О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан

Послание Конституционного Суда Республики Казахстан от 18 июня 2024 года № ПКС – 2

В целях реализации подпункта 6) статьи 53 Конституции Республики Казахстан подготовлено настоящее Послание Конституционного Суда Республики Казахстан о состоянии конституционной законности в Республике Казахстан в 2023 году.

Инициированная в стране конституционная реформа создала необходимые законодательные условия для продолжения демократического развития, защиты прав человека и укрепления верховенства права.

Наполнение конституционно обязательным содержанием закона и практики его применения гарантирует формирование культуры уважения закона и доверия к государственной власти, конституционной законности и порядка. Утверждение конституционной законности преследует задачи выполнения государством всех принятых обязательств, поддержания стабильности соблюдения прав и обязанностей граждан, предоставления каждому возможности реализовать право на судебную защиту, соразмерности ограничения прав и свобод человека и гражданина, конституционно-правовой ответственности государства перед личностью в случае ненадлежащего исполнения принятых обязательств.

Обеспечение конституционной законности в Республике Казахстан является непременным условием стабильного развития и укрепления ее государственности. Основной Закон создает конституционно-правовые основы демократизации и правовой дисциплины государственных органов, повышения социальной роли и расширения обязанностей государства, всесторонней защиты прав и свобод человека.

Конституционные ориентиры и ценности, определенные по результатам республиканского референдума, нашли логическое и последовательное отражение в законодательных и иных нормативных правовых актах. В 2023 году была продолжена деятельность по правовой модернизации общества и государства, дальнейшему укреплению конституционной законности в стране.

Воссоздание Конституционного Суда и наделение граждан правом обращения о проверке конституционности закона или иного нормативного правового акта, который был применен в конкретном деле с их участием, являются важными средствами достижения верховенства Конституции. Право обращения в Конституционный Суд гражданина, Генерального Прокурора и Уполномоченного по правам человека расширило возможности конституционного контроля.

Усиление полномочий Парламента и его Палат, введение мажоритарной избирательной системы способствовали активизации работы депутатов по инициированию важных законопроектов и рассмотрению актуальных вопросов развития страны. Новые принципы формирования состава маслихатов всех уровней позволили повысить степень выражения воли населения в местном государственном управлении.

Принятые законы по вопросам развития системы государственного управления, перераспределения полномочий между ее уровнями конкретизировали компетенцию государственных органов, усилили самостоятельность и ответственность их руководителей.

Выборы акимов отдельных районов и городов областного значения содействовали развитию инициативы на местном уровне, расширили участие граждан в политическом процессе и возможности их влияния на представителей власти. Формула "Сильные регионы – сильная страна" наполняется новым содержанием.

Участие граждан в управлении делами государства реализуется в таких современных и востребованных формах выражения общественной инициативы, как общественный контроль и петиции.

В интересах нынешнего и будущего поколений казахстанцев, в целях обеспечения верховенства права и социальной справедливости в Республике Казахстан продолжается работа в соответствии с принятым Законом "О возврате государству незаконно приобретенных активов".

Социальный кодекс является результатом кодификации социального законодательства страны и модернизации системы социального страхования с участием государства, работодателя и гражданина, а также внедрения социальной превенции и цифровизации социальной сферы.

Подтверждением конституционной гарантии защиты детства стало принятие закона об обязательных выплатах детям из Национального фонда.

Устойчивое внимание государства в нормотворческом процессе правозащитным механизмам и системе защиты прав и свобод человека и гражданина дополнительно подкреплено принятием Главой государства плана действий в области прав человека и верховенства закона с вовлечением в этот процесс гражданского общества.

I

В течение 2023 года в орган конституционного контроля поступили 5303 обращения, из которых 5293 обращения граждан и 10 обращений государственных органов и должностных лиц.

Граждане обращались относительно проверки конституционности отдельных положений пенсионного законодательства, Уголовного и Уголовно-процессуального кодексов, Кодекса об административных правонарушениях и нормативных постановлений Верховного Суда.

Вместе с тем наибольшее количество обращений граждан содержало просьбу об отмене или пересмотре решений судов общей юрисдикции, о проверке законности досудебного расследования и иных действий (бездействия) сотрудников правоохранительных органов. Иными словами, предмет таких обращений не входил в компетенцию Конституционного Суда, а подлежал рассмотрению в судах общей юрисдикции или в других государственных органах. Тем не менее некоторые вопросы, поднимаемые в обращениях, требуют отдельного изучения, а именно:

определение ненадлежащего декларирования имущества и порядок уплаты (возврата) избирательного взноса при реализации гражданами пассивного избирательного права;

сроки давности в отношении возврата ошибочно уплаченной государственной пошлины в судах;

конструкция состава уголовного правонарушения, выражающегося в посягательстве на неприкосновенность жилища;

пресекательный срок (1 год) для выплаты единовременной компенсации при установлении инвалидности сотрудникам правоохранительных органов;

обращение в доход государства предмета контрабанды (незадекларированного имущества) при законности его приобретения и владения;

безвозмездное получение в собственность занимаемого жилища из государственного жилищного фонда гражданами, воспитывающими детей с инвалидностью;

условия возмещения стоимости принудительно изъятого земельного участка при невозможности его реализации;

правила исчисления выслуги лет военнослужащим при реализации права на компенсацию взамен приватизации жилища, например, зачета срока службы в других государствах, и другие.

Как показала практика, нередко граждане, обратившиеся в Конституционный Суд, не смогли своевременно воспользоваться доступными правовыми инструментами из-за отсутствия необходимой осведомленности о действующих правозащитных институтах либо недоверия к ним.

В этом ключе Правительству и уполномоченным государственным органам в рамках своей компетенции целесообразно активизировать праворазъяснительную работу с целью повышения информированности граждан обо всех действующих правовых механизмах защиты их прав и обеспечить регулярный мониторинг качества данной деятельности.

Обращения граждан о проверке конституционности нормативных правовых актов должны отвечать всем критериям допустимости, прямо установленным конституционным законом, и содержать юридически четко сформулированную и обоснованную позицию. В целях соблюдения этого требования созданы условия для проведения регулярных юридических консультаций и разъяснительной работы, оказания квалифицированной юридической помощи.

Особую роль в достижении обозначенной цели играют адвокаты и юридические консультанты, имеющие право представлять граждан в Конституционном Суде. Вместе с тем закрепленное в конституционном законе обязательство государства по предоставлению гарантированной юридической помощи для социально уязвимых групп граждан при их обращении о проверке конституционности нормативных правовых актов или отдельных их положений должно получить логическое завершение на уровне отраслевого закона.

В практическом плане Конституционный Суд активно взаимодействует с профессиональным юридическим сообществом и принимает меры по повышению правовой осведомленности граждан об условиях обращения в Конституционный Суд, в том числе путем оказания консультационных услуг в Центре приема граждан и внедрения информационно-коммуникационных технологий.

Особое внимание уделяется прозрачности конституционного производства и своевременному обязательному информированию широкой общественности об итоговых решениях Конституционного Суда. Обеспечено их доведение до международного юридического и экспертного сообщества путем размещения в базе данных CODICES Европейской комиссии за демократию через право Совета Европы (Венецианской комиссии).

Сайт Конституционного Суда содержит информацию о рассматриваемых делах по принятым к конституционному производству обращениям.

В целом Конституционный Суд нацелен на дальнейшее обеспечение информационной прозрачности и доступности своей работы. Понимание обществом, органами государственной власти и гражданами значения соблюдения и исполнения конституционных норм и принципов служит гарантией конституционной законности и устойчивости развития общества.

II

Рассмотренные в конституционном производстве обращения касались различных отраслей права.

Проверке подверглись нормы конституционных законов "О выборах в Республике Казахстан", "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан"; Уголовного, Уголовно-процессуального и Уголовно-исполнительного кодексов, Трудового кодекса, Кодекса об административных правонарушениях, Административного процедурно-процессуального кодекса, Кодекса "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налогового кодекса), Гражданского кодекса; законов "О государственной службе в Республике Казахстан", "О воинской службе и статусе военнослужащих", "О противодействии коррупции" и отдельные положения нормативных постановлений Верховного Суда.

В прошедшем году Конституционным Судом приняты 38 нормативных постановлений, являющихся общеобязательными на всей территории страны, окончательными и не подлежащими обжалованию. Признаны конституционными 24 нормы законов, 12 – соответствующими Конституции в данном Конституционным Судом истолковании и 8 – не соответствующими Основному Закону.

Конституционно закрепленные права и свободы человека и гражданина определяют содержание законов и иных нормативных правовых актов. К числу основных подходов разработки нормативных правовых актов относятся:

соблюдение баланса интересов гражданина, общества и государства;

обеспечение эффективности деятельности государственных органов и исключение злоупотребления правом при правовом регулировании;

разумность и недопустимость дискриминации в дифференциации прав граждан;

обеспечение смысловой идентичности законов на казахском и русском языках;

формальная определенность и юридическая точность правовых норм, исключающие возможность их произвольной интерпретации;

исключение пробелов законодательства, препятствующих реализации прав человека.

Обозначенные конституционные требования и принципы не всегда соблюдаются участниками нормотворческого процесса.

Конституционный Суд неоднократно отмечал, что основания и пределы ограничительных мер должны соответствовать требованиям пункта 1 статьи 39 Конституции, согласно которому "права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения".

Законодатель при принятии таких законов обязан исходить из конституционных пределов допустимого ограничения прав и свобод человека и гражданина, не искажая существа конституционных прав и свобод и не вводя ограничений, не согласующихся с конституционно определенными целями.

Любые законодательные ограничения прав и свобод человека должны быть адекватными законно обоснованным целям и отвечать требованиям справедливости, пропорциональности и соразмерности.

Межотраслевая дифференциация ответственности за тождественные или однородные деяния основана и на том, что уголовно-правовые, административно-правовые и иные меры воздействия, характер и строгость их последствий должны соответствовать тяжести совершенного правонарушения, а также отвечать требованиям взаимной согласованности предметно связанных между собой норм различной отраслевой принадлежности (нормативные постановления Конституционного Суда 2023 года: от 22 февраля № 3, от 6 марта № 4, от 27 марта № 6, от 21 апреля № 11, от 18 мая № 14-НП, от 13 июня № 19-НП, от 26 декабря № 38-НП и другие).

С учетом этих позиций Конституционным Судом признаны не соответствующими Конституции:

законодательные ограничения, установленные для кандидатов при поступлении на различные виды государственной службы;

не преследующий конституционных целей запрет на осуществление права на свободу предпринимательской деятельности для лиц, приравненных к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций (подпункты 6) и 14) пункта 3 статьи 16 Закона Республики Казахстан "О государственной службе Республики Казахстан", статья 13 Закона Республики Казахстан "О противодействии коррупции", подпункт 11) пункта 2 статьи 38 Закона Республики Казахстан "О воинской службе и статусе военнослужащих" и подпункт 9) пункта 2 статьи 6 Закона Республики Казахстан "О правоохранительной службе").

С учетом миссии государственной службы государство вправе определять для граждан правила поступления на государственную службу и ее прохождения, включая требования к кандидатам и соответствующие ограничения, с целью обеспечения эффективности деятельности государственного аппарата, повышения доверия народа и недопущения злоупотребления полномочиями. При установлении запретов на поступление на государственную службу следует обеспечить соразмерность правовых ограничений, вытекающих из мер дисциплинарной, административной и уголовной ответственности за правонарушения против интересов государственной службы и государственного управления.

Ограничение права на свободу предпринимательской деятельности для лиц, приравненных к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций, должно быть обусловлено целями защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения.

Ограничения должны быть дифференцированы и обусловлены характером должностных обязанностей, направлены на недопущение использования своих полномочий в личных, групповых и иных неслужебных интересах. Поэтому целесообразно рассмотреть вопрос о принятии нормативного правового акта, регламентирующего вопросы передачи имущества в доверительное управление (нормативное постановление Конституционного Суда от 13 июня 2023 года № 19-НП).

В связи с наличием пробелов в правовом регулировании, противоречий между кодексами и отраслевыми законами, выявлением юридической неточности и смысловой неидентичности текстов на казахском и русском языках признаны неконституционными положения статьи 482 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан в части рассмотрения жалоб осужденных (нормативное постановление от 25 сентября 2023 года № 29-НП). Отсутствие у осужденного возможности пользоваться услугами адвоката в части подачи последним жалоб в защиту прав и интересов такого лица на стадии исполнения приговора не может расцениваться как особенность уголовного процесса, поскольку ограничивает защиту человека, его жизни, прав и свобод, гарантированных Конституцией.

До внесения требующихся изменений непосредственно применяются соответствующие нормы Конституции и Закона Республики Казахстан "Об адвокатской деятельности и юридической помощи".

В ходе конституционного производства выявлено несоответствие принципу разделения единой государственной власти на законодательную, исполнительную и судебную ветви и взаимодействия их между собой с использованием системы сдержек и противовесов. Конституционный Суд в своем решении указал, что разъяснения по вопросам судебной практики не должны противоречить Конституции, законам Республики Казахстан и пересекать границу компетенции других высших органов государства, в частности законодателя, а также содержать нормы об ограничениях прав и свобод физических лиц (нормативное постановление от 1 июня 2023 года № 18-НП). В реализацию решения Конституционного Суда Верховный Суд исключил из своего нормативного постановления императивное требование о наличии заключения молекулярно-генетической экспертизы, прилагаемого к заявлению в суд, при рассмотрении дел об усыновлении ребенка, родившегося вне брака.

Эффективность правового регулирования общественных отношений зависит не только от качества действующего права, но и правильного толкования его положений. Законодатель наделил Конституционный Суд правом принятия такого вида решения наряду с признанием закона или его отдельных положений конституционными или неконституционными. В этом особенность казахстанского контроля за соблюдением конституционной законности, предоставляющая возможность обеспечить единообразное понимание правовой нормы и ее применение в строгом соответствии с Основным Законом.

Такое истолкование дано в 12 нормативных постановлениях Конституционного Суда, касающихся:

прекращения пенсионных выплат за выслугу лет;

ограничений в связи с мерой пресечения в виде домашнего ареста;

привлечения специалиста в уголовном процессе;

истребования материалов уголовного дела при предварительном рассмотрении ходатайства о пересмотре вступивших в законную силу судебных актов;

пересмотра дела по вновь открывшимся обстоятельствам при сокращенном производстве по делам об административных правонарушениях;

уголовной ответственности за незаконный оборот нефти и нефтепродуктов;

участия осужденного в групповом неповиновении, сопряженного с умышленным причинением себе какого-либо повреждения;

обжалования судебных актов по административным делам;

ограничения на трудоустройство в субъекты квазигосударственного сектора лица, совершившего коррупционное преступление;

последствий прекращения полномочий судей в силу профессиональной непригодности (нормативные постановления 2023 года: от 27 марта № 5, от 11 апреля № 9, от 28 апреля № 12-НП, от 16 мая № 13-НП, от 18 мая № 14-НП, от 14 июля № 22-НП, от 20 июля № 24-НП, от 31 августа № 26-НП, от 6 октября № 33-НП, от 6 декабря № 37-НП).

В ряде случаев нормы законов, рассмотренные по обращениям граждан, признаны соответствующими Конституции с изложением правовых позиций Конституционного Суда для принятия законодательных мер обеспечения конституционных прав и свобод человека и гражданина.

Так, Конституционный Суд отметил необходимость принятия мер социальной защиты граждан, пострадавших от ядерных испытаний на Семипалатинском испытательном ядерном полигоне (нормативное постановление от 25 сентября 2023 года № 30-НП). Это предполагает пересмотр как видов оказываемой помощи, так и ее объемов, размеров, а также перечня ее получателей. Правительству рекомендовано изучить и предложить новые принципы и подходы в вопросах социальной защиты такой категории лиц с учетом современной радиоэкологической обстановки на зараженных территориях, а также социальных, экологических, демографических, медицинских и иных факторов.

В сфере уголовного правосудия Конституционным Судом разъяснено, что невозможность кассационного обжалования постановления следственного судьи после проверки его законности и обоснованности областным или приравненным к нему судом нельзя рассматривать как ограничение права каждого на судебную защиту своих прав и свобод (нормативное постановление от 17 августа 2023 года № 25-НП).

Статья 214 Уголовного кодекса перегружена перечислением альтернативных деяний, связанных с незаконной предпринимательской, банковской, микрофинансовой или коллекторской деятельностью, которые могут быть дифференцированы в отдельных нормах уголовного закона.

Не гармонизированы между собой определения крупного ущерба, причиненного гражданину, а также значительного размера при обороте подакцизных товаров: в Кодексе об административных правонарушениях не более одной тысячи месячных расчетных показателей (пункты 1 и 3 примечаний статьи 153), а в Уголовном кодексе – две тысячи месячных расчетных показателей и более (пункты 2) и 38) статьи 3).

С позиции конституционных принципов отправления правосудия признана целесообразной дальнейшая конкретизация оснований дисциплинарной ответственности судей (нормативное постановление от 6 декабря 2023 года № 36-НП). Содержание понятия "грубое нарушение закона" должно устанавливаться на уровне закона. Процессуальное законодательство должно предоставлять судье возможность пользования надлежащими инструментами правовой защиты, включая право на судебное обжалование.

Относительно доступа гражданина к информации Конституционный Суд подчеркнул, что возможные на уровне закона ограничения не должны ставить под угрозу существование и предназначение самого права на получение информации, особенно в случаях, когда информация и ее источники связаны с правами и свободами граждан, применением к ним различных мер правового принуждения или с вопросами повышенной общественной значимости (нормативное постановление от 26 декабря 2023 года № 39-НП).

III

Результаты конституционного контроля являются важным правовым источником для дальнейшего совершенствования национального законодательства и оценки практики его применения.

Обязательное направление решений Конституционного Суда субъектам государственной власти, включая Парламент, Правительство, уполномоченные государственные органы, служит для них сигналом для принятия безотлагательных мер по обеспечению конституционной законности. Суды и правоохранительные органы также должны строго соблюдать и применять в своей практике итоговые решения органа конституционного контроля.

На сегодня Парламентом приняты отдельные изменения и дополнения в законы. Другие законодательные предложения находятся на стадии рассмотрения в Палатах либо согласования на уровне Правительства, заинтересованных государственных органов и организаций.

Так, во исполнение нормативного постановления Конституционного Суда от 22 февраля 2023 года № 3 установлены предельные размеры государственной пошлины и уточнен порядок ее уплаты при кассационном обжаловании, предусмотрена отсрочка по ее уплате на основании определения суда. В реализацию нормативного постановления от 27 марта 2023 года № 6 в Уголовно-исполнительном кодексе пересмотрены условия содержания осужденных к пожизненному лишению свободы. Рекомендации Конституционного Суда, изложенные в нормативном постановлении от 8 апреля 2023 года № 8, учтены при принятии поправок в Социальный кодекс.

Внесены поправки в Закон от 20 июля 2011 года "О государственном регулировании производства и оборота отдельных видов нефтепродуктов" в части определения перечня документов, подтверждающих законность происхождения нефти и нефтепродуктов.

На завершающей стадии в Парламенте находятся поправки о возможности участия представителя в процедурах рассмотрения материалов в рамках дисциплинарного дела в отношении судей, а также обсуждаются некоторые ограничения, связанные с поступлением граждан на отдельные виды государственной службы.

Конституционный Суд в своих нормативных постановлениях рекомендовал Правительству, Верховному Суду, Высшему Судебному Совету и другим государственным органам разработать и внести поправки в действующие нормативные правовые акты.

В их числе:

устранение пробелов законодательства по вопросам уплаты государственной пошлины при обращении в суд (уменьшение размера, отсрочка, рассрочка уплаты и другие);

уточнение компетенции государственных органов разных уровней в рамках административной децентрализации;

усиление мер по реализации социальных прав граждан, в том числе пострадавших вследствие ядерных испытаний;

совершенствование процедур и критериев оценки профессиональной деятельности судей;

уточнение правовой регламентации положения свидетеля, имеющего право на защиту;

доступ к кассационной инстанции вне зависимости от вида уголовного правонарушения и категории преступлений;

исчерпывающее определение и разграничение признаков составов уголовных правонарушений, связанных с осуществлением предпринимательской, банковской (банковских операций), микрофинансовой или коллекторской деятельности;

дополнительное разъяснение судебной практики при рассмотрении коррупционных преступлений с разнообразными формами проявления мнимого посредничества во взяточничестве;

корректировка норм Гражданского кодекса (Особенная часть) и положений соответствующего нормативного постановления Верховного Суда по возмещению морального вреда;

разграничение мер профилактики административных правонарушений, связанных с управлением транспортным средством лицами в состоянии опьянения;

актуализация перечня коррупционных преступлений с учетом целей и задач государственной политики по противодействию коррупции (нормативные постановления 2023 года: от 8 апреля № 7 и № 8, от 21 апреля № 10, от 16 мая № 13-НП, от 22 мая №15-НП, от 14 июля № 21-НП, от 31 августа №26-НП, от 25 сентября № 30-НП, от 3 октября № 31-НП, от 6 октября № 32-НП, от 27 октября № 34-НП, от 16 ноября № 35-НП, от 6 декабря № 36-НП).

При подготовке проектов новых нормативных правовых актов уполномоченным государственным органам следует учитывать правовые позиции Конституционного Суда, сформулированные по итогам анализа действующего права в мотивировочной части нормативных постановлений, даже в случае признания отдельных оспариваемых положений соответствующими Конституции.

Наряду с рекомендациями по совершенствованию действующего законодательства практика Конституционного Суда за полтора года показала необходимость дополнительного рассмотрения некоторых вопросов.

1. Решения Конституционного Суда требуют адекватного реагирования со стороны уполномоченных государственных органов. Упрощенный порядок разработки нормативных правовых актов в Законе "О правовых актах" предусмотрен только в отношении актов или их отдельных положений, признанных неконституционными. Данный механизм не действует в случае признания нормы соответствующей Конституции в данном Конституционным Судом истолковании.

2. Недостаточная проработка правовой и практической обоснованности законодательных предложений, отсутствие должного внимания к заключениям специалистов и прогнозирования правовых последствий увеличивают риски принятия нормативного правового акта ненадлежащего качества, а в худшем случае – признания его неконституционным.

Представляется целесообразным в качестве инструментов правового мониторинга законодательства, предусмотренного Законом "О правовых актах", включить проверку на предмет исполнения решений Конституционного Суда и анализ судебной практики на базе обобщений Верховного Суда.

3. Следует уделить пристальное внимание правовым коллизиям и их последствиям при применении правил об обратной силе новых законов, регламентирующих не вопросы ответственности, а запреты, ограничения, льготы или меры поощрения.

Конституционный Суд в своих решениях указывал, что в заключительных и переходных положениях рассмотренных законов, регулирующих порядок их введения в действие, не предусмотрены положения об обратной силе новых требований. При этом разъяснено, что принятые Парламентом законы могут действовать с обратной силой, если решение об этом закреплено в самом законе или в постановлении о введении его в действие (нормативные постановления Конституционного Суда от 31 августа 2023 года № 27-НП, от 26 декабря 2023 года № 38-НП и другие). В Законе "О правовых актах" установлено, что действие нормативного правового акта не распространяется на отношения, возникшие до его введения в действие, за исключением случаев, когда обратная сила нормативного правового акта или его части предусмотрена им самим или актом о введении в действие нормативного правового акта, а также когда последний исключает обязанности, возложенные на граждан, или улучшает их положение. Законы, возлагающие новые обязанности на граждан или ухудшающие их положение, обратной силы не имеют.

4. Необходимо конкретизировать основания пересмотра судебных актов в случае принятия нормативного постановления о признании закона или иного правового акта либо отдельных их положений соответствующими Конституции в данном Конституционным Судом истолковании. В пункте 4 статьи 63 Конституционного закона определено, что в случае принятия Конституционным Судом такого решения при его применении исключается иное истолкование, а его последствия при этом такие же, как и при принятии решения о неконституционности.

В связи с этим представляется целесообразным внесение в процессуальные кодексы дополнений в части включения данного вида нормативного постановления Конституционного Суда в перечень оснований для возобновления производства по вновь открывшимся обстоятельствам.

5. Рекомендовать Верховному Суду включать в обобщения судебной практики анализ применения судами нормативных постановлений Конституционного Суда, способствующий усилению правовой защиты граждан.

Такая работа проводится органами прокуратуры в рамках их конституционных полномочий. На предмет соблюдения и исполнения решений Конституционного Суда проанализировано несколько тысяч уголовных, гражданских и иных дел, жалоб и материалов о применении мер уголовно-процессуального принуждения. По итогам анализа внесены акты прокурорского надзора и реагирования по вопросам:

восстановления бывшим сотрудникам пенсии по выслуге лет;

пресечения фактов незаконного привлечения к административной ответственности за занятие предпринимательской деятельностью лицами, приравненными к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций;

недопущения трудоустройства в субъекты квазигосударственного сектора лиц, совершивших коррупционное преступление, претендующих на занятие только управленческих должностей;

принятия и рассмотрения жалоб адвокатов на действия (бездействие) и решения учреждения или органа, исполняющих наказание, в защиту осужденных и другие.

6. Глубокого изучения требует проблема установления соразмерной ответственности за различные виды правонарушений. Согласно подпункту 1) пункта 3 статьи 61 Основного Закона Парламент вправе издавать законы, которые регулируют важнейшие общественные отношения, устанавливают основополагающие принципы и нормы, касающиеся правосубъектности физических и юридических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности. Данные полномочия включают определение категорий правонарушений, противоправности (преступности) и наказуемости деяний исходя из степени их общественной опасности и криминогенной ситуации в стране. В то же время рамки дискреционных полномочий законодателя в этих вопросах должны соответствовать конституционным пределам допустимого ограничения прав и свобод человека и гражданина.

Таким образом, достижение задачи верховенства Основного Закона Казахстана возможно через соблюдение баланса и паритета интересов личности, общества и государства, применение системы сдержек и противовесов.

Обеспечение конституционной законности является миссией каждого субъекта государственной власти, государственного института и должностного лица.

Конституционный Суд Республики Казахстан

Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 2024 жылғы 18 маусымдағы № КСЖ – 2 жолдауы.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 6) тармақшасын іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың 2023 жылдағы жай-күйі туралы осы жолдауы дайындалды.

Елімізде бастама алған конституциялық реформа демократиялық дамуды, адам құқықтарын қорғауды және құқық үстемдігін нығайтуды жалғастыру үшін қажетті заңнамалық жағдайлар жасады.

Конституциялық міндетті мазмұнмен заңды және оны қолдану практикасын толықтырып отыру заңды құрметтеу мәдениетін және мемлекеттік билікке деген сенімді, конституциялық заңдылық пен тәртіпті қалыптастыруға кепілдік береді. Конституциялық заңдылықты бекіту мемлекеттің қабылданған барлық міндеттемелерді орындау, азаматтардың құқықтары мен міндеттерін сақтаудың тұрақтылығын қолдау, әркімге сот арқылы қорғалу құқығын іске асыру мүмкіндігін беру, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеудің мөлшерлестігі, қабылданған міндеттемелер тиісінше орындалмаған жағдайда мемлекеттің жеке адам алдындағы конституциялық-құқықтық жауапкершілігін іске асыру мақсаттарын көздейді.

Қазақстан Республикасында конституциялық заңдылықты қамтамасыз ету еліміздің орнықты дамуының және оның мемлекеттілігін нығайтудың міндетті шарты болып табылады. Негізгі Заң демократияландырудың және мемлекеттік органдардың құқықтық тәртібінің, мемлекеттің әлеуметтік рөлін арттырудың және міндеттерін кеңейтудің, адамның құқықтары мен бостандықтарын жан-жақты қорғаудың конституциялық-құқықтық негіздерін қалыптастырады.

Республикалық референдум нәтижелері бойынша айқындалған конституциялық бағдарлар мен құндылықтар заңнамалық және өзге де нормативтік құқықтық актілерде қисынды және дәйекті көрініс тапты. 2023 жылы қоғам мен мемлекетті құқықтық жаңғырту, елімізде конституциялық заңдылықты одан әрі нығайту жұмысы жалғасын тапты.

Конституциялық Соттың қайта құрылуы және азаматтарға өздері қатысатын нақты істе қолданылған заңның немесе өзге де нормативтік құқықтық актінің конституциялылығын тексеру туралы жүгіну құқығын беру Конституция үстемдігіне қол жеткізудің маңызды құралдары болып табылады. Азаматтың, Бас Прокурордың және Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Конституциялық Сотқа өтініш беру құқығы конституциялық бақылау мүмкіндіктерін кеңейтті.

Парламент пен оның Палаталарының өкілеттіктерін күшейту, мажоритарлық сайлау жүйесін енгізу депутаттардың маңызды заң жобаларына бастамашылық ету және ел дамуының өзекті мәселелерін қарау жөніндегі жұмысын жандандыруға ықпал етті. Барлық деңгейдегі мәслихаттар құрамын қалыптастырудың жаңа қағидаттары жергілікті мемлекеттік басқаруда халықтың тілегін білдіру дәрежесін арттыруға мүмкіндік берді.

Мемлекеттік басқару жүйесін дамыту, оның деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді қайта бөлу мәселелері бойынша қабылданған заңдар мемлекеттік органдардың құзыретін нақтылап, олардың басшыларының дербестігі мен жауапкершілігін күшейтті.

Жекелеген аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдерін сайлау жергілікті деңгейде бастаманы дамытуға жәрдемін тигізіп, азаматтардың саяси процеске қатысуын және олардың билік өкілдеріне ықпал ету мүмкіндіктерін кеңейтті. "Мықты аймақтар – мықты ел" формуласы жаңа мазмұнмен толықтырылып келеді.

Азаматтардың мемлекет істерін басқаруға қатысуы қоғамдық бақылау және петициялар сияқты қоғамдық бастаманы білдірудің заманауи және сұранысқа ие нысандарында іске асырылуда.

Қазақстандықтардың қазіргі және келешек ұрпағының мүддесі үшін Қазақстан Республикасында құқық үстемдігін және әлеуметтік әділдікті қамтамасыз ету мақсатында қабылданған "Заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару туралы" Заңға сәйкес жұмыс жалғасын тауып келеді.

Әлеуметтік кодекс еліміздің әлеуметтік заңнамасын кодификациялаудың және мемлекет, жұмыс беруші және азамат қатысатын әлеуметтік сақтандыру жүйесін жаңғыртудың, сондай-ақ әлеуметтік превенцияны және әлеуметтік саланы цифрландыруды енгізудің нәтижесі болып табылады.

Ұлттық қордан балаларға міндетті төлемдер туралы заңның қабылдануы балалық шақты қорғаудың конституциялық кепілдігін растады.

Норма шығару процесінде мемлекеттің құқық қорғау тетіктері мен адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жүйесін үнемі назарда ұстауы Мемлекет басшысының осы процеске азаматтық қоғамды тартатын адам құқықтары мен заң үстемдігі саласындағы іс-қимылдар жоспарын қабылдауымен тағы да бекітілді.

І

2023 жыл ішінде конституциялық бақылау органына 5303 өтініш келіп түсті, олардың 5293-і – азаматтардан және 10-ы мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардан келіп түскен өтініштер.

Азаматтар зейнетақы заңнамасының, Қылмыстық және Қылмыстық-процестік кодекстердің, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің және Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларының жекелеген ережелерінің конституциялылығын тексеруге қатысты жүгінді.

Сонымен бірге, азаматтардан келіп түскен өтініштердің басым бөлігі жалпы юрисдикция соттары шешімдерінің күшін жою немесе оларды қайта қарау туралы, сотқа дейінгі тергеп-тексерудің және құқық қорғау органдары қызметкерлерінің өзге де әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) заңдылығын тексеру туралы өтінішті қамтыды. Басқаша айтқанда, мұндай өтініштердің нысанасы Конституциялық Соттың құзыретіне кірмейді, олар жалпы юрисдикция соттарының немесе басқа мемлекеттік органдардың қарауына жатады. Дегенмен, өтініштерде көтеріліп жататын кейбір мәселелер жеке зерделеуді талап етеді, атап айтқанда:

азаматтар бәсең сайлау құқығын іске асырған кезде мүлікті тиісінше декларацияламауды айқындау және сайлау жарнасын төлеу (қайтару) тәртібі;

соттарда қате төленген мемлекеттік бажды қайтаруға қатысты ескіру мерзімдері;

тұрғын үйге қолсұғылмаушылыққа нұқсан келтіруден көрінетін қылмыстық құқық бұзушылық құрамының құрылымы;

құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне мүгедектік белгіленген кезде біржолғы өтемақы төлеуді тоқтату мерзімі (1 жыл);

сатып алу мен иеленудің заңдылығы кезінде контрабанда затын (декларацияланбаған мүлікті) мемлекет кірісіне айналдыру;

мүгедектігі бар балаларды тәрбиелеп отырған азаматтардың мемлекеттік тұрғын үй қорынан алған тұрғын үйді меншігіне өтеусіз алуы;

өткізу мүмкін болмаған кезде мәжбүрлеп алып қойылған жер учаскесінің құнын өтеу шарттары;

тұрғын үйді жекешелендірудің орнына өтемақы алу құқығын іске асырған кезде әскери қызметшілердің еңбек сіңірген жылдарын есептеу, мысалы, басқа мемлекеттердегі қызмет ету мерзімін есепке жатқызу қағидалары және басқалар.

Практика көрсетіп отырғандай, Конституциялық Сотқа жүгінген азаматтардың қолданыстағы құқық қорғау институттары туралы қажетті түрде хабардар болмауынан не оларға сенімсіз қарауынан қолжетімді құқық құралдарын уақтылы пайдалана алмауы да сирек емес.

Осы тұрғыда Үкіметке және уәкілетті мемлекеттік органдарға өз құзыреті шеңберінде азаматтардың өз құқықтарын қорғаудың қолданыстағы барлық құқықтық тетіктері туралы хабардар болуын арттыру мақсатында құқық түсіндіру жұмысын жандандырып, осы жұмыстың сапасына тұрақты түрде мониторингтің жүргізілуін қамтамасыз ету жөн болады.

Азаматтардың нормативтік құқықтық актілердің конституциялылығын тексеру туралы өтініштері конституциялық заңда тікелей белгіленген жол берілудің барлық өлшемшарттарына сәйкес келуге және заңдық тұрғыда нақты тұжырымдалған әрі негізделген позицияны қамтуға тиіс. Осы талапты сақтау масқатында тұрақты түрде заң консультациялары мен түсіндіру жұмыстарын жүргізу, білікті заң көмегін көрсету үшін жағдайлар жасалды.

Белгіленген мақсатқа қол жеткізуде Конституциялық Сотта азаматтардың атынан өкілдік етуге құқығы бар адвокаттар мен заң консультанттары ерекше рөл атқарады. Сонымен қатар, азаматтардың әлеуметтік осал топтары нормативтік құқықтық актілердің немесе олардың жекелеген ережелерінің конституциялылығын тексеруге жүгінген кезде оларға мемлекеттің конституциялық заңда бекітілген кепілдік берілген заң көмегін көрсету жөніндегі міндеттемесі салалық заң деңгейінде қисынды аяқталуға тиіс.

Іс жүзінде Конституциялық Сот кәсіби заң қоғамдастығымен белсенді түрде өзара іс-қимыл жасауда және Конституциялық Сотқа жүгіну шарттары туралы, оның ішінде Азаматтарды қабылдау орталығында консультациялық қызметтерді көрсету және ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу арқылы азаматтардың құқықтық хабардар болуын арттыру жөнінде шаралар қабылдауда.

Конституциялық іс жүргізудің ашықтығына және Конституциялық Соттың қорытынды шешімдері туралы барша жұртшылықты міндетті түрде уақтылы хабардар етуге ерекше көңіл аударылып отыр. Оларды Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық Комиссиясының (Венеция комиссиясы) CODICES дерекқорына орналастыру арқылы халықаралық заң қоғамдастығының және сараптамалық қоғамдастықтың назарына жеткізу қамтамасыз етілді.

Конституциялық Соттың сайты конституциялық іс жүргізуге қабылданған өтініштер бойынша қаралатын істер туралы ақпаратты қамтиды.

Жалпы алғанда, Конституциялық Сот ақпараттық ашықтықты және өз жұмысының қолжетімділігін одан әрі қамтамасыз етуді өзіне мақсат етіп қояды. Қоғамның, мемлекеттік билік органдарының және азаматтардың конституциялық нормалар мен қағидаттарды сақтау мен орындаудың маңыздылығын түсінуі конституциялық заңдылықтың және қоғам дамуының орнықтылығының кепілі болып табылады.

ІI

Конституциялық іс жүргізу шеңберінде қаралған өтініштер түрлі құқық салаларына қатысты болды.

"Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы", "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" конституциялық заңдардың; Қылмыстық, Қылмыстық-процестік, Қылмыстық-атқару, Еңбек, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы, Әкімшілік рәсімдік-процестік, "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" (Салық кодексі), Азаматтық кодекстердің; "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы", "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы", "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" заңдардың нормалары және Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларының жекелеген ережелері тексерілді.

Өткен жылы Конституциялық Сот еліміздің бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылатын және шағым жасалуға жатпайтын 38 нормативтік қаулы қабылдады. Заңдардың 24 нормасы – конституциялық, 12-сі – Конституциялық Сот берген түсіндірмеде Конституцияға сәйкес келеді және 8-і Негізгі Заңға сәйкес келмейді деп танылды.

Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына қарай анықталады. Нормативтік құқықтық актілерді әзірлеудің негізгі тәсілдерінің қатарына:

азамат, қоғам және мемлекет мүдделерінің теңгерімін сақтау;

мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін қамтамасыз ету және құқықтық реттеу кезінде құқықты теріс пайдалануды болғызбау;

азаматтардың құқықтарын саралауда ақылға қонымдылық және кемсітуге жол бермеу;

қазақ және орыс тілдеріндегі заңдардың мағыналық сәйкестігін қамтамасыз ету;

өз бетінше интерпретациялау мүмкіндігін болғызбайтын, құқықтық нормалардың формальді айқындығы мен заңдық тұрғыдан дәлме-дәлдігі;

адам құқықтарын іске асыруға кедергі келтіретін заңнама олқылықтарын жою жатады.

Атап өтілген конституциялық талаптар мен қағидаттарды норма шығару процесінің қатысушылары әрдайым сақтай бермейді.

Конституциялық Сот шектеу шараларының негіздері мен шегі Конституцияның 39-бабы 1-тармағының талаптарына сәйкес келуге тиіс екенін бірнеше рет атап өтті, оған сәйкес "адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін".

Заң шығарушы мұндай заңдарды қабылдаған кезде конституциялық құқықтар мен бостандықтардың мәнін бұрмаламай және Конституцияда айқындалған мақсаттарға сәйкес келмейтін шектеулерді енгізбей, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеудің жол берілетін конституциялық шегін негізге алуға міндетті.

Адамның құқықтары мен бостандықтарын кез келген заңнамалық шектеу заңды түрде негізделген мақсаттарға барабар болуға және әділдік, пропорционалдылық және мөлшерлестік талаптарына сай келуге тиіс.

Ұқсас немесе бірдей іс-әрекеттер үшін жауаптылықтың салааралық жіктелуі қылмыстық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық және өзге де ықпал ету шаралары, олардың салдарының сипаты мен қатаңдығы жасалған құқық бұзушылық ауырлығына сәйкес келуге, сондай-ақ нысана тұрғысынан өзара байланысты, әртүрлі салаға тиесілі нормалардың өзара үйлесімділік талаптарына сай келуге тиіс дегенге де негізделеді (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 22 ақпандағы № 3, 6 наурыздағы № 4, 27 наурыздағы № 6, 21 сәуірдегі № 11, 18 мамырдағы № 14-НҚ, 13 маусымдағы № 19-НҚ, 26 желтоқсандағы № 38-НҚ нормативтік қаулылары және басқалар).

Осы ұстанымдарды ескере отырып, Конституциялық Сот:

мемлекеттік қызмет түрлеріне кіру кезінде кандидаттарға белгіленген заңнамалық шектеулерді;

мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігі құқығын жүзеге асыруына конституциялық мақсаттарды көздемейтін тыйым салуды Конституцияға сәйкес келмейді деп таныды ("Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 16-бабы 3-тармағының 6) және 14) тармақшалары, "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы, "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 38-бабы 2-тармағының 11) тармақшасы және "Құқық қорғау қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 6-бабы 2-тармағының 9) тармақшасы).

Мемлекет мемлекеттік қызметтің миссиясын ескере отырып, мемлекеттік аппарат қызметінің тиімділігін, халық сенімін арттыруды және өкілеттіктердің теріс пайдаланылуына жол бермеуді қамтамасыз ету мақсатында азаматтар үшін, кандидаттарға қойылатын талаптарды және тиісті шектеулерді қоса алғанда, мемлекеттік қызметке кіру және оны өткеру қағидаларын айқындауға құқылы. Мемлекеттік қызметке кіруге тыйым салуларды белгілеген кезде мемлекеттік қызмет және мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы құқық бұзушылық үшін тәртіптік, әкімшілік және қылмыстық жауаптылық шараларынан туындайтын құқықтық шектеулердің мөлшерлестігі қамтамасыз етілуі керек.

Мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігі құқығын шектеу конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсаттарына байланысты болуға тиіс.

Шектеулер лауазымдық міндеттердің сипатымен сараланған және байланысты болуға, өз өкілеттігін жеке, топтық және өзге де қызметтік емес мүдделерде пайдалануына жол бермеуге бағытталған болуға тиіс. Сондықтан мүлікті сенімгерлік басқаруға беру мәселелерін регламенттейтін нормативтік құқықтық актіні қабылдау мәселесін қарау орынды болар еді (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 13 маусымдағы № 19-НҚ нормативтік қаулысы).

Құқықтық реттеуде олқылықтардың, кодекстер мен салалық заңдар арасында қайшылықтардың болуына, заңдық тұрғыдан дәлсіздіктің және қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндердің мағыналық сәйкессіздігінің анықталуына байланысты Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің сотталғандардың шағымдарын қарау бөлігінде 482-бабының ережелері конституциялық емес деп танылды (2023 жылғы 25 қыркүйектегі № 29-НҚ нормативтік қаулы). Сотталған адамның үкімді орындау сатысында өзінің құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін адвокаттың шағым беруі бөлігінде оның қызметтерін пайдалану мүмкіндігінің болмауы қылмыстық процестің ерекшелігі ретінде есептелмейді, өйткені бұл Конституциямен кепілдік берілген адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын қорғауды шектейді.

Талап етілетін өзгерістер енгізілгенге дейін Конституцияның және "Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының тиісті нормалары тікелей қолданылады.

Конституциялық іс жүргізу барысында біртұтас мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну және олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау қағидатына сәйкессіздік анықталды. Конституциялық Сот өз шешімінде сот практикасы мәселелері бойынша түсіндірулер Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарына қайшы келмеуге және мемлекеттің басқа да жоғары органдарының, атап айтқанда заң шығарушының құзыретінің шекарасына өтпеуге, сондай-ақ жеке тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын шектеу туралы нормаларды қамтымауға тиіс деп көрсетті (2023 жылғы 1 маусымдағы № 18-НҚ нормативтік қаулы). Конституциялық Соттың шешімін іске асыру үшін Жоғарғы Сот өзінің нормативтік қаулысынан некесіз туған баланы асырап алу туралы істерді қарау кезінде сотқа берілетін арызға қоса берілетін молекулярлық-генетикалық сараптама қорытындысының болуы туралы императивті талапты алып тастады.

Қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің тиімділігі қолданыстағы құқық сапасына ғана емес, оның ережелерін дұрыс түсіндіруге де байланысты болады. Заң шығарушы Конституциялық Сотқа заңды немесе оның жекелеген ережелерін конституциялық немесе конституциялық емес деп танумен қатар, осындай шешім түрін қабылдау құқығын берді. Құқықтық норманы біркелкі түсінуді және оны Негізгі Заңға қатаң сәйкестікте қолдануды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін конституциялық заңдылықты сақтауға қазақстандық бақылаудың ерекшелігі де осында.

Мұндай түсіндіру Конституциялық Соттың:

еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлемдерін тоқтатуға;

үйқамақ түрінде бұлтартпау шарасына байланысты шектеулерге; қылмыстық процесте маманды тартуға;

заңды күшіне енген сот актілерін қайта қарау туралы өтінішхаттарды алдын ала қарау кезінде қылмыстық іс материалдарын талап етіп алдыруға;

әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша қысқартылған іс жүргізу кезінде істі жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қайта қарауға;

мұнайдың және мұнай өнімдерінің заңсыз айналымы үшін қылмыстық жауаптылыққа;

сотталған адамның өзіне қандай да бір қасақана зақым келтірумен ұштасатын, топтасып бағынбауға қатысуына;

әкімшілік істер бойынша сот актілеріне шағым жасауға;

сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған адамның квазимемлекеттік сектор субъектілеріне жұмысқа орналасуына шектеулерге;

судьялардың кәсіби жарамсыздығына байланысты өкілеттігін тоқтату салдарына қатысты 12 нормативтік қаулысында берілген (2023 жылғы 27 наурыздағы № 5, 11 сәуірдегі № 9, 28 сәуірдегі № 12-НҚ, 16 мамырдағы № 13-НҚ, 18 мамырдағы № 14-НҚ, 14 шілдедегі № 22-НҚ, 20 шілдедегі № 24-НҚ, 31 тамыздағы № 26-НҚ, 6 қазандағы № 33-НҚ, 6 желтоқсандағы № 37-НҚ нормативтік қаулылар).

Бірқатар жағдайларда азаматтардың өтініштері бойынша қаралған заңдардың нормалары адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің заңнамалық шараларын қабылдау үшін Конституциялық Соттың құқықтық ұстанымдары көрсетіле отырып, Конституцияға сәйкес келеді деп танылды.

Мәселен, Конституциялық Сот Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау шараларын қабылдау қажеттігін атап өтті (2023 жылғы 25 қыркүйектегі № 30-НҚ нормативтік қаулы). Бұл көрсетілетін көмек түрлерін де, оның көлемін, мөлшерін, сондай-ақ алушылар тізбесін де қайта қарауды көздейді. Үкіметке зақымдалған аумақтардағы қазіргі радиоэкологиялық ахуалды, сондай-ақ әлеуметтік, экологиялық, демографиялық, медициналық және өзге де факторларды ескере отырып, осындай санаттағы адамдарды әлеуметтік қорғау мәселелерінде жаңа қағидаттар мен тәсілдерді зерделеп, ұсыныс беру ұсынылды.

Қылмыстық сот төрелігі саласында Конституциялық Сот облыстық немесе оған теңестірілген сот тергеу судьясы қаулысының заңдылығы мен негізділігін тексергеннен кейін оған кассациялық шағым жасау мүмкіндігінің болмауын әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығын шектеу ретінде қарастыруға болмайды деп түсіндірді (2023 жылғы 17 тамыздағы № 25-НҚ нормативтік қаулы).

Қылмыстық кодекстің 214-бабы қылмыстық заңның жекелеген нормаларында саралауға болатын заңсыз кәсіпкерлік, банктік, микроқаржылық немесе коллекторлық қызметпен байланысты балама іс-әрекеттерді санамалаумен шамадан тыс тәптіштелген.

Акцизделетін тауарлар айналымы кезінде азаматқа келтірілген ірі залалдың, сондай-олардың едәуір мөлшерінің айқындамалары өзара үйлестірілмеген: Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте – бір мың айлық есептік көрсеткіштен аспайтын (153-баптың ескертпелерінің 1 және 3-тармақтары), ал Қылмыстық кодексте – екі мың айлық есептік көрсеткіш және одан көп (3-баптың 2) және 38) тармақтары) деп көрсетілген.

Сот төрелігін іске асырудың конституциялық қағидаттары тұрғысынан судьялардың тәртіптік жауаптылық негіздерін одан әрі нақтылау орынды деп танылды (2023 жылғы 6 желтоқсандағы № 36-НҚ нормативтік қаулы). "Заңды өрескел бұзу" деген ұғымның мазмұны заң деңгейінде белгіленуге тиіс. Процестік заңнама судьяға сотта шағым жасау құқығын қоса алғанда, құқықтық қорғалудың тиісті құралдарын пайдалану мүмкіндігін беруге тиіс.

Азаматтың ақпаратқа қол жеткізуіне қатысты Конституциялық Сот заң деңгейіндегі ықтимал шектеулер сол ақпарат алу құқығының болуы мен мақсатына, әсіресе ақпарат пен оның дереккөздері азаматтардың құқықтарымен және бостандықтарымен, оларға әртүрлі құқықтық мәжбүрлеу шараларын қолданумен немесе аса жоғары қоғамдық маңызы бар мәселелермен байланысты болған жағдайларда нұқсан келтірмеуге тиіс деп көрсетті (2023 жылғы 26 желтоқсандағы № 39-НҚ нормативтік қаулы).

III

Конституциялық бақылау нәтижелері ұлттық заңнаманы одан әрі жетілдіру және оны қолдану практикасына баға беру үшін маңызды құқықтық дереккөз болып табылады.

Конституциялық Сот шешімдерін Парламентті, Үкіметті, уәкілетті мемлекеттік органдарды қоса алғанда, мемлекеттік билік субъектілеріне міндетті түрде жолдау олардың конституциялық заңдылықты қамтамасыз ету жөнінде кідіріссіз шаралар қабылдауына сигнал болып табылады. Соттар мен құқық қорғау органдары да өз практикасында конституциялық бақылау органының қорытынды шешімдерін қатаң сақтауға және қолдануға тиіс.

Бүгінгі күні Парламент заңдарға жекелеген өзгерістер мен толықтырулар қабылдады. Басқа заңнамалық ұсыныстар Палаталардың қарауында жатыр не Үкіметтің, мүдделі мемлекеттік органдардың және ұйымдардың келісуінен өтуде.

Мәселен, Конституциялық Соттың 2023 жылғы 22 ақпандағы № 3 нормативтік қаулысын орындау үшін кассациялық шағым жасау кезіндегі мемлекеттік баждың шекті мөлшері белгіленіп, оны төлеу тәртібі нақтыланды, соттың ұйғарымы негізінде оны төлеуді кейінге қалдыру көзделді. 2023 жылғы 27 наурыздағы № 6 нормативтік қаулыны іске асыру үшін Қылмыстық-атқару кодексінде өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандарды ұстау жағдайлары қайта қаралды. Конституциялық Соттың 2023 жылғы 8 сәуірдегі № 8 нормативтік қаулыда баяндалған ұсынымдары Әлеуметтік кодекске түзетулер қабылдау кезінде ескерілді.

"Мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерін өндіруді және олардың айналымын мемлекеттік реттеу туралы" 2011 жылғы 20 шілдедегі Заңға мұнайдың және мұнай өнімдерінің шығарылу заңдылығын растайтын құжаттар тізбесін айқындау бөлігінде түзетулер енгізілді.

Судьяларға қатысты тәртіптік іс шеңберінде материалдарды қарау рәсімдеріне өкілдің қатысу мүмкіндігі туралы түзетулер Парламент қарауының соңғы сатысында, сондай-ақ азаматтардың жекелеген мемлекеттік қызмет түрлеріне кіруіне байланысты кейбір шектеулер талқылануда.

Конституциялық Сот өзінің нормативтік қаулыларында Үкіметке, Жоғарғы Сотқа, Жоғары Сот Кеңесіне және басқа да мемлекеттік органдарға қолданыстағы нормативтік құқықтық актілерге түзетулерді әзірлеп, енгізуді ұсынды.

Олардың қатарында:

сотқа жүгінген кезде мемлекеттік баж төлеу мәселелері бойынша заңнамадағы олқылықтарды жою (мөлшерді азайту, төлеуді кейінге қалдыру, бөліп төлеу және басқалар);

әкімшілік орталықсыздандыру шеңберінде әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік органдардың құзыретін нақтылау;

азаматтардың, оның ішінде ядролық сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтардың әлеуметтік құқықтарын іске асыру жөніндегі шараларды күшейту;

судьялардың кәсіби қызметін бағалау рәсімдері мен өлшемшарттарын жетілдіру;

қорғалу құқығы бар куә жағдайын құқықтық регламенттеуді нақтылау;

қылмыстық құқық бұзушылық түріне және қылмыстар санатына қарамастан кассациялық сатыға қол жеткізу;

кәсіпкерлік, банктік (банк операцияларын), микроқаржылық немесе коллекторлық қызметті жүзеге асыруға байланысты қылмыстық құқық бұзушылық құрамдарының белгілерін толық айқындау және аражігін ажырату;

парақорлыққа алдамшы делдал болудың әртүрлі нысандары бар сыбайлас жемқорлық қылмыстарды қарау кезінде сот практикасын қосымша түсіндіру;

Азаматтық кодекстің (Ерекше бөлім) нормаларын және Жоғарғы Соттың тиісті нормативтік қаулысының ережелерін моральдық зиянды өтеуге қатысты түзету;

адамдардың масаң күйде көлік құралын басқаруына байланысты әкімшілік құқық бұзушылықтар профилактикасы шараларының аражігін ажырату;

сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен міндеттерін ескере отырып, сыбайлас жемқорлық қылмыстар тізбесін өзектендіру (2023 жылғы 8 сәуірдегі № 7 және № 8, 21 сәуірдегі № 10, 16 мамырдағы № 13-НҚ, 22 мамырдағы № 15-НҚ, 14 шілдедегі № 21-НҚ, 31 тамыздағы № 26-НҚ, 25 қыркүйектегі № 30-НҚ, 3 қазандағы № 31-НҚ, 6 қазандағы № 32-НҚ, 27 қазандағы № 34-НҚ, 16 қарашадағы № 35-НҚ, 6 желтоқсандағы № 36-НҚ нормативтік қаулылар).

Жаңа нормативтік құқықтық актілердің жобаларын дайындау кезінде уәкілетті мемлекеттік органдар, тіпті дау айтылып отырған жекелеген ережелер Конституцияға сәйкес келеді деп танылған жағдайда да нормативтік қаулылардың уәжді бөлігінде қолданыстағы құқыққа жүргізілген талдау қорытындылары бойынша Конституциялық Соттың тұжырымдалған құқықтық ұстанымдарын ескеруге тиіс.

Бір жарым жыл ішінде Конституциялық Сот практикасы қолданыстағы заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсынымдармен қатар кейбір мәселелерді қосымша қарау қажеттігін көрсетті.

1. Конституциялық Соттың шешімдері уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан барабар ден қоюды талап етеді. "Құқықтық актілер туралы" Заңда нормативтік құқықтық актілерді әзірлеудің оңайлатылған тәртібі конституциялық емес деп танылған актілерге немесе олардың жекелеген ережелеріне қатысты ғана көзделген. Норма Конституциялық Сот берген түсіндірмеде Конституцияға сәйкес келеді деп танылған жағдайда, бұл тетік қолданылмайды.

2. Заңнамалық ұсыныстардың құқықтық және практикалық негізділігінің жеткіліксіз пысықталуы, мамандардың қорытындыларына тиісінше назар аудармау және құқықтық салдарды болжаудың болмауы нормативтік құқықтық актіні тиісті сапада емес қабылдау, тіпті оны конституциялық емес деп тану тәуекелдерін арттырады.

Конституциялық Сот шешімдерінің орындалуы тұрғысынан тексеруді және Жоғарғы Соттың жинақтап қорыту базасындағы сот практикасын талдауды "Құқықтық актілер туралы" Заңда көзделген заңнамаға құқықтық мониторинг құралдары ретінде қосу орынды болады.

3. Жауаптылық мәселелерін емес, тыйым салуларды, шектеулерді, жеңілдіктерді немесе көтермелеу шараларын регламенттейтін жаңа заңдардың кері күші туралы қағидаларды қолдану кезінде құқықтық коллизияларға және олардың салдарына мұқият назар аудару керек.

Конституциялық Сот өз шешімдерінде қаралған заңдардың оларды қолданысқа енгізу тәртібін реттейтін қорытынды және өтпелі ережелерінде жаңа талаптардың кері күші туралы ережелер көзделмегенін көрсеткен болатын. Бұл ретте Парламент қабылдаған заңдардың, егер бұл туралы шешім заңның өзінде немесе оны қолданысқа енгізу туралы қаулыда бекітілген болса, кері күші болуы мүмкін деп түсіндірілді (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ, 26 желтоқсандағы № 38-НҚ нормативтік қаулылары және басқалар). "Құқықтық актілер туралы" Заңда нормативтік құқықтық актінің немесе оның бір бөлігінің кері күші оның өзінде немесе нормативтік құқықтық актіні қолданысқа енгізу туралы актіде көзделген, сондай-ақ кейінгісі азаматтарға жүктелген міндеттерді алып тастайтын немесе олардың жағдайын жақсартатын жайттарды қоспағанда, нормативтік құқықтық актінің күші ол қолданысқа енгізілгенге дейін туындаған қатынастарға қолданылмайды. Азаматтарға жаңа міндеттерді жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды деп белгіленген.

4. Заңды немесе өзге де құқықтық актіні не олардың жекелеген ережелерін Конституциялық Сот берген түсіндірмеде Конституцияға сәйкес келеді деп тану туралы нормативтік қаулы қабылданған жағдайда сот актілерін қайта қарау негіздерін нақтылау қажет. Конституциялық заңның 63-бабының 4-тармағында Конституциялық Сот осындай шешім қабылдаған жағдайда оны қолдану кезінде өзгеше түсіндіру болмайды, ал оның салдары конституциялық емес деп шешім қабылдау кезіндегі жағдаймен бірдей болады деп айқындалған.

Осыған байланысты процестік кодекстерге Конституциялық Соттың нормативтік қаулысының осы түрін жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша іс жүргізуді қайта бастау үшін негіздер тізбесіне қосу бөлігінде толықтырулар енгізу орынды болады.

5. Жоғарғы Сотқа Конституциялық Соттың азаматтарды құқықтық қорғауды күшейтуге ықпал ететін нормативтік қаулыларын соттардың қолдануына талдауды сот практикасын қорытып жинақтауға енгізу ұсынылсын.

Мұндай жұмысты прокуратура органдары өздерінің конституциялық өкілеттігі шеңберінде жүргізіп келеді. Конституциялық Сот шешімдерінің сақталуы мен орындалуы тұрғысынан мыңдаған қылмыстық, азаматтық және өзге де істерге, қылмыстық-процестік мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы шағымдар мен материалдарға талдау жасалды. Талдау қорытындысы бойынша:

бұрынғы қызметкерлерге еңбек сіңірген жылдары бойынша зейнетақысын қалпына келтіру;

мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдардың кәсіпкерлік қызметпен айналысқаны үшін әкімшілік жауаптылыққа заңсыз тарту фактілерінің жолын кесу;

сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған, басқарушылық лауазымдарға ғана орналасуға үміткер адамдардың квазимемлекеттік сектор субъектілеріне жұмысқа орналасуына жол бермеу;

жазаны орындау мекемесінің немесе органының әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне адвокаттардың сотталғандарды қорғау үшін берген шағымдарын қабылдау мен қарау мәселелері және тағы да басқа мәселелер бойынша прокурорлық қадағалау және ден қою актілері шығарылды.

6. Әртүрлі құқық бұзушылықтарға мөлшерлес жауаптылықты белгілеу проблемасы терең зерттеуді қажет етеді. Негізгі Заңның 61-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, міндеттері мен жауапкершілігіне қатысты негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға құқылы. Бұл өкілеттік құқық бұзушылық санаттарын, іс-әрекеттердің құқыққа қайшылығы (қылмыстылығы) мен жазаланушылығын олардың қоғамға қауіптілігі дәрежесіне және елдегі криминогендік ахуалға қарай айқындауды қамтиды. Сонымен бірге, заң шығарушының осы мәселелердегі дискрециялық өкілеттігінің аясы адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеудің жол берілетін конституциялық шегіне сәйкес келуге тиіс.

Осылайша, Қазақстанның Негізгі Заңының үстемдігі мақсатына жеке адам, қоғам және мемлекет мүдделерінің теңгерімі мен барабарлығын сақтау, тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін қолдану арқылы қол жеткізуге болады.

Конституциялық заңдылықты қамтамасыз ету мемлекеттік биліктің әрбір субъектісінің, мемлекеттік институттың және лауазымды адамның миссиясы болып табылады.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты