның және оған Факультативтік хаттаманың шеңберінде Қазақстан Республикасының міндеттемелерін жүзеге асыру жөніндегі жұмысты қамтамасыз ету және үйлестіру мақсатында 2010 – 2012 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын бекітті.

Көрсетілген Іс-шаралар жоспарын орындау үшін 2010 жылдың сәуірінде облыстардың және Астана, Алматы қалаларының барлық прокуратуралары аумақтық құқық қорғау органдарымен бірлесе отырып, мемлекеттік органдар мен қамауға алынған немесе сотталған азаматтар ұсталатын мекемелер қызметкерлерінің азаптауларды қолдануымен байланысты қылмыстардың алдын алу бойынша үкіметтік емес ұйымдармен 2010 – 2012 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын бекітті.

Іс-шаралар жоспарында азаптаулар мен қатыгез қарым-қатынасты болдырмауға бағытталған ұйымдастырушылық, ақпараттық және профилактикалық сипаттағы шаралар кешені көзделді.

Қазіргі уақытта республиканың барлық өңірлерінде 14 қоғамдық бақылау комиссиясы жұмыс істейді, олардың құрамына қоғамдық бірлестіктердің, мемлекеттік органдардың 101 өкілі, құқық қорғау ұйымдарының заңгерлері, медицина қызметкерлері, сондай-ақ Қылмыстық-атқару жүйесі ардагерлер кеңесінің өкілдері кіреді.

Жыл сайын Қоғамдық бақылау комиссияларымен бірлесіп жүргізілген іс-шаралар мен мекемелерге бару саны көбеюде, бұл факт өте позитивті, егер 2006 жылы 146 іс-шара жүргізілсе, 2012 жылы 420 іс-шара өткізілді.

2012 жылы ұлттық қауіпсіздік органдары терроризмге қарсы бестен астам операция жүргізді.

Сонымен қатар осал топтарға немесе пана сұраушылар мен тыйым салынған исламдық топтар мен исламдық партиялардың мүшелері немесе күдікті мүшелері сияқты ұлттық және діни қауіпсіздік қауіп-қатері ретінде қабылданатын топтарға қарсы контртеррористік операциялар жүргізілген жоқ.

Терроризмге қарсы күрес шеңберінде ұсталған адамдар басқа адамдар сияқты қамтамасыз етіледі және бірдей құқықтары бар және сондай міндеттерді орындайды. Олардың радикалдық және экстремистік түрдегі тыйым салынған бірлестіктерге қатыстылығымен байланысты қандай да бір шектеулерге жол берілмейді.

Ішкі істер және ұлттық қауіпсіздік органдарының уақытша ұстау және тергеу изоляторларында азаптаулар мен нашар қарым-қатынастың басқа да түрлерін қолдану фактілеріне жол берілген жоқ.

9-тармақ бойынша

Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағына сәйкес мемлекеттің жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады. Бұл мемлекетте адамға деген қамқорлықтан асқан маңызды міндеттердің жоқ екенін білдіреді және ол адамның лайықты өмір сүруі үшін барлық қолдан келетін жағдайларды жасауға міндетті.

Адамның негізгі құқықтарының бірі әркімнің жеке басының бостандығына құқығы (Конституцияның 16-бабы) болып табылады. Ол әрқайсысына туғаннан бастап тиесілі, шексіз және айыруға болмайды деп танылады және Негізгі заңның 39-бабының 3-тармағына сәйкес Конституцияның өзінде белгіленген нормаларды қоспағанда, қандай да бір жағдайда да шектелуге жатпайтын құқықтар мен бостандықтардың қатарына жатады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 16-бабының 2 және 3-тармақтарына сәйкес қамауға алу мен қамауда ұстауға заңда көзделген реттерде және қамауға алынған адамға шағымдану құқығы беріле отырып, тек қана соттың санкциясымен жол беріледі. Соттың санкциясынсыз адам жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұсталуы тиіс. Әрбір ұсталған, қамауға алынған және қылмыс жасады деп айыпталушы адам ұсталған, қамауға алынған немесе айып тағылған сәттен бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегін пайдалануға құқылы.

Құқық қорғау және арнайы органдар қызметкерлерінің азаматтарды ұстау кезінде заң бұзушылықтарға жол бермеуі мақсатында мемлекеттік органдар аталған саланы реттейтін мынадай актілерді қабылдады:

1. "Конституциялық мерзімдерді есептеу мәселесі бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын ресми түсіндіру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысы.

Аталған нормативтік қаулыда конституциялық-құқықтық мағынада "ұстау" деп құқық бұзушылықтың жолын кесу немесе қылмыстық, азаматтық және әкiмшiлiк iстер бойынша iс жүргiзудi қамтамасыз ету, сондай-ақ мәжбүрлеу сипатындағы өзге де шараларды қолдану мақсатында адамның жеке бас бостандығын жетпiс екi сағаттан аспайтын қысқа уақытқа шектеуден тұратын және уәкiлеттi мемлекеттiк органдар, лауазымды және өзге де тұлғалар заңда көзделген негiзде және тәртiппен iске асыратын мәжбүрлеу шарасын түсіну қажет екені нақты көрсетілген.

"Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады" деген конституциялық ереже, осы көрсетілген уақыттан кешіктірмей соттың ұсталған адамға қатысты тұтқындау және қамауда ұстау, сондай-ақ заңмен көзделген өзге де шараларды қолдану туралы шешім қабылдануы қажет немесе ұсталған адам босатылуға тиіс дегенді білдіреді. Бұл орайда Конституциялық Кеңес, тиісті шешім қабылдауы үшін заң шығарушы одан да азырақ, жетпіс екі сағат шегіндегі мерзімді белгілеуі мүмкін деп атап өтеді.

Ұсталған адамның емін-еркін жүріп-тұру бостандығын шектеуді – белгілі бір жерлерде мәжбүрлеп ұстауды, анықтау және тергеу органдарына мәжбүрлеп әкелуді (адамды қолға түсіруді, үй-жайға қамауды, бір жерге баруға, немесе орнында тұруға мәжбүрлеуді және т.б.), сондай-ақ адамның жеке бас бостандығын айтарлықтай шектейтін басқа да әрекеттерді де қоса отырып, бас бостандығы оған қандай да бір процессуалдық мәртебе берілуіне немесе басқа бір формальды рәсімдер орындалуына қатыссыз шын мәнінде шектелген кезде, минутына дейінгі дәлдікпен сол сағат ұстау мерзімінің басталуы болып табылады. Нақты ұстау уақытынан бастап үздіксіз есептелетін жетпіс екі сағаттан өтуі осы мерзімнің аяқталу сәті болып табылады.

2. "Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасының адамның жеке бас бостандығын сақтау және қадір-қасиетіне қол сұқпау, қинауға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатыгез немесе адамның ар-намысын қорлайтын әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы мәселелер жөніндегі нормаларын қолдану туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2009 жылғы 28 желтоқсандағы № 7 нормативтік қаулысы.

Алғаш қамауда ұстаудың үш сағаттық максималды шегін сақтау мақсатында нормативтік қаулыда адам нақты ұсталған уақыттан бастап 3 сағаттан кешіктірілмей, оның іс жүргізу бойынша ұсталғаны туралы мәселені шешу үшін тергеушіге немесе анықтаушыға берілуі тиіс екені көзделген. Нақты ұсталған уақыты міндетті түрде минутына дейін дәл көрсетіле отырып, ұстау хаттамасында көрсетілуі тиіс.

Азаматтарды ұстаған жағдайда ұстау мерзімінің басталуы олардың емін-еркін жүріп-тұру бостандығын шектеу сәті, органдарға жеткізу, адам мен азаматтың жеке бостандығын шектейтін оқшаулап ұстау болып табылады. Ұстау хаттамасын толтыру кезінде хаттамада минутына дейін дәлдікпен нақты ұстау уақыты міндетті түрде тіркелуі тиіс.

Сондай-ақ азаматтар ұстауды немесе қамауға алуды кім жүзеге асырғанын білуге құқылы. Сонымен қатар азамат оны ұстау немесе қамауға алу себебі туралы ақпарат алуға, адвокатқа, өзінің тұрған жері туралы туған-туыстары мен таныстарына хабарлау үшін бір телефон қоңырауын соғуға және сыртқы әлеммен қарым-қатынас жасауға құқылы, бұл міндетті түрде.

Ұсталғанның, қамауға алынғанның тұрған жері туралы оның туған-туыстарына хабарлау тәртібі Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 138-бабында реттелген.

Ішкі істер органдарында жеткізілген адамдарды есепке алу журналдары көзделген, прокурорлар кабинеттері ұйымдастырылған, олар жеткізілген адамдардың болу негізділігін тексеріп, шағымдар мен арыздарды қабылдауды жүзеге асырады. Адамдарды уақытша ұстау изоляторларына орналастыру уақыты көрсетілген изоляторлардың журналдарында тіркеледі.

Уақытша ұстау изоляторларындағы, тергеу изоляторларындағы және түзеу мекемелеріндегі адамдарға дене жарақаттарын келтіру фактісі, сондай-ақ дене жарақаттарын келтіргені туралы шағыммен жүгінген адамдар анықталған жағдайда, бір тәулік мерзімде міндетті түрде прокуратура органдарына хабарланады.

Сондай-ақ дене жарақаттарының болуы мәніне Денсаулық сақтау министрлігі "Сот медицинасы орталығының" мамандары медициналық куәландыру жүргізеді.

10-тармақ бойынша

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процестегі заңдылықтың кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңымен құқық қорғау органдарына ерекше жағдайларда 72 сағат мерзімге ұсталған адамның жақын туыстарына хабарлауды кейінге қалдыру құқығын беретін, Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 138-бабының 3-бөлігі алынып тасталды.

Сондай-ақ "Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасының адамның жеке бас бостандығын сақтау және қадір-қасиетіне қол сұқпау, қинауға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатыгез немесе адамның ар-намысын қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы мәселелер жөніндегі нормаларын қолдану туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2009 жылғы 28 желтоқсандағы № 7 нормативтік қаулысы қабылданды, онда аталған саладағы сот-тергеу практикасында туындайтын мәселелер бойынша қажетті түсініктемелер берілді.

11-тармақ бойынша

Қазақстанның қолданыстағы заңнамасы жеткілікті деңгейде қылмыстарды жасауда күдікті адамдарды ұстау, оларды қамауда ұстау, олардан жауап алу және т.б. мәселелерді реттейді.

Көрсетілген іс-шаралар Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 132, 134, 137-баптарына сәйкес және оларда көзделген тәртіппен жүргізіледі.

Адамды ұстаған кезде нақты ұстау сәтiнен бастап үш сағаттан аспайтын мерзiмде тергеушi немесе анықтаушы хаттама жасайды, онда ұстаудың негiзi мен дәлелдерi, жерi мен уақыты (сағаты мен минутын көрсете отырып) көрсетiледі. Хаттама ұсталған адамға жарияланады және бұл ретте оған барлық осы құқықтар, соның iшiнде оның қорғаушы шақыру және соның қатысуымен жауап беру құқығы түсiндiрiлiп, бұлар хаттамада көрсетiледi. Жүргiзiлген ұстау туралы анықтаушы мен тергеушi ұстау хаттамасы жасалған сәттен бастап он екi сағат iшiнде прокурорға жазбаша хабарлауға міндетті. Жауап алыну басталғанға дейiн ұсталған адамға қорғаушымен оңаша және құпия жолығу қамтамасыз етiлетінін атап өткен жөн.

"Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Қазақстан Республикасы Заңмен адамдарды құқық қорғау және арнайы органдардың арнаулы мекемелеріне орналастыру негіздері белгіленген. Тиісті органдардың санкциясынсыз бір де бір адам арнаулы мекемелерге орналастырылмайды. Арнаулы мекемелерде ұсталатын адамдардың құқықтары, олардың тіршілігін қамтамасыз ету мәселелері осы Заңның 2-тарауында реттелген.

Мұндай мекемелердің қызметі жоғарыда аталған заңнамалық актімен, сондай-ақ ведомстволық нормативтік құқықтық актілермен реттеледі.

Ішкі істер министрінің 2002 жылғы 1 маусымдағы № 385 бұйрығымен Қазақстан Республикасы Ішкі істер органдары уақытша ұстау изоляторларының ішкі тәртіп ережелері бекітілді.

Бұл нормативтік құқықтық акт "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Қазақстан Республикасы Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде 2010 жылғы 13 маусымда № 1883 болып тіркелді және Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілері бюллетенінде 2003 жылғы № 16 санында жарияланды.

Қазақстан Республикасы Ішкі істер органдары арнайы қабылдау орындарының қызметін ұйымдастыру ережесі Ішкі істер министрінің 2011 жылғы 23 мамырдағы № 232 бұйрығымен бекітілді (Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде 2011 жылғы 22 маусымда № 7030 болып тіркелді және "Казахстанская правда" газетінің 2011 жылғы 27 тамыздағы № 272-274 (26693-26695) санында жарияланды).

Қабылдау-тарату орындарының қызметі Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2011 жылғы 23 мамырдағы № 233 бұйрығымен бекітілген Ішкі істер органдары қабылдау-тарату орындарының қызметін ұйымдастыру ережесімен реттеледі ("Казахстанская правда" газетінің 2011 жылғы 27 тамыздағы № 272-274 (26693-26695) санында жарияланған және Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде 2011 жылғы 22 маусымда № 7031 болып тіркелген).

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының 2002 жылғы 17 қыркүйектегі № 171/ҚБПҮ бұйрығымен Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздік органдарының тергеу изоляторларындағы ішкі тәртіп ережесі бекітілді, ол Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде 2002 жылғы 28 қазанда № 2026 болып тіркелген.

Құқық қорғау және арнайы органдардың арнайы мекемелеріне орналастырылған адамдарға медициналық көмек көрсету мәселелері:

- "Бас бостандығы шектеулі, сондай-ақ сот үкімі бойынша жазасын бас бостандығынан айыру орындарында өтеп жүрген, арнайы мекемелерге орналастырылған азаматтарға медициналық көмек көрсету қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметтің 2012 жылғы 7 сәуірдегі № 430 қаулысымен;

- "Уақытша ұстау изоляторларындағы, тергеу изоляторларындағы және қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріндегі адамдарда дене жарақаттарының бар-жоғына медициналық куәландыру жүргізуде сот медицинасы саласындағы мамандардың міндетті түрде қатысуын қамтамасыз ету туралы" Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 30, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2010 жылғы 29 қаңтардағы № 56, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 41 және Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының 2010 жылғы 30 қаңтардағы № 15 бірлескен бұйрығымен реттеледі.

12-тармақ бойынша

Алдын ала тергеудің жалпы шарттарынан басқа, кәмелетке толмағандарға қатысты, оның ішінде процессуалдық мәжбүрлеу және жауап алу шараларын таңдау туралы мәселені шешу кезінде сотқа дейінгі ерекше өндіріс рәсімі көзделген.

Осылайша, заң шығарушы кәмелетке толмаған күдіктіге Қылмыстық іс жүргізу кодексінде көзделген бұлтартпау шарасын қолдануға болады деп белгілей отырып, қылмыстық процесті жүргізетін органның назарын әрбір жағдайда ата-анасының, қамқоршысының, қорғаушысының және сенім білдіруге лайықты басқа да адамдардың, сондай-ақ олар ұсталатын арнайы мекеме әкімшісінің қарауына беру сияқты шараны таңдау мүмкіндігін қарастыру қажеттілігіне аудартады.

Сонымен бірге көрсетілген нормамен: бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу, сондай-ақ ұстау кәмелетке толмағанға тек айрықша жағдайларда, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған кезде тиісті негіздер болған кезде ғана қолданыла алатыны; алдын ала тергеу сатысында кәмелетке толмағанды қамауда ұстау мерзімі кемінде алты айға дейінгі мерзімге ұзартыла алатыны айқындалған. Кәмелетке толмағандар бөлек ұсталады; қылмыстық процесті жүргізуші орган кәмелетке толмағанның ұсталғаны, қамауға алынғаны немесе қамауда ұстау мерзімінің ұзартылғаны туралы кәмелетке толмағанның ата-анасына немесе оның басқа да заңды өкілдеріне, ал олар болмаған жағдайда - жақын туыстарына дереу хабарлайды.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің "Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша өндіріс" деген 52-тарауында осы санаттағы қылмыстық істер өндірісінің ерекшеліктері реттелген.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 491-бабына сәйкес бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу, сондай-ақ ұстау тек қана кәмелетке толмағанға айрықша жағдайларда, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған кезде қолданылуы мүмкін.

Қылмыстық іс жүргізу заңнамасына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді, егер ол адамның өліміне немесе денсаулығына ауыр зиян келтірумен байланысты болмаса, ауыр қылмыс үшін де тараптардың ымыраласуына байланысты кәмелетке толмаған сотқа дейін қылмыстық жауапкершіліктен босатылуы мүмкін.

"Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Заңның 17-бабына сәйкес өндірісінде қылмыстық іс бар адамның немесе органның жазбаша рұқсатының негізінде кәмелетке толмаған күдіктіге, айыпталушыға айына кемінде үш рет туыстарымен және өзге де адамдармен ұзақтығы әрқайсысы үш сағатқа дейін кемінде үш кездесу ұсынылуы мүмкін. Ұсталған сәттен бастап күдіктілер мен айыпталушыларға қорғаушымен жеке және құпия түрде кездесуге мүмкіндік беріледі. Кездесу ұзақтығы шектелмейді.

Сондай-ақ "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне баланың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2010 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасы Заңымен кәмелетке толмағандарға қатысты жасалған қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік қатаңдатылды.

13-тармақ бойынша

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 14-бабымен сот-психиатриялық сараптама жүргізу үшін қамауда ұсталмайтын адамды медициналық ұйымға мәжбүрлі түрде орналастыруға тек соттың шешімімен ғана, ал сот-медициналық сараптаманы жүргізу үшін соттың шешімі бойынша немесе прокурордың санкциясымен жол берілетіні көзделген.

Сонымен қатар "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2010 жылғы 20 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңымен Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 247-бабы жаңа редакцияда жазылды, онда медициналық ұйымға орналастыру мерзімі мен мерзімді ұзарту тәртібі нақты реттелген.

Осы заңмен енгізілген Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 244-1-бабы оларға қатысты сот сараптамасы жүргізілетін адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерінің кепілдіктерін белгілейді, оның ішінде аталған адамдарды медициналық технологиялардың, фармакологиялық және дәрі-дәрмек құралдары клиникалық зерттеулерінің субъектілері ретінде пайдалануға, хирургиялық араласуды көздейтін зерттеу тәсілдерін қолдануға тыйым салады.

Осы бап сот сараптамасын тағайындаған органды өзіне қатысты сот сараптамасы жүргізілетін адамды баламалы тәсілдерді қоса алғанда, сот-сараптамалық зерттеулердің пайдаланылатын тәсілдері, сондай-ақ болуы мүмкін ауырсыну сезімдері мен жанама әсерлер туралы оған түсінікті түрде хабарлауды міндеттейді.

Көрсетілген ақпарат оған қатысты сот сараптамасы жүргізілетін адамның қолдаухаты бойынша оның заңды өкіліне де ұсынылады. Медициналық ұйымға орналастырылған адамға шағымдар мен өтініштер жасауға мүмкіндік беріледі.

14 және 15-тармақтар бойынша

Елден қуу (депортация), қайтару және беру (экстрадиция) әртүрлі заңнамалық актілердің негізінде жүзеге асырылады. Шетелдік азаматтарды экстрадициялаудың және Қазақстанның азаматтарын беру туралы шет мемлекеттердің мемлекеттік органдарына өтініш жасаудың жалпы ережелері Қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен реттелген.

Көші-қон заңнамасының нормаларын бұзу және Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексте тиісті жауапкершіліктің болуы шетелдік азаматтарды депортациялаудың негізі болып табылады.

Шетелдік азаматтарды беру рәсіміне қатысты Қазақстанның екі жақты ынтымақтастығының даму үрдісін және аталған саладағы келісімдерге қол қоюды атап өтуге болады.

Қазақстан адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтау жолын ұстанушы бола отырып, шараларды қабылдауда, оның ішінде заңнамалық деңгейде және оларды қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдауда.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процестегі заңдылықтың кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңмен Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 532-бабының бірінші бөлігі жаңа ережемен толықтырылды, онда сұрау салушы мемлекетте адам қинауды қолдану қаупіне ұшырауы мүмкін деп ұйғаруға негіз болса, ұстап беруге жол берілмейді.

Статистикалық деректерге сәйкес барлық көрсетілген кезеңде уәкілетті шетелдік органдардың сұрау салулары бойынша Қазақстан қылмыстық жауапкершілікке тарту немесе үкімді орындау үшін 576 адамды (2008 жылы – 108, 2009 жылы – 81, 2010 жылы – 151, 2011 жылы – 114, 2012 жылы – 122) берген.

63 адамды (2008 жылы – 22, 2009 жылы – 7, 2010 жылы – 4, 2011 жылы – 22, 2012 жылы – 8) шет мемлекеттерге беруден бас тартылды. Бас тарту негіздері, әдеттегідей, талап етілген адамдарда Қазақстан азаматтығының болуы, қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімдерінің өтуі болып табылады.

Сонымен қатар жоғарыда көрсетілген Заңмен Қылмыстық іс жүргізу кодексі адамды шет мемлекетке беру туралы Бас прокуратураның шешіміне сотқа шағымдану құқығын беретін 531-1-баппен толықтырылды.

Аталған республиканың азаматтарын Өзбекстан Республикасына экстрадициялауға қатысты 2010 жылы терроризм, діни экстремистік, сепаратистік және басқа да тыйым салынған ұйымдарға қатысқаны, адам өлтіргені, сондай-ақ қылмыстық топтарды құрғаны және қатысқаны үшін осы мемлекеттің құқық қорғау органдары іздестіру жариялаған Өзбекстанның 29 азаматы берілді.

Бұл ретте Өзбекстан Республикасының Бас прокуратурасы экстрадициялағаннан кейін ұсталған азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтайтыны, сондай-ақ азаптаулар мен басқа да адамгершілікке жатпайтын іс-әрекеттерді қолданбайтыны туралы жазбаша кепілхаттар ұсынды.

Өзбек тарапы "Қызыл крест", Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының және өзге де бірқатар халықаралық құқық қорғау ұйымдарының өкілдері республиканың пенитенциарлық мекемелеріне еркін кіре алатынын растады.

Дәлелдерді қосымша растау мақсатында 2012 жылдың 3-14 тамызы аралығында қазақстандық дипломатиялық қызмет өкілдері қазіргі уақытта Өзбекстан Республикасында жазасын өтеп жатқан 18 экстрадицияланған адаммен кездесті.

Сонымен қатар Қазақстан босқындар мәселелері бойынша заңнамалық шараларды дәйекті түрде қабылдауда.

Қазақстан Республикасының Парламенті 1998 жылғы 15 желтоқсанда БҰҰ "Босқындардың мәртебесі туралы" Конвенциясын және босқындардың мәртебесіне қатысты Хаттаманы ратификациялады.

Оны іске асыру және босқындардың құқықтарын қамтамасыз ету және реттеу мақсатында 2009 жылы 4 желтоқсанда "Босқындар туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.

Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Біріккен Ұлттар Ұйымының Босқындар істері жөніндегі Жоғарғы Комиссарының Басқармасы арасындағы ынтымақтастық туралы келісім ратификацияланды.

Елдің өзіне қабылдаған міндеттерін ескере отырып, "босқын" мәртебесін беру туралы өтініш білдірген адамдарды жер аудармау" деген негізгі қағиданы орындау бойынша барлық шаралар қабылдануда.

2013 жылдың 1 қаңтарында танылған босқындар саны 491 адамды құрады. Босқын мәртебесін беру туралы қолдаухатпен 2013 жылдың басына 9 адам өтініш жасаған. 2012 жылы 10 адамға босқын мәртебесін беруден бас тартылды және 11 адамның қолдаухаты қаралу сатысында.

Босқын мәртебесін беру туралы өтініш білдіруші адамдардың негізгі бөлігі Ауғанстан Ислам Республикасының азаматтары болып табылады – 484 адам.

16-тармақ бойынша

Қазақстанның Халықаралық қылмыстық соттың Рим Статутына қосылуы туралы Халықаралық қылмыстық сот Коалициясының 2012 жылғы 6 сәуірдегі ұсынысын қазіргі уақытта Қазақстан қолдай алмайды, себебі адамдардың лауазымдық жағдайына қарамастан, оларға қатысты Халықаралық Қылмыстық Соттың юрисдикциясына қатысты, сондай-ақ жекелеген лауазымды адамдардың иммуниттерін мойындамау және оларды қылмыстық жауапкершілікке тартуды шектейтін арнайы процессуалдық нормалар мәселелері бойынша Статуттың ережелері республика Конституциясының қағидаларына сәйкес келмейді.

17 және 18-тармақтар бойынша

Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары елдің Конституциясына сәйкес мемлекеттің жоғары құндылықтары болып табылатынын ескере отырып, қылмыстық заңнамада "Азаптаулар" қылмыс құрамының түпкілікті нысаны өзгертілді. Қазіргі уақытта "Азаптаулар" қылмысына қол сұғушылықтың түпкілікті нысаны адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының негіздері болып табылады, бұл тиісінше оның маңыздылығын айқындайды.

ҚК-тің 141-1-бабының бірінші бөлігімен көзделген іс-әрекеттер орташа дәрежедегі қылмыстар санатына жатады және 5 жыл мерзімге дейін бас бостандығынан айыру түріндегі максималды жаза айқындалған.

Сонымен қатар адамның жеке бостандығын сақтау және ар-намысына қол сұғылмаушылық, азаптауларға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатыгез немесе адамгершілікке жатпайтын ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы іс-қимыл жасаудың маңыздылығын ескере отырып, ҚК-тің 141-1-бабының 2 және 3-бөліктерінде заң шығарушы азаптаулардың саралайтын құрамдарын ауыр қылмыстарға жатқызған (максималды жазалау 10 жыл).

Бұл ретте, азаптаулар туралы қылмыстарды тергеудің объективтілігін қамтамасыз ету мақсатында "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процестегі заңдылықтың кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңымен кінәлі қызметкердің ведомстволық тиесілігіне қарамастан, азаптаулар фактілері бойынша қылмыстық істердің әртүрлі тергеу реттілігін айқындау бөлігінде өзгерістер енгізілді. Заң шығарушы қылмыстық қудалау органы осы органның қызметкері болып табылмайтын адамға қатысты азаптаулар туралы қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеуді жүзеге асыратыны туралы ережені айқындады (Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 192-бабы).

19-тармақ бойынша

Экстрадициялау мәселелері Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 528-536-баптарымен реттелген, олар халықаралық қарапайым құқықтың "aut dedere aut judicare" (адамды беру не болмаса соттау) қағидатына сәйкес келеді.

Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті жыл сайын экстрадициялық-қамауға алынғандарды қабылдау-беру жөніндегі республика Бас прокуратурасының 300-ден астам нұсқауын орындайды (2008 жылы – 380, 2009 жылы – 388, 2010 жылы – 325, 2011 жылы – 362, 2012 жылы – 369).

20-тармақ бойынша

БҰҰ Бүкіләлемдік бағдарламасын, Адам құқықтары саласында БҰҰ демократияны дамыту жөніндегі қорының қолдауымен бюро құру жөніндегі ұлттық іс-қимыл жоспарын іске асыру шеңберінде Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстандық халықаралық бюро (БЮРО) ЕҚЫҰ Астана қаласындағы орталығымен және Ішкі істер министрлігімен бірлесе отырып, 2010 жылдың 1 қыркүйегінен бастап ішкі істер органдарына қызметке қабылданатын үміткерлерге арнайы алғашқы оқыту бағдарламасына "Адам құқықтары" деген арнайы курс енгізді (көлемі 16 сағат).

2012 жылы Ішкі істер министрлігі Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстандық халықаралық бюромен бірлесе отырып, ІІМ және облыстардың ІІД оқу орталықтарының оқытушылары және ІІМ ведомстволық білім беру ұйымдарының оқытушылары үшін "Адам құқықтары" арнайы курсын оқыту әдістемесі бойынша мастер-кластар өткізді. Семинарлар Астана қаласында (2012 жылғы 25-26 сәуір), Алматы қаласында (2012 жылғы 28-29-мамыр) және Қарағанды қаласында (2012 жылғы 30-31 мамыр) өткізілді.

2012 жылдың сәуірінде Әділет министрлігінде Еуропалық одақтың халықаралық сарапшыларының қатысуымен "Ұлттық заңнаманы үндестірудің өзекті мәселелері. Халықаралық құқықты ұлттық заңнамаға имплементациялау" атты тақырыптар бойынша семинарлар өткізілді. Семинарға ІІМ-нің қызметкерлері қатысты.

Халықаралық түрме реформасының Орталық Азиядағы Өкілдігі 2012 жылдың 18 сәуірінде Астана қаласында "Азаматтық қоғам мен мемлекеттің бірлескен күштерімен босатылған сотталғандарды ресоциализациялау және олардың құқықтарын қорғау" жобасы шеңберінде тренинг өткізілді, оған Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің қызметкерлері қатысты.

Гуманитарлық өлшеу шеңберінде ЕҚЫҰ 2012 жылдың 14-16 мамыры аралығында Варшава қаласында (Польша) "Адамдар саудасына қарсы күрес саласындағы заңның үстемдігі" тақырыбы бойынша семинар өткізді, оған Ішкі істер министрлігі Криминалдық полиция комитетінің қызметкері қатысты.

21-тармақ бойынша

a) b) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 6 тамыздағы № 673 қаулысымен Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі дамытудың 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 9 маусымдағы № 775 қаулысымен Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі дамытудың 2012 – 2015 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді.

Осы Бағдарламаның шеңберінде қылмыстық-атқару жүйесі органдары өздерінің мамандарын одан әрі оқыту және дайындау бойынша толық ауқымды жұмысты жалғастыратын болады. Сондай-ақ Бағдарламада жаңа түзеу мекемелерін салу көзделген.

с) Жаңа уақытша ұстау изоляторларын халықаралық стандарттар бойынша салу жүзеге асырылуда.

Өскемен қаласында 28 төсек-орынға арналған жаңа уақытша ұстау изоляторының құрылысы аяқталды. Талдықорған қаласында 35 төсек-орынға арналған изоляторды салу сатысында Қостанай қаласында 35 төсек-орынға арналған жаңа изоляторды салуға жобалық-сметалық құжаттама әзірленді. Алматы, Қостанай және Павлодар қалаларында изоляторлар салу жоспарланған.

d) Қылмыстық кодекстің қолданыстағы 70-бабымен құқық сыйлаушылық мiнез-құлқы, еңбекке (оқуға) адал қарағаны, көркемөнерпаздар ұйымдарының жұмысына және тәрбиелiк iс-шараларға белсендi қатысқаны, қылмысымен келтiрген зиянды өтеу бойынша шаралар қабылдағаны үшiн жазасын өтеуден шартты түрде мерзiмiнен бұрын босату көзделген.

e), g) Адам психикасының айрықша ерекшелігін, қоршаған ортаны қабылдауын, тәрбиесін, бағалаудың көптеген жүйелері мен әдістерін, адамның психикалық және физикалық мүмкіндіктерінің жұмыс істеу саласының зерттелмегенін ескере отырып, суицид жасаудың барлық себептерін анықтау мүмкін болмай отыр.

Сонымен қатар ұсталған, қамауға алынған және қылмыстық жазасын өтеп жатқан адамдардың арасында суицид фактілері туралы арыздарды, хабарламаларды және өзге де ақпаратты қараудың бірыңғай тәртібі, оқиғаның мән-жайларын тексеру заңдылығын қамтамасыз ету, аталған фактілерге жол бермеу бойынша ескерту шараларын әзірлеу мақсатында Бас прокурор 2011 жылғы 20 мамырда № 42 ө/17 арнайы өкім қабылдады, онда облыстардағы прокурорларға орын алған оқиғаның мән-жайларын толық, жан-жақты және объективті тексеру, суицид жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларды анықтау және түзеу мекемелеріндегі суицидтің әрбір фактісі бойынша мұқият тергеу жүргізу бойынша заңда көзделген шараларды дереу қабылдау міндеті жүктелді.

Қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі дамытудың 2012 – 2015 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыруда пенитенциарлық жүйесі мекемелерінде психолог-мамандар енгізіліп, оларды іріктеу жүзеге асырылуда.

f) Сотталғандар мен тергеу қамауындағы адамдарды медициналық қамтамасыз ету мәселелері Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Ұлттық денсаулықты сақтау жөніндегі үйлестіру кеңесінің ұдайы бақылауына алынған.

Медициналық құрал-жабдықтарды сатып алуға, сондай-ақ көрсетілетін медициналық көмектің сапасын арттыруға, оның ішінде:

туберкулезбен ауруды ерте диагностикалау мақсатында 31 рентген-флюроаппарат сатып алуға;

қылмыстық-атқару жүйесі емдеу мекемелерінің тиісті лицензияларды алуын қамтамасыз ететін қылмыстық-атқару жүйесінің 229 медицина қызметкерінің Денсаулық сақтау министрлігінің оқу орындарында біліктілікті арттыру курстарынан өтуіне 2012 жылға арналған республикалық бюджетте 1 млрд. 167 млн. теңге көлемінде ақшалай қаражат көзделген.

Сонымен қатар қазіргі уақытта медициналық қамтамасыз ету функцияларын қылмыстық-атқару жүйесі органдарынан Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің қарамағына беру туралы мәселе пысықталуда.

22-тармақ бойынша

"Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 30 наурыздағы Заңының 50 және 51-баптарына сәйкес қоғамдық бақылау комиссияларының құрамындағы қоғамдық бірлестіктер арнаулы мекемелерге олардың санын шектемей кедергісіз баруы, арнаулы мекемелерде ұсталатын адамдармен әңгімелесуі, сондай-ақ олардың құқықтары мен бостандықтарын бұзу мәселелері бойынша өтініштер мен шағымдар қабылдауы мүмкін. Аталған заңды іске асыруға "Арнаулы мекемелерде қоғамдық бақылауды жүзеге асыру үшін облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың қоғамдық қадағалау комиссияларын құру қағидасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 24 маусымдағы № 702 қаулысы қабылданды.

1998 жылы Азаптауларға қарсы конвенцияға қосылып, оған арналған Факультативтік хаттама 2008 жылы ратификацияланды, осылайша еліміз ұлттық алдын алу тетігін құру бойынша кепілдеме қабылдады.

Қазақстан Республикасы Үкіметтің 2012 жылғы 30 наурыздағы № 400 қаулысымен "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне азаптаулардың және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерінің алдын алуға бағытталған ұлттық алдын алу тетігін жасау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң жобасы Парламент Мәжілісінің қарауына енгізілді.

23-тармақ бойынша

Қазақстанның Ұлттық құқық қорғау институты бірқатар Париж қағидаттарына толық көлемде сәйкес келеді.

Омбудсменді Парламент Палаталарының келісімі бойынша ел Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасы Президентінің "Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметін белгілеу туралы" 2002 жылғы 19 қыркүйектегі № 947 Жарлығымен Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы ереже (бұдан әрі – Ереже) бекітілді, онда ол босатылуы мүмкін негіздердің нақты тізбесі белгіленген, бұл оның өкілеттік мерзіміне қызметінің тәуелсіздігіне кепілдік береді.

Ережеге сәйкес Уәкіл өзінің қызметін орындау кезінде тәуелсіз болып табылады, Ережеде көзделмеген функцияларды Уәкілге жүктеуге ешкімнің құқығы жоқ. Уәкілдің ісіне кез-келген заңсыз араласуға тыйым салынады. Сондай-ақ өзінің өкілеттіктерін жүзеге асыру кезеңінде Уәкіл саяси партиялардағы және басқа да қоғамдық бірлестіктердегі өзінің мүшелігін тоқтата алатыны және саяси қызметпен айналысуға құқығы жоқ екені көрсетілген.

Омбудсмен адамның құқықтары мен бостандықтарына қатысты шағымдарды қарауға қажетті мәліметтерді лауазымды адамдардан және ұйымдардан сұратуға, мониторинг жүргізу мақсатында мемлекеттік органдар мен ұйымдардың, оның ішінде жабық (пенитенциарлық, әскери бөлімдер) органдар мен ұйымдардың аумағына және үй-жайына баруға құқылы. Омбудсмен адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзған лауазымды адамға қатысты тәртіптік немесе әкімшілік өндіріс не болмаса қылмыстық іс қозғау туралы қолдаухатпен уәкілетті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға өтініш жасауға құқылы. Үлкен қоғамдық маңызы бар жағдайларда Омбудсмен өзінің өтінішін тікелей Президентке, Парламентке немесе Үкіметке жіберуге құқылы.

Омбудсменнің ұсынымдары барлық мемлекеттік органдарды қоса алғанда барлығына жіберіледі.

Омбудсмен барлық аумақтық бірліктерден, оның ішінде интернет арқылы жеке және ұжымдық өтініштерді алады және қарайды.

Уәкіл мемлекеттік органдардың, өзге де ұйымдардың басшылары мен басқа да лауазымды адамдарының кідіртуге болмайтын қабылдауларына, сондай-ақ адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзған лауазымды адамға қатысты тәртіптік немесе әкімшілік өндіріс не болмаса қылмыстық іс қозғау туралы қолдаухатпен уәкілетті мемлекеттік органдарға немесе лауазымды адамдарға жүгінуге құқылы.

2008 жылдан бастап Омбудсменнің жанынан азаптауларды және басқа да қарым-қатынас пен жазалаудың қатыгез түрлерін қолдану фактілерін қарау жөніндегі жұмыс тобы жұмыс істейді, оның құрамына уәкілетті мемлекеттік органдардың жоғары деңгейдегі өкілдері, сондай-ақ Қазақстанның белгілі құқық сақтаушылары кірген.

Жұмыс тобы жабық түрдегі мекемелердегі сотталғандардың құқықтарының сақталуына мониторингті жүзеге асырады. Жұмыс тобының қызметіне 2010 жылы БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Кеңесінде БҰҰ азаптаулар мәселелері жөніндегі арнайы баяндамашысы М. Новактың Қазақстанға инспекторлық сапарының қорытындылары бойынша ол өз есебінде оң баға берген.

Омбудсменнің қызметін қаржыландыру Қазақстан Республикасы Парламенті жыл сайын қабылдаған заңдағы жеке тармақта бекітілген республикалық бюджеттен түсетін Омбудсмен мекемесінің (Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық) жалпы бюджеті шеңберінде жүзеге асырылады.

24-тармақ бойынша

Қазақстан азаптауларды қолдану фактілерін уақтылы және әділ тергеуді қамтамасыз ету бойынша барлық шаралар қабылдауда.

"Прокуратура туралы" Заңға және Қылмыстық іс жүргізу кодексіне сәйкес прокуратура органдары қылмыстық процесті қадағалауды жүзеге асырумен бірге 2010 жылдан бастап қылмыстық қудалау органының функциясы берілді.

Осылайша, осындай санаттағы қылмыс белгілері анықталған жағдайда, прокуратура органдарының қылмыстық іс қозғау туралы шешім қабылдауға, істі өзінің өндірісіне қабылдауға не болмаса тергеу реттілігін айқындауға құқығы бар.

Сонымен қатар, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процесте заңдылықтың кепілдіктерін күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңмен Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 192-бабына аталған санаттағы істерді тергеу кезінде ведомстволық корпоративтілікті және мүдделілікті алып тастауға бағытталған принципиалды өзгерістер енгізілді. Қазіргі уақытта ішкі істер органдарының қызметкерлері азаптаулар жасаған жағдайда қылмыстық істерді қаржы полициясы органдары тергейді және керісінше болған жағдайда ішкі істер органдарының қызметкерлері тергейді.

Сонымен бірге, осындай істерді тергеу және қарау кезінде заңнаманы қолдану мәселелерін реттейтін, сондай-ақ аталған саладағы кейбір мәселелерді реттейтін мынадай тиісті актілер:

1. "Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасының адамның жеке бас бостандығын сақтау және қадір-қасиетіне қол сұқпау, қинауға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатыгез немесе адамның ар-намысын қорлайтын әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы мәселелер жөніндегі нормаларын қолдану туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соттың 2009 жылғы 28 желтоқсандағы № 7 нормативтік қаулысы;

2. "Қылмыстық процеске тартылған және арнайы мекемелерде ұсталатын адамдармен қатыгез қарым-қатынаспен және олардың алдын алумен байланысты азаптаулар және өзге де заңсыз әдістер туралы арыздарды тексеру туралы нұсқаулықты бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 2010 жылғы 1 ақпандағы № 7 бұйрығы;

3. 2010 жылғы 1 ақпанда Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасымен келісілген "Уақытша ұстау изоляторларындағы, тергеу изоляторларындағы және қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріндегі адамдарда дене жарақаттарының бар-жоғына медициналық куәландыру жүргізуге сот медицинасы саласындағы мамандардың міндетті түрде қатысуын қамтамасыз ету туралы" Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 30, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2010 жылғы 29 қаңтардағы № 56, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 41, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының 2010 жылғы 30 қаңтардағы № 15 бірлескен бұйрығы;

4. "Азаптаулар және анықтау мен тергеу жүргізудің өзге де тыйым салынған әдістер, сондай-ақ аталған фактілер бойынша қылмыстық қудалау туралы шағымдарды тексеруді жүзеге асыру кезінде құқық қорғау органдары мен азаматтық қоғам субъектілерінің өзара іс-қимыл жасасуы туралы" Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2010 жылғы 2 ақпандағы № 31, Қазақстан Республикасы Бас прокурордың 2010 жылғы 3 ақпандағы № 10, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2010 жылғы 2 ақпандағы № 46, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының 2010 жылғы 2 ақпандағы № 16, Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі төрағасының 2010 жылғы 2 ақпандағы № 13 бірлескен бұйрығы қабылданды.

25-тармақ бойынша

Судьялардың және судьялық корпустың тәуелсіздігі мен әділдік танытуы Қазақстан Республикасы Конституцияның 77-бабында кепілденген.

Сонымен қатар, сот әділдігін іске асыру жөніндегі сот ісіне қандай да болмасын араласуға тыйым салынады және заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.

Осыған ұқсас ережелер "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының дәрежесі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңда және Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 21, 22-баптарында қамтылған.

Сот төрелігін іске асыру қағидаттары тараптардың тең құқықтығы және жарыстығы (Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 23-бабы), мән-жайларды зерттеудің жан-жақтылығына, толықтығына және объективтілігіне (Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 24-бабы) негізделеді.

26-тармақ бойынша

Қылмыстық сот өндірісінде прокурордың құзыретін қайта бөлу мәселелері жаңадан әзірленіп жатқан Қылмыстық іс жүргізу кодексінде өз көрінісін табады. Прокурорлардың соттардың тәуелсіздігін "шектеуіне" қатысты – барлық құқықтық әлемде тарихи қалыптасқан және сотта прокурордың мемлекет өкілі ретінде қатысуы, оның сот актілеріне наразылық білдіру құқығы бекітілген. Қазақстанның сот өндірісіндегі прокурордың рөлі халықаралық стандарттарға қайшы келмейді, прокурордың жалғыз міндеті іс бойынша заңды және әділ шешім шығаруға сотқа ықпал ету, заңсыз сот актілеріне наразылық білдіру болып табылады, бірақ барлық жағдайларда прокурордың наразылығы сот инстанцияларымен қаралады, сондықтан прокурорлардың сот тәуелсіздігіне қандай да бір шек қоюы республикада жоқ және болуы мүмкін емес.

27-тармақ бойынша

Қорғаушыға заттай дәлелдемелерді жинау құқығын беру мәселесі Қылмыстық іс жүргізу кодексінің жаңа жобасын әзірлеу жөніндегі ведомствоаралық жұмыс тобының қарауында.

Сонымен бірге мүдделі мемлекеттік органдар адвокаттық қызметті одан әрі дамыту туралы бағдарлама жобасын қарауда.

28-тармақ бойынша

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 39, 40-баптарына сәйкес сот бойынша ақталған адам, яғни ақтау негіздері бойынша қылмыстық қудалау қысқартылған айыпталушы (күдікті) кінәсіз деп есептеледі және Қазақстан Республикасы Конституциясында кепілдік берілген құқықтар мен бостандықтарда қандай да бір шектеулерге тартылмауы тиіс.

Сот, қылмыстық қудалау органы көрсетілген адамды оңалту және қылмыстық процесті жүргізген органның заңсыз іс-әрекеттерінің нәтижесінде оған келтірілген зиянды өтеу бойынша заңда көзделген барлық шараларды қабылдауы тиіс. Заңсыз ұстау, қамауға алу және басқа да процессуалдық мәжбүрлеу шаралары нәтижесінде адамға келтірілген зиян қылмыстық процесті жүргізген органның кінәсіне қарамастан, республикалық бюджет есебінен толық көлемде өтеледі. Азамат қайтыс болған жағдайда зиянды өтеу құқығы заңнамада белгіленген тәртіппен оның ұрпағына беріледі.

Қарағанды облысы ІІД Сәтпаев қаласы ІІБ қызметкерлері Н.К. Бекілдеков пен М.Н. Унчибаев қылмыстық істі тергеу кезінде анықтаудың заңсыз әдістерін қолданып, А.К. Үсентаевқа ауыр дене жарақаттарын келтірген. Соттың 2007 жылғы 1 наурыздағы үкімімен аталған қызметкерлер бас бостандығынан айыруға сотталды.

Азаптаулар нәтижесінде келтірілген зиянды өтеу шеңберінде Қарағанды облысы Жезқазған қалалық сотының 2008 жылғы 21 наурыздағы шешімімен және осы соттың 2008 жылғы 9 қыркүйектегі анықтамасымен Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінен А.К. Үсентаевтың пайдасына 5 099 430 теңге, сондай-ақ 30 034 теңге көлемінде жоғалған еңбекақыны ай сайын өтеу өндірілді.

29-тармақ бойынша

Заттай дәлелдемелер ретінде жарамдылық және қатыстылық мәселелері Қылмыстық іс жүргізу кодексінде реттелген.

Қазақстанның заңнамасы егер олар алынған нақты деректерге ықпал етсе немесе ықпал ете алса, істі тергеу немесе сот талқылауы кезінде процеске қатысушылардың құқықтарын немесе қылмыстық процестің өзге де ережелерін бұза отырып алынған деректерді немесе өзге де мәліметтерді дәлелдемелер ретінде жарамсыз деп тануға міндеттейді.

Конвенцияның ережелерін іске асыруда Қазақстан 2002 жылдан бастап дәлелдемелер ретінде жарамсыз деп, азаптауларды қолданумен алынған нақты деректерді заңнамалық деңгейде таниды (Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 116-бабы).

30 және 31-тармақтар бойынша

Қазақстан Республикасында ерлер мен әйелдердің құқықтары тең дәрежеде қорғалады.

2008 жылы БҰҰ-ның Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын Адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алу және жолын кесу және ол үшін жазаға тарту туралы хаттама, Барлық адамдарды зорлық-зомбылықтан қорғау үшін халықаралық конвенция ратификацияланды.

Тұрмыс саласындағы құқық бұзушылықтардың тиімді алдын алу үшін 2008 жылы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекс отбасы-тұрмыстық қарым-қатынас саласындағы құқыққа қарсы іс-әрекеттері үшін жауапкершілікті белгілейтін нормамен ("Отбасы-тұрмыстық қарым-қатынас саласындағы құқыққа қарсы іс-әрекеттер" деген 79-5-бап) және "Ұрып-соғу" деген 79-1-бап) толықтырылды.

Осы норма енгізілген сәттен бастап 2010 жылдан 2012 жылға дейін 79-5-бабы бойынша 102 мыңнан астам адам және 79-1-бабы бойынша 8 мың 701 адам әкімшілік жауапкершілікке тартылды.

Жалпы жаңа өзгерістер тұрмыс саласындағы құқық бұзушылықтардың алдын алуға оң әсерін тигізді. Статистика көрсеткендей, 2005 жылдан бастап тұрмыс саласындағы қылмыстар деңгейі азайды (2005 жылдан бастап кісі өлтірулер саны екі есеге 578-ден 285-ке дейін төмендеді).

Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу әдістерін одан әрі жетілдіру мақсатында 2009 жылғы 4 желтоқсанда "Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы" Қазақстан Республикасы Заңы қабылданды. Осы Заңның қабылдануы, атап айтқанда қорғау ұйғарымы сияқты алдын алудың жаңа шарасын енгізу ішкі істер органдарына отбасында жаңадан дамып келе жатқан келіспеушіліктердің алдын алуға мүмкіндік берді.

Қорғау ұйғарымы дегеніміз – бұл тұрмыстық зорлық-зомбылық жасаған адамға ықпал ету шарасы. Оның негізгі мақсаты жәбірленушіні оған дене және (немесе) психикалық азап келтіретін нақты қауіп төнген кезде дереу (ізін суытпай) қауіпсіздікті қамтамасыз ету.

Қорғау ұйғарымы бойынша 10 тәулік ішінде мыналарға:

- тұрмыстық зорлық-зомбылық жасауға;

- жәбірленушінің еркіне қарсы оны іздестіруге, қудалауға, ауызша, телефон арқылы сөйлесуге және онымен өзге де тәсілдермен қарым-қатынасқа түсуге тыйым салынады.

Қорғау ұйғарымының мерзімі жәбірленушінің арызы бойынша отыз тәулікке дейін ұзартылуы мүмкін.

Қорғау ұйғарымының талаптарын бұзғаны үшін заңнамада бес айлық есептік көрсеткішке дейін айыппұл түрінде жауапкершілік көзделген. (Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 355-1 бабы).

2012 жылы тұрмыс саласында құқық бұзушылыққа жол берген адамдарға қатысты 44 мыңнан астам қорғау ұйғарымы шығарылды (2011 жылы 36 мыңнан астам қорғау ұйғарымы шығарылды).

95 % ер адамға қатысты осындай ұйғарымдар шығарылды, 4,4 % әйелдерге, 2,7 % кәмелетке толмағандарға қатысты шығарылды.

1941 астам (2011 жылы – 1059) құқық бұзушыға қорғау ұйғарымдарының әрекет ету мерзімдері ұзартылды.

Қорғау ұйғарымдарын бұзғаны үшін 1000-нан астам (2011 жылы - 700) құқық бұзушы әкімшілік жауапкершілікке тартылды.

Сонымен бірге әкімшілік құқық бұзушылықтар бойынша сот құқық бұзушылардың тәртібіне 4 мыңнан астам (2011 жылы – 3 мыңнан астам) ерекше талап қойды.

Жалпы, тұрмыс саласында құқық бұзушылық жасауға жол берген адамдармен 147 мыңға жуық профилактикалық әңгімелесу жүргізілді (2011 жылы – 180 мыңнан астам), 68 мыңнан астам адам ішкі істер органдарына жеткізілді (2011 жылы 58 мыңнан астам), оның ішінде Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 620-бабы (Әкімшілік ұстау) бойынша 36 мыңнан астам (2011 жылы 23 мың) адам ұсталды.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 11 қаңтардағы № 24 қаулысымен Қазақстан Республикасында 2006 – 2016 жылдарға арналған гендерлік теңдік стратегиясын іске асыру жөніндегі 2012 – 2016 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары бекітілді.

Зорлық-зомбылықтан зардап шеккен әйелдерге көмек көрсету мақсатында ішкі істер органдарының дағдарыстық орталықтармен ынтымақтастық жасасуы жүзеге асырылуда. Қазіргі уақытта елімізде 29 дағдарыстық орталығы жұмыс істейді, олар зорлық-зомбылықтан зардап шеккен әйелдерге көмек көрсетеді. Кейбір дағдарыстық орталықтардың әйелдерге және оның балаларына өз үй-жайларында баспана ұсыну мүмкіндіктері бар (Алматы қаласындағы "Тин Челлендж", Астанада "Қорғау" және т.б.).

Тек 2012 жылдың өзінде ішкі істер органдарына әйелдерден олардың құқықтарын қорлау туралы 16 мыңнан астам арыз келіп түсті, оның бір мыңға жуығы дағдарыстық орталықтарға жіберіліп, заңгерлік және психологиялық көмек көрсетілді.

Астана қаласы ІІД-нің полиция бөлімшесінде тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандары үшін "сенім телефоны - 1415" жұмыс істейді. 2012 жылы сенім телефоны қызметіне 1000-нан астам (2011 жылы – 180-нен астам) телефон қоңырауы келіп түсті.

Ішкі істер органдары үкіметтік емес ұйымдармен бірлесе отырып, қолайсыз отбасылардың тұратын жерлері бойынша профилактикалық іс-шаралар өткізіп, отбасы-тұрмыстық қатынастар саласындағы құқық бұзушылықтар бойынша шығулар ұйымдастырды.

500 мыңнан астам ақпараттық материал (буклеттер, плакаттар, билбордтар, стенділер, брошюралар) таратылды, олар тұрғын үйлердің кіреберістерінде, сауда орындарында, базарларда, адамдардың жаппай демалу жерлерінде, мемлекеттік органдарда орналастырылды.

Мекемелер мен кәсіпорындарда тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша заңнаманың жаңа нормаларын түсіндіру бойынша 38 мыңнан астам (2011 жылы – 37 мың) сөз сөйлеулер және 16 мың (2011 жылы – 15 мыңнан астам) дөңгелек үстелдер мен тренингтер ұйымдастырылды.

2011 жылғы қазанда Ішкі істер министрлігі Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Әйелдер істері және отбасы-демографиялық саясаты ұлттық комиссиясының қолдауымен Астана қаласында "Құқық" қоғамдық қорымен және "Қорғау-Астана" жеке қорымен бірлесіп, "Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселелерімен айналысатын мемлекеттік органдардың, ұйымдардың және қоғамдық бірлестіктердің өзара іс-қимыл жасасу тиімділігін арттыру" тақырыбына конференция өткізді.

32-тармақ бойынша

Қазақстанда 94 қылмыстық-атқару жүйесі мекемесі, оның ішінде 76 түзеу мекемесі, 18 тергеу изоляторы жұмыс істейді.

Түзеу мекемелерінің жалпы санынан 22 жалпы режимдегі мекеме, 21 қатаң режимдегі мекеме, 5 ерекше режимдегі мекеме, 7 аурухана, 18 қоныс-колониясы, 1 тәрбие колониясы, 1 түрме.

2013 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша пенитенциарлық жүйесі мекемелерінде 48 684 сотталған мен тергеу-қамауындағы, оның ішінде 3 822 әйел, 194 кәмелетке толмаған, 1 976 шетелдік, 155 азаматтығы жоқ адам ұсталған.

2012 жылы "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адам саудасына қарсы іс-қимыл жасау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң жобасы Парламенттің қарауына енгізілді, оның мақсаты заңдарды халықаралық нормалардың адам саудасымен байланысты қылмыстардан жәбірленушілерді қорғау деңгейін арттыру бөлігіне сәйкес келтіру болып табылады.

Сондай-ақ аталған заң жобасында адам саудасы саласындағы кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыс жасағаны үшін бұрын сотталған адаммен еңбек шартын жасасуға шектеулерді белгілеу көзделген (білім, мәдениет, спорт және т.б. сала).

Үкіметтің 2009 жылғы 2 сәуірдегі № 462 қаулысымен бекітілген Адам саудасымен байланысты қылмыстарға қарсы күрес, олардың жолын кесу және алдын алу жөніндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009-2011 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары іске асырылды.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 24 қазандағы № 1247 қаулысымен 2012 – 2014 жылдарға арналған Адам саудасымен байланысты қылмыстарға қарсы күрес, оның жолын кесу және алдын алу жөніндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің іс-шаралар жоспары бекітілді. Осы Жоспардағы іс-шаралар заңнаманы жетілдіруді, мемлекеттік органдардың профилактикалық және практикалық іс-шараларын, олардың үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл жасасуын көздейді.

2011 жылы республика бойынша адам саудасымен байланысты 287 (2012 жылы – 267 іс), оның ішінде адам сатқаны үшін 25 (2012 жылы – 19 іс), нәпсіқұмарлық сипаттағы қылмыстар жасағаны үшін 21 (2012 жылы – 11 іс) қылмыстық іс қозғалды. Кәмелетке толмағандарды сатқаны үшін 21, оның ішінде 10-ы нәпсіқұмарлық қылмыс жасағаны үшін қылмыстық іс қозғалды (2012 жылы – 2 іс).

Адам саудасына қатысы бар лауазымды адамдарды қоса отырып, кінәлі адамдарды жазаға тарту бойынша шаралар қабылдануда.

2012 жылы адам саудасымен байланысты қылмыстар жасағаны үшін 34 адам қылмыстық жауапкершілікке тартылды (2011 жылы – 37 адам), оның ішінде 4 лауазымды адам (2011 жылы – 3 лауазымды адам).

Адам саудасына байланысты қылмыстардың алдын алу, бұлтартпау және ашу мақсатында ішкі істер органдары "STOP трафик" жедел-профилактикалық іс-шарасын тоқсан сайын өткізуде. 2011 жылы мұндай іс-шара екі рет мамыр және тамыз айларында өткізілді, оның шеңберінде адам саудасымен байланысты 120 факті анықталды. 2012 жылы ол екі рет мамыр және қазан айларында өткізілді, оның шеңберінде адам саудасына байланысты 130 факті анықталды.

33-тармақ бойынша

2008 жылы Қазақстан Барлық адамдарды зорлық-зомбылықтан қорғау үшін халықаралық конвенцияны ратификациялады.

Сондай-ақ 2008 жылғы 11 желтоқсанда Мемлекет басшысы "Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияға және Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияға факультативтік хаттамаға қол қою туралы" № 711 Жарлыққа қол қойды, онда Қазақстанның адам құқықтары саласында халықаралық стандарттарды одан әрі имплементациялауға және мүгедектердің құқықтарын неғұрлым тиімді іске асыру үшін құқықтық сала құруға дайындығы расталды.

Қазіргі уақытта елімізде БҰҰ жоғарыда көрсетілген Конвенциясы мен оның Хаттамасын ратификациялауға шарттарды дайындау жөніндегі жұмыс жүргізілуде.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 16 қаңтардағы № 64 қаулысымен Қазақстан Республикасында мүгедектердің құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі 2012 – 2018 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарының бірінші кезеңі (2012 – 2013 жылдар) бекітілді, оның шеңберінде 30-дан астам нормативтік құқықтық актіге өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы мүгедектердің құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін қорғау саласындағы заңнаманы бір ізге салу жөніндегі жұмыс жүргізілуде.

Барлық еңбек ететін қоныстанушылар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы Халықаралық Конвенцияны ратификациялауға қатысты.

Қазақстанның Конвенцияға қосылу салдарларын бағалауға жүргізілген талдау Қазақстанның Конвенцияға қосылуы күн бұрын төменде көрсетілген факторлар туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді:

1) көші-қон саясаты саласындағы қолданыстағы заңнама жеткілікті түрде жетілдірілмеген және оны жөндеу және жекелеген мәселелер бойынша жаңа неғұрлым жетілдірілген нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу бойынша іс-әрекеттерді қабылдауды талап етеді;

2) қаралып отырған Конвенция ІСА-ға ену мақсатында міндетті қол қойылған құжаттар тізбесіне кірмейді, ал қосылу үшін қазіргі уақытта қолданыстағы заңнамаға айтарлықтай өзгерістер енгізуді қажет етеді;

3) Конвенцияға қол қойған елдердің көпшілік бөлігі өз елдерінен тыс жерлерде өз азаматтарын қорғауды көздейтін донор-елдер болып табылады. Бірқатар елдердің Конвенцияға қосылған ескертпелер азаматтардың әлеуметтік, саяси құқықтары мен бостандықтарына қатысты;

4) әлемнің дамыған мемлекеттері аталған Конвенцияға қосылған жоқ, өйткені бұл елдердің заңнамасымен кепілдік берілген құқықтар мен бостандықтар Конвенцияның талаптарына жауап береді, ал көптеген жағдайларда олардан асып түседі.

Осыған байланысты Конвенция заңды және заңсыз еңбек көші-қоны құқықтарында тең, бұл еңбек пен тұрғын үйдің жергілікті нарықтарындағы бәсекелестікті шиеленістіруі, заңды реттеуге келмейтін жұмыспен қамту секторларын құруы, этникалық және субэтникалық стереотиптер мен жүріс-тұрыс нормаларын қақтығыстыруы, әлеуметтік және мәдени жаңғыртуы және қоғамның криминализациялауы, әлеуметтік шиеленіс ошақтарын тудыруы мүмкін.

34-тармақ бойынша

Қазақстан Республикасының жалпы базалық құжаты адам құқықтары жөніндегі халықаралық шарттарға қатысушы мемлекеттер ұсынған баяндамалардың нысандары мен мазмұнына қатысты жалпы басшылыққа алынған қағидаттарына сәйкес әзірленді.