Об утверждении четвертого периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка

Постановление Правительства Республики Казахстан от 31 октября 2011 года № 1242

В соответствии со статьей 44 Конвенции о правах ребенка, ратифицированной Республикой Казахстан 8 июня 1994 года, и рекомендациями 45-й сессии Комитета по правам ребенка Организации Объединенных Наций Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
1. Утвердить прилагаемый четвертый периодический доклад о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
2. Министерству иностранных дел Республики Казахстан в установленном порядке направить в Комитет по правам ребенка Организации Объединенных Наций четвертый периодический доклад о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
3. Настоящее постановление вводится в действие со дня подписания.

Премьер-Министр
Республики Казахстан К. Масимов

Утвержден
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 31 октября 2011 года № 1242

Четвертый периодический доклад
о реализации Республикой Казахстан
Конвенции о правах ребенка

Введение

Настоящий доклад подготовлен во исполнение статьи 44 Конвенции о правах ребенка, открытой для подписания в городе Нью-Йорк 20 ноября 1989 года, ратифицированной постановлением Верховного Совета Республики Казахстан от 8 июня 1994 года № 77, и в соответствии с требованиями, изложенными в согласованных руководящих принципах представления докладов согласно международным договорам о правах человека, которые были приняты на Четвертом межкомитетском совещании договорных органов по правам человека 23 – 24 июня 2005 года (документ HRI/MC 2005/3).
К подготовке доклада были привлечены представители государственных органов: министерств здравоохранения, внутренних дел, труда и социальной защиты населения, культуры, связи и информации, юстиции, туризма и спорта и других, и неправительственных организаций.
В докладе отражены меры, принимаемые государством, по реализации основных положений Конвенции о правах ребенка.
Предыдущие доклады Республики Казахстан о выполнении положений Конвенции о правах ребенка (далее – Конвенция) были рассмотрены на 33-й и 45-й сессиях Комитета по правам ребенка (далее – Комитет) в 2003 и 2007 годах.
Первоначальный доклад о мерах, принятых Республикой Казахстан, в целях осуществления положений Факультативного протокола к Конвенции, касающегося торговли детьми, детской проституции и детской порнографии, подписанного в городе Нью-Йорке 6 сентября 2000 года, направлен в Комитет в 2005 году.
Доклад Республики Казахстан по Факультативному протоколу к Конвенции по правам ребенка, касающемуся участия детей в вооруженных конфликтах, подписанному в Нью-Йорке 6 сентября 2000 года, представлен 43-й сессии Комитета 11 сентября 2006 года.
Для составления доклада использованы материалы заинтересованных министерств и ведомств, местных исполнительных органов, в компетенцию которых входит решение вопросов, связанных с положением детей, обеспечением и реализацией их прав, данные государственной статистики, сведения, полученные из общественных организаций, занимающихся проблемами детства.
В докладе использованы материалы специальных исследований, подготовленных в рамках государственного социального заказа в 2008 году Ассоциацией социологов и политологов «Права детей на участие в творческой жизни: обеспечение и реализация», «Права детей на участие в культурной жизни: обеспечение и реализация», материалы социологического исследования о соблюдении правовых норм по защите прав и законных интересов детей, проведенных Центром исследований «Сандж» в 2010 году и другие.
В настоящий доклад включена информация о выполнении рекомендаций 33-й, 43-й и 45-й сессий Комитета.

1. Сведения общего характера
Территория и население

Казахстан занимает территорию в 2724,9 тыс. кв. км.
По состоянию на 1 января 2010 года в число административно-территориальных единиц входят 14 областей, 1 город республиканского значения и столица – г. Астана, 175 районов (в том числе 15 районов в городах), 86 городов республиканского, областного и районного значения, 7066 населенных пунктов (35 поселков и 7031 аулов).
Плотность населения – 5,9 человек на 1 кв. км.
Численность населения Республики Казахстан на 1 января 2011 года составляет 16,4 млн. человек, в том числе женщин 8,5 млн. чел. (52 %), мужчин – 7,9 млн. чел. (48 %).
Численность пенсионеров по состоянию на 1 января 2010 года составляет 1 млн. 662 тыс. человек или 10 % от общей численности населения страны.

Численность и состав постоянного населения по возрасту

(на начало года)

Возраст	Тыс. человек
	2007	2008	2009	2010	2011
Все население	15 396,9	15 571,5	15 982,3	16204,6	16 442,0
до 1 года	298,3	318,2	347,4	351,9	362,6
1-4	1 013,2	1 087,4	1 131,5	1 211,8	1 293,9
5-9	1 080,4	1 088,9	1 141,4	1 191,3	1 238,5
10-14	1 299,7	1 235,5	1 228,6	1 169,4	1 136,3
15-19	1 556,3	1 512,7	1 552,6	1 498,8	1 430,3
20-24	1 481,0	1 532,1	1 600,4	1 630,6	1 651,0
25-29	1 251,1	1 281,9	1 336,5	1 379,6	1 419,7
30-34	1 156,1	1 166,9	1 216,7	1 231,3	1 254,9
35-39	1 072,3	1 087,7	1 136,0	1 153,0	1 160,0
40-44	1 078,4	1 053,0	1 069,7	1 061,1	1 071,3
45-49	1 073,2	1 092,9	1 101,9	1 108,0	1 089,6
50-54	837,1	866,3	881,5	916,4	971,3
55-59	663,8	688,4	690,2	713,5	728,7
60-64	328,1	353,7	409,1	478,9	545,3
65-69	512,5	474,0	403,0	341,6	292,7
70 и старше	695,4	731,9	735,9	767,2	795,9

В процентах к общей численности населения

(на начало года)

	2007	2008	2009	2010	2011
Все население	100,0	100,0	100,0	100,0	100
до 1 года	1,9	2,0	2,2	2,2	2,2
1-4	6,6	7,0	7,1	7,5	7,9
5-9	7,0	7,1	7,1	7,4	7,5
10-14	8,5	7,9	7,7	7,2	6,9
15-19	10,1	9,7	9,7	9,2	8,7
20-24	9,6	9,8	10,0	10,1	10,0
25-29	8,1	8,2	8,4	8,5	8,6
30-34	7,5	7,5	7,6	7,6	7,6
35-39	7,0	7,0	7,1	7,1	7,1
40-44	7,0	6,8	6,7	6,5	6,5
45-49	7,0	7,0	6,9	6,8	6,6
50-54	5,5	5,6	5,5	5,7	5,9
55-59	4,3	4,4	4,3	4,4	4,4
60-64	2,1	2,3	2,6	3,0	3,3
65-69	3,3	3,0	2,5	2,1	1,8
70 и старше	4,5	4,7	4,6	4,7	4,8

Гендерный состав детей и молодежи (0 – 19 лет) по состоянию на 1 января 2011 года свидетельствует о некотором численном и относительном превосходстве (в отличие от общей структуры населения страны) лиц мужского пола, начиная с 20 до 65 и выше – женского.
Количество женщин в возрасте от 60 лет и выше почти в два раза больше, чем мужчин. В целом по республике по сравнению с 2007 годом сократилась численность населения в возрасте от 65 лет до 69, но увеличилась продолжительность жизни и количество населения в возрасте от 70 лет и старше.

Распределение населения по полу и возрасту
на 1 января 2011 года

Возраст, лет	2007 год			на 1 января 2010 года
	всего	мужчины	женщины	всего	мужчины	женщины
Всего	15396878	7409284	7987594	16204617	7808753	8395864
0-4	1311562	672577	638985	1563712	803830	759882
5-9	1080417	554059	526358	1191266	610768	580498
10-14	1299703	662635	637068	1169449	597916	571533
15-19	1556311	790625	765686	1498831	756991	741840
20-24	1481032	749905	731127	1630574	808967	821607
25-29	1251044	627817	623227	1379637	687466	692171
30-34	1156012	569283	586729	1231291	607032	624259
35-39	1072279	524199	548080	1153035	562477	590558
40-44	1078383	516921	561462	1061115	512068	549047
45-49	1073229	505570	567659	1108031	527092	580939
50-54	837138	380092	457046	916434	423162	493272
55-59	663799	291414	372385	713538	314714	398824
60-64	328083	136542	191541	478909	202562	276347
65 и выше	1207886	427645	780241	1108795	393708	715087

продолжение таблицы

на 1 января 2011 года
всего	мужчины	женщины
16441959	7925957	8516002
1656534	851400	805134
1238493	635510	602983
1136310	580808	555502
1430345	726560	703785
1651031	818643	832388
1419667	705831	713836
1254930	620096	634834
1159984	564339	595645
1071274	518649	552625
1089644	517090	572554
971264	450324	520940
728677	322422	406255
545269	229278	315991
1088537	385007	703530

За последние 5 лет общая доля молодого поколения (от 0 до 29 лет) составляет чуть более 50 % от общей численности населения. Если в 2007 году численность молодежи от 0 до 29 лет составляла – 7 980,0, то на начало 2011 года – 8 532,3.
Более чем на 300 тысяч увеличилось количество детского населения от 0 до 4 лет.

Количество детей в Республике Казахстан от 0 до 19 лет

Возраст, лет	Все население
	2007	2009	2010	2011
0	318159	347404	351920	362630
1	297598	305865	346688	351459
2	275150	289109	305841	346814
3	269761	269847	289237	306168
4	244938	266643	270026	289463
5	223923	245116	266795	270342
6	217295	232737	245327	267071
7	217359	221669	232952	245596
8	211338	224050	221949	233273
9	218930	217806	224243	222211
10	216588	223989	218023	224527
11	227343	225280	224118	218271
12	249898	243083	225488	224386
13	269491	258451	243222	225710
14	272169	277924	258598	243416
15	281659	284778	277876	258716
16	293220	298724	284767	277958
17	302202	310231	298819	284945
18	312660	327783	310027	298803

Возраст, лет	Мальчики				Девочки
	2007	2009	2010	2011	2007	2009	2010	2011
0	163258	178196	181402	186264	154901	169208	170518	176366
1	152656	157246	177764	181110	144942	148619	168924	170349
2	141256	148754	157187	177798	133894	140355	148654	169016
3	138505	138616	148805	157340	131256	131231	140432	148828
4	125783	137654	138672	148888	119155	128989	131354	140575
5	114096	125737	137693	138824	109827	119379	129102	131518
6	111419	118868	125794	137795	105876	113869	119533	129276
7	110863	113679	118949	125868	1406496	107990	114003	119728
8	108784	114424	113812	119093	102554	109626	108137	114180
9	112790	111801	114520	113930	106140	106005	109723	108281
10	110663	114712	111887	114632	105925	109186	106136	109895
11	115896	114866	114793	111970	111447	110414	109325	106301
12	127099	124211	114928	114878	122799	118872	110560	109508
13	137676	132033	124244	115028	131815	126418	118978	110682
14	138826	142072	132064	124300	133343	135852	126534	119116
15	143394	145466	142024	132093	138265	139312	135852	126623
16	148955	151718	145402	141999	144265	147006	139365	135959
17	153543	155597	151719	145469	148659	154634	147100	139476
18	159159	162672	155459	151666	153501	165111	154568	147137

В Республике Казахстан на 1 января 2011 года количество детей в возрасте 0 – 18 лет составляет более 5 миллионов человек, в том числе девочки – 2,5 млн. чел (48 %), мальчики – 2,6 млн. чел (52 %).
На протяжении десятилетий без изменений остается неравное соотношение мужчин и женщин среди жителей республики: на 1 января 2011 года на 1000 мужчин приходится 1 074 женщин.

	На 1 000 мужчин данного возраста приходится женщин
	2007	2008	2009	2010	2011
Все население, женщин	1 078	1 079	1 076	1 075	1 074

Возрастная структура городского и сельского населения

(на начало года, тыс. чел.)

Возраст, лет	Городское население
	2007	2008	2009	2010	2011
Всего	8 833,3	8265,9	8649,662	8 806,952	8961,336
до 1 года	173,4	172,2	171,021	186,421	189,68
1-4	573,1	576,1	548,634	593,216	649,324
5-9	545,4	507,9	534,565	562,222	590,507
10-14	631	535,1	571,233	545,198	530,956
15-19	815,7	714,1	836,702	782,864	721,909
20-24	825,1	791,3	908,301	942,427	970,141
25-29	766,9	738,1	759,996	791,512	816,523
30-34	685,3	645,1	681,252	695,205	714,516
35-39	646,5	610,8	637,314	648,293	652,147
40-44	646,8	584,9	592,823	590,523	599,684
45-49	655,9	616,3	616,748	620,105	608,784
50-54	515,8	491,4	496,909	516,371	547,966
55-59	416,7	397,5	395,659	407,566	415,279
60-64	196,1	202,1	238,715	281,11	320,048
65 и выше	739,6	683	659,79	643,919	633,872

продолжение таблицы

Сельское население
2007	2008	2009	2010	2011
6563,6	7305,6	7332,681	7397,665	7480,623
124,9	146,0	176,383	165,499	172,95
440,2	511,4	582,83	618,576	644,58
535,0	581,0	606,813	629,044	647,986
668,7	700,4	657,403	624,251	605,354
740,6	798,6	715,86	715,967	708,436
656,0	740,9	692,108	688,147	680,89
484,1	543,7	576,456	588,125	603,144
470,8	521,8	535,398	536,086	540,414
425,8	476,9	498,656	504,742	507,837
431,5	468,1	476,902	470,592	471,59
417,3	476,6	485,151	487,926	480,86
321,4	374,9	384,63	400,063	423,298
247,1	290,8	294,583	305,972	313,398
132,0	151,6	170,367	197,799	225,221
468,2	522,9	479,141	464,876	454,665

В Республике Казахстан основное население (53,6 %) проживает в городской местности, 46 % – в сельской. За счет многодетности сельских семей детей с 5 до 19 лет больше проживает в сельской местности (1 961,776 – в селе, 1 843,372 – в городе).

Национальный состав Республики Казахстан

Этнический состав Казахстана по данным переписи насчитывает более 140 наций и этносов, в том числе казахи – 10 млн. чел. (63 %), русские – 3,8 млн. чел. (24 %), украинцы – 333 тыс. чел. (2,1 %), узбеки – 457 тыс. чел. (2,9 %), уйгуры – 223 тыс. чел. (1,4 %), татары – 203 тыс. чел. (1,3 %), немцы – 178 тыс. чел. (1,1 %) и другие.

Естественное движение населения

С 2007 года естественный прирост населения стал существенно расти: с 163,6 тысяч в 2007 году до 221,9 тысяч человек в 2010 году.
Главным источником прироста населения является высокий уровень рождаемости на 1000 человек (20,8 родившихся в 2007 году и 22,5 в 2010 году) и относительно низкий уровень смертности (в 2007 году – 10,2 умерших, в 2010 году – 8,9 умерших на 1000 человек), естественный прирост населения (на 1000 человек) увеличился с 10,6 человек в 2007 году до 13,6 в 2010 году.

Годы	Родившихся	Умерших тыс. чел.	Естественный прирост	Родившихся	Умерших на 1 000 чел.	Естественный прирост
Все население
2007	321,9	158,3	163,6	20,8	10,2	10,6
2008	356,6	152,7	203,9	22,7	9,7	13,0
2009	357,5	142,8	214,7	22,2	8,9	13,3
2010	367,7	145,8	221,9	22,5	8,9	13,6
Городское население
2007	174,3	92,4	81,9	21,3	11,3	10,0
2008	196,9	88,8	108,1	23,6	10,7	12,9
2009	197,6	82,5	115,1	22,6	9,4	13,2
2010	203,2	84,1	119,1	22,8	9,4	13,5
Сельское население
2007	147,6	65,9	81,7	20,2	9,0	11,2
2008	159,7	63,9	95,8	21,7	8,7	13,0
2009	159,9	60,3	99,6	21,7	8,2	13,5
2010	164,5	61,7	102,8	22,1	8,3	13,8

В Казахстане отмечается положительное сальдо миграции (превышение числа иммигрантов над эмигрантами). В 2010 году число иммигрантов составило 41 996, эмигрантов – 26 531, в результате сальдо миграции составило 15 465 человек.

Материнская смертность в 2007 – 2010 годах

На сегодня в Казахстане проживает свыше 4 миллионов женщин детородного возраста, что составляет почти 30 % от общего населения республики.
Материнская смертность – число умерших женщин от осложнений беременности, родов и послеродового периода. Показатели материнской смертности характеризуются нестабильностью.
В Казахстане материнские потери обусловлены, прежде всего, тремя основными причинами: акушерские кровотечения, экстрагенитальные заболевания и осложнения абортов. Эти состояния тесно взаимосвязаны и являются причинами смерти женщин.

(По данным Министерства здравоохранения Республики Казахстан)

	2007	2008	2009	2010
Умерло матерей от всех причин, всего	153	113	133	84

Младенческая смертность в 2007-2010 годах

Младенческая смертность - число умерших детей в возрасте до 1 года на 1000 родившихся.

Всего умерших от всех причин	2007		2008
	Число детей умерших в возрасте до года, человек	Число детей умерших в возрасте до года, на 10 000 родившихся	Число детей умерших в возрасте до года, человек	Число детей умерших в возрасте до года, на 10 000 родившихся
	4 646	14,6	7 322	20,8

продолжение таблицы

2009		2010
Число детей умерших в возрасте до года, человек	Число детей умерших в возрасте до года, на 10 000 родившихся	Число детей умерших в возрасте до года, человек	Число детей умерших в возрасте до года, на 10 000 родившихся
6 516	18,2	6061	16,5

Причиной столь существенной разницы в показателях младенческой смертности является введение международных критериев живорождения и мертворождения. При этом смертность среди мальчиков выше, чем среди девочек, а уровень младенческой смертности детей в возрасте до 5 лет в городских поселениях на 6,8 % выше, чем в сельской местности.

Религия

Основные религиозные конфессии в республике – ислам и христианство, присутствуют также иудаизм и буддизм.
По итогам переписи 2009 года 70 % населения считают себя мусульманами. К ним относятся этнические казахи, а также этнические узбеки, уйгуры и татары.
Примерно четверть населения (26 %) принадлежат к русской православной церкви.

(проценты)

	Все население	из них указавшие:						Отказались указать
		ислам	христи- анство	иуда изм	буд дизм	другое	неверующие
Оба пола
Все население	100	70,2	26,3	0,0	0,1	0,0	2,8	0,5
из них:
Казахи	100	98,3	0,4	0,0	0,0	0,0	1,0	0,3
Русские	100	1,4	91,6	0,0	0,0	0,0	6,1	0,8
Узбеки	100	99,1	0,4	0,0	0,0	0,0	0,4	0,2
Украинцы	100	0,9	90,7	0,0	0,0	0,0	7,3	0,9
Уйгуры	100	98,4	0,5	0,0	0,0	0,0	0,6	0,5
Татары	100	79,6	10,2	0,0	0,0	0,1	8,1	2,0
Немцы	100	1,6	81,6	0,0	0,0	0,1	14,0	2,7
Корейцы	100	5,2	49,4	0,2	11,4	0,1	28,5	5,2
Турки	100	99,1	0,3	0,0	0,0	0,0	0,3	0,2
Азербайджанцы	100	94,8	2,5	0,0	0,0	0,0	1,9	0,8
Белорусы	100	0,8	90,2	0,0	0,0	0,0	7,8	1,1
Дунгане	100	98,9	0,4	0,0	0,0	0,0	0,3	0,3
Курды	100	98,3	0,5	0,0	0,0	0,0	0,7	0,4
Таджики	100	97,8	0,9	0,0	0,0	0,1	0,8	0,4
Поляки	100	0,7	90,1	0,0	0,0	0,1	7,3	1,8
Чеченцы	100	93,7	3,0	0,0	0,0	0,1	2,1	1,2
Кыргызы	100	96,7	0,9	0,0	0,0	0,0	1,5	0,9
Другие национальности	100	34,7	52,3	0,8	0,9	0,1	8,4	2,7

Размеры домашних хозяйств

По итогам Национальной переписи населения в 2009 году средний размер семьи составил 3,5 человека. Наиболее распространенной является семья, состоящая из двух человек – 30 %, трех – 27 %, четырех – 22 %, пять и более – 21 %.
72 % детей в возрасте до 18 лет проживает с обоими родителями, 15 % – только с матерью, 6 % – только с отцом, 6 % – без родителей.

Оценка среднедушевых денежных доходов населения
в январе 2011 года

Среднедушевые номинальные денежные доходы населения в декабре 2010 года, по предварительным данным, составили 41 122 тенге, увеличившись по сравнению с соответствующим периодом 2009 года на 17,0 %. Реальные денежные доходы выросли на 8,2 %.
Лидирующие позиции по размерам среднедушевых денежных доходов в декабре 2010 года занимают Атырауская область, города Алматы и Астана, где данный показатель превысил среднереспубликанский уровень в 2,3 – 1,7 раза.
В числе самых низкодоходных регионов в декабре 2010 года отмечены Южно-Казахстанская, Алматинская и Жамбылская области, в которых величина доходов населения составила в среднем 61,4 % и 74,0% от республиканского уровня. Вместе с тем, наибольшие темпы роста реальных денежных доходов населения отмечаются в Костанайской и Алматинской областях.
Соотношение между максимальными и минимальными величинами номинальных денежных доходов по регионам в январе 2011 г. составило 3,8 раза (в январе 2010 г. – 3,9 раза).

Индикаторы уровня жизни населения

№	Индикаторы	2007	2008	2009	2010
1	Доля населения с доходами ниже прожиточного минимума, %	12,7	12,1	8,2	6,5
	город	6,9	8,1	4,1	3,7
	село	18,1	15,9	12,1	10,1
2	Доля населения с доходами ниже стоимости продовольственной корзины, %	1,4	1,2	0,6	0,4
	город	0,7	0,6	0,2	0,3
	село	2,1	1,7	0,9	0,6
3	Глубина бедности, %	2,4	2,3	1,3	1,1
4	Острота бедности, %	0,8	0,7	0,3	0,3
5	Доходы домашних хозяйств (использованные на потребление), в среднем на душу населения, тенге	16 935	20 037	21 348	26 152
	город	19 865	23 365	25 008	30 529
	село	13 687	16 271	17 136	20 985
6	Соотношение доходов, использованных на потребление, с прожиточным минимумом, %	175,4	162,1	168,6	193,9
7	Номинальные денежные доходы населения, в среднем на душу, тенге	25 226	32 984	34 828	40 473
8	Индекс реальных денежных доходов, %	118,9	111,8	96,9	110,2
9	Денежные расходы населения в среднем на душу, тенге	15 516	18 324	19 718	24 460
	город	19 172	22 569	24 220	29 754
	село	11 465	13 520	14 537	18 209
10	Соотношение 10 % наиболее и 10 % наименее обеспеченного населения	7,2	6,2	5,3	5,7
11	Коэффициент концентрации доходов (индекс Джини)	0,309	0,288	0,267	0,278
12	Средний размер домохозяйства, человек	3,4	3,3	3,4	3,5
	город	2,9	2,9	3,0	3,2
	село	3,9	3,9	4,0	4,2

Прожиточный минимум определялся по 43 наименованиям продуктов питания, и процентное соотношение в нем продовольственной корзины составило 60 %.

Доля низкодоходного населения

Доля населения, живущего ниже прожиточного минимума, в течение нескольких лет подряд имеет положительную тенденцию к снижению и в 2010 году составила 6,5 %.

Число лиц, совершивших преступления

(всего, лиц)

	2007		2008		2009		2010
	всего	из них несовер- шенно- летних	всего	из них несовер- шенно- летних	всего	из них несовер- шенно- летних	всего	из них несовер- шенно- летних
Республика Казахстан	79641	8344	78078	7519	78673	6651	84 411	6 070
Акмолинская	4651	482	4563	446	5074	488	5 537	433
Актюбинская	3783	298	3735	321	3442	269	3 820	198
Алматинская	6289	652	6484	679	6610	488	6 359	466
Атырауская	2370	203	2286	166	2267	151	2 474	132
Восточно- Казахстанская	10134	1319	9989	1078	10681	1112	10 498	943
Жамбылская	3387	379	3431	367	3689	368	3 614	316
Западно- Казахстанская	3419	476	3387	446	3083	328	3 716	337
Карагандинская	7176	771	7012	735	6974	664	7 459	744
Костанайская	5864	946	6015	764	5624	588	5 712	440
Кызылординская	3013	273	2671	181	2841	184	2 978	170
Мангистауская	1934	219	2302	322	2051	216	2 163	232
Павлодарская	5573	687	5051	580	5021	511	5 289	441
Северо- Казахстанская	3497	358	3147	256	3135	207	3 650	209
Южно- Казахстанская	5409	536	5403	519	5711	513	6 116	477
г. Астана	2091	148	2190	144	2421	135	2 474	110
г. Алматы	5592	347	5320	337	5420	296	8 475	309

Состав осужденных в 2009 году по возрастным группам,
тыс. человек

Общие рамки для защиты и поощрения прав человека
Принятие международных норм в области прав человека

Реализации прав детей способствуют ратифицированные Казахстаном международные договоры. Казахстан стал участником большинства универсальных международных договоров в сфере прав человека.
В 2005 году Казахстан ратифицировал Конвенцию о борьбе с торговлей людьми и с эксплуатацией проституции третьими лицами, подписанную в городе Нью-Йорке 21 марта 1950 года и Заключительный протокол к ней.
В 2008 году ратифицированы:
Конвенция ООН против транснациональной организованной преступности, подписанная в городе Палермо 13 декабря 2000 года и Протокол о предупреждении и пресечении торговли людьми, особенно женщинами и детьми, и наказании за нее, дополняющий Конвенцию ООН против транснациональной организованной преступности (город Нью-Йорк, 15 ноября 2000 года).
Ратифицированы Конвенция МОТ № 29 о принудительном или обязательном труде, подписанная в городе Женева 28 июня 1930 года, Конвенция МОТ № 105 об упразднении принудительного труда, подписанная в городе Женева от 25 июня 1957 года, Конвенция МОТ № 182 о запрещении и немедленных мерах по искоренению наихудших форм детского труда, подписанная в городе Женева 17 июня 1999 года. Кроме того, Казахстан присоединился к Дополнительному протоколу к Женевским конвенциям от 12 августа 1949 года, касающемуся защиты жертв международных вооруженных конфликтов (Протокол II), подписанному в городе Женева 8 июня 1977 года, который запрещает рабство и работорговлю в любых формах.
В 2010 году ратифицирована Конвенция о защите детей и сотрудничестве в отношении иностранного усыновления, подписанная в городе Гаага 29 мая 1993 года.
Перечисленные международные договоры в силу их ратификации согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан имеют приоритет перед законами Республики и применяются непосредственно, кроме случаев, когда из международного договора следует, что для его применения требуется издание закона.
Президент Республики Казахстан и Правительство Республики Казахстан принимают меры по обеспечению выполнения международных договоров Республики Казахстан.
Центральные государственные органы Республики Казахстан в пределах своей компетенции обеспечивают выполнение обязательств и осуществление прав Республики Казахстан, вытекающих из международных договоров.
Для обеспечения активного применения ратифицированных международных норм в судебной практике Верховный суд Республики Казахстан 10 июля 2008 года принял нормативное постановление «О применении норм международных договоров Республики Казахстан». В нем он обязал судей руководствоваться нормами международных договоров с участием Республики, являющимися составной частью действующего права в Республике Казахстан.

Общие правовые рамки по обеспечению защиты прав человека
на национальном уровне

В январе 2007 года принят Закон Республики Казахстан «О порядке рассмотрения обращений физических и юридических лиц», устанавливающий порядок подачи и рассмотрения обращений физических и юридических лиц в государственные органы в целях реализации и защиты их прав, свобод и законных интересов.
Порядок рассмотрения обращений граждан с жалобами, запросами, заявлениями в Законе прописан достаточно ясно и четко, как и порядок реагирования на эти обращения.
Помимо государственных органов, суда в Республике Казахстан действуют такие правозащитные учреждения, как Комиссия по правам человека при Президенте Республики Казахстан, Уполномоченный по правам человека в Республике Казахстан (омбудсмен), Комитет по охране прав детей, Ассамблея народа Казахстана.
Комиссия по правам человека при Президенте Республики Казахстан
Указом Президента Республики Казахстан от 12 февраля 1994 года была создана Комиссия по правам человека как консультативно-совещательный орган при Главе государства. Основным направлением деятельности Комиссии по правам человека является содействие Главе государства в реализации его конституционных полномочий гаранта прав и свобод человека. Комиссия вырабатывает предложения по совершенствованию государственной политики в области прав человека и повышению эффективности правозащитных механизмов. Поступающие в Комиссию обращения, прежде всего, необходимы для изучения ситуации с правами человека, выявления недостатков в законодательной базе и правоприменительной практике государственных органов.
Комиссия взаимодействует с государственными органами, судами, прокуратурой, полицией, а также с неправительственными организациями, совместная деятельность которых направлена на защиту законных прав и интересов казахстанцев.
Уполномоченный по правам человека в Республике Казахстан
Должность Уполномоченного по правам человека учреждена Указом Президента Республики Казахстан от 19 сентября 2002 года.
Уполномоченный по правам человека в Республике Казахстан является должностным лицом, осуществляющим наблюдение за соблюдением прав и свобод человека и гражданина, наделенным в пределах своей компетенции полномочиями принимать меры по восстановлению нарушенных прав и свобод человека и гражданина.
Деятельность Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан обеспечивается Национальным центром по правам человека, который осуществляет информационно-аналитическое, организационно-правовое и иное обеспечение деятельности Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан.
В соответствии с рекомендациями 45-й сессии Комитета по правам ребенка при осуществлении своей деятельности Уполномоченный по правам человека рассматривает обращения граждан Республики Казахстан, а также иностранных граждан, лиц без гражданства, на действия и решения должностных лиц и организаций, нарушающих их права и свободы, гарантированные Конституцией, законодательными актами и международными договорами Республики Казахстан.
С целью установления факта нарушения прав и свобод человека и гражданина Уполномоченный, в пределах своей компетенции, проверяет сведения о фактах нарушения, как на основании поступивших обращений, так и по своей инициативе, если из официальных источников или средств массовой информации ему стало известно об этих нарушениях.
Кроме того, Уполномоченный вправе по предъявлению служебного удостоверения входить и находиться на территории и в помещениях государственных органов и организаций, в том числе воинских частях и соединениях, а также посещать места лишения свободы, встречаться и беседовать с лицами, содержащимися в них.
Комитет по охране прав детей
Постановлением Правительства Республики Казахстан от 13 января 2006 года № 36 создан специальный уполномоченный орган – Комитет по охране прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан в целях обеспечения координационной деятельности между центральными и местными исполнительными органами, а также сотрудничества с неправительственными и другими секторами гражданского общества для реализации Конвенции о правах ребенка.
Ассамблея народа Казахстана
Указом Президента Республики Казахстан от 1 марта 1995 года «Об образовании Ассамблеи народов Казахстана» создан консультативно-совещательный орган при Президенте Республики Казахстан по вопросам обеспечения межэтнического согласия в стране. Ассамблея имеет конституционный статус и право избирать 9 депутатов одной из палат Парламента – Мажилиса. В октябре 2008 года принят Закон «Об Ассамблее народа Казахстана», который обеспечил нормативно-правовое регулирование ее деятельности.
Все вышеперечисленные институты предоставляют возможность дополнительной защиты нарушенных прав. Также они осуществляют мониторинг защиты прав детей в республике.
При проверке фактов, указанных в обращениях, они имеют право запрашивать от должностных лиц и организаций необходимые для рассмотрения жалобы сведения; обращаться к уполномоченным государственным органам или должностным лицам с ходатайством о возбуждении дисциплинарного или административного производства либо уголовного дела в отношении должностного лица, нарушившего права и свободы человека и гражданина; публиковать в средствах массовой информации официальные сообщения по результатам проведенных проверок.
Также при Президенте Республики Казахстан действует Национальная комиссия по делам женщин и семейно-демографической политике.
Комиссия учреждена Указом Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2006 года № 56. Ее статус - консультативно-совещательный орган при Президенте Республики Казахстан. Одними из задач комиссии является содействие достижению равенства возможностей женщин и мужчин, укреплению института семьи, рассмотрение обращений, касающихся вопросов семьи, несоблюдения равноправия полов.

Повышение информированности по вопросам прав человека

В Республике Казахстан разработан Национальный план действий в области прав человека на 2009 – 2012 годы (далее – Национальный план).
Основными целями Национального плана являются: совершенствование образования в области прав человека, достижение общего понимания основных принципов и методов образования в области прав человека, уделение особого внимания образованию в области прав человека на национальном и международном уровнях, расширение взаимодействия и сотрудничества всех заинтересованных сторон в деле развития и совершенствования образования в области прав человека, а также совершенствование действующих учебных программ образования в области прав человека.
В Республике Казахстан утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 25 июля 2006 года № 154 «Концепция развития гражданского общества в Республике Казахстан на 2006 – 2011 годы».
Целью Концепции является совершенствование законодательной, социально-экономической и организационно-методической базы для всестороннего развития институтов гражданского общества и их равноправного партнерства с государством и бизнес-сектором в соответствии с международно-правовыми инструментами в рамках международных договоров и пактов в области прав человека.
В целях повышения уровня правовой культуры, повышения эффективности правового обучения и воспитания постановлением Правительства Республики Казахстан от 29 ноября 2008 года № 1116 утверждена «Программа по праворазъяснительной работе, повышению уровня правовой культуры, правовому обучению и воспитанию граждан на 2009 – 2011 годы».
В рамках данной программы предусмотрена работа по внесению изменений и дополнений в нормативные правовые акты, регламентирующие вопросы праворазъяснительной работы государственных органов и должностных лиц, разработка и внедрение обязательного минимума правовой грамотности отдельных категорий населения и иные мероприятия, направленные на формирование уважения прав человека.
Права человека внедряются и реализуются в рамках всей системы образования и на всех уровнях образования.
В целях предоставления каждому ребенку необходимого объема политико-правовых знаний изучается предмет «Основы правоведения» в 10 – 11 классах средней общеобразовательной профильной школы с общественно-гуманитарным направлением в объеме 68 часов и в 10 классах с естественно-математическим направлением – в объеме 34 часа. В 9 классах изучается предмет «Человек. Общество. Право» в объеме 68 часов. Объектами изучения этих курсов являются правовая система казахстанского общества, основы отраслей права, деятельность суда, прокуратуры и других правоохранительных органов.
С 2006 – 2007 учебного года в школах республики правовые дисциплины включены в перечень республиканских олимпиад и соревнований научных проектов, что способствует повышению мотивации учащихся к изучению правовых дисциплин.
В дополнение к этому проводятся факультативы, классные часы, внешкольные мероприятия. Действуют школьные агитбригады, которые организуют праворазъяснительную работу среди учащихся.
Ведется вариативный курс «Гражданское образование», основанный на принципах соблюдения прав человека и демократических свобод, возможности участия всех граждан в управлении делами государства, равенства всех и каждого, уважения личности и свобод вне зависимости от национальности, вероисповедания. Количество часов вариативного курса – 1 час в неделю.
Материалы по проблемам образования в области прав человека публикуются в периодических журналах и газетах: «Қазақстан балалары» (журнал Комитета по охране прав детей МОН РК), «Ребенок и право», «Қазақстан тарихы», «Учитель Казахстана», «Қазақстан мұғалімі», «Қазақстан мектебі» и других.
В департаментах по защите прав детей созданы 6 WEB-сайтов, на которых размещается правовая информация и ведется праворазъяснительная работа.
На сайте Комитета по охране прав детей www.bala-kkk.kz созданы рубрики: «Самопознание», «Служение обществу», «Вопросы-ответы», «Гаагская Конвенция» и другие.
Расширен доступ населения к юридической информации. В общественных местах установлены бесплатные точки доступа к электронной базе действующего права. Одновременно на сайте Министерства юстиции функционирует безвозмездная сокращенная Интернет-версия данной базы. В ближайшей перспективе планируется расширить доступ населения через Интернет ко всему правовому массиву.
В 2010 году Министерством образования и науки был проведен социологический опрос об осведомленности школьников об основных правах человека, изучении прав человека в общеобразовательных школах.
Результаты опроса показали, что учащиеся проявляют высокий интерес (96 %) к более глубокому изучению своих прав в школе. Процент детей, знающих куда обращаться, если их права нарушены, увеличивается от младших классов к старшим (с 45 % до 76 %).
Велика роль родителей и семьи в формировании знаний и практической помощи детям по вопросам прав человека, так как больше половины учеников получают информацию о правах человека от своих родителей, и в случае нарушения их прав они также обратятся к родителям.
В настоящее время разработан Комплексный план по повышению уровня правовой культуры граждан на 2012 – 2014 годы.
В целях оказания своевременной помощи детям в решении их проблем, сбора и анализа информации о положении дел в вопросах правовой защиты детей, о степени их информированности о своих правах, распространения материалов о правах ребенка в республике действуют телефоны доверия и детские общественные приемные.

О реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка
I. Общие меры по осуществлению
(статьи 4, 42 и пункт 6 статьи 44 Конвенции)

Информация о мерах по осуществлению вышеуказанных статей Конвенции изложена в пунктах 21 – 24, 29, 30, 55 – 57, 70 – 72, 84 первоначального доклада и в приложении к нему и в пунктах 18 – 59 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
Общие принципы и нормы Конвенции (статьи 2, 3, 6 и 12) имплементированы в Конституцию Республики Казахстан, Уголовный, Уголовно-процессуальный и Уголовно-исполнительный кодексы Республики Казахстан. Был принят целый комплекс законов, основной сферой применения которых стали права и интересы детей (Законы Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан», «О браке и семье», «О детских деревнях семейного типа и Домах юношества», «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями», «О специальных социальных услугах», «О государственных пособиях семьям, имеющим детей», «О профилактике правонарушений среди несовершеннолетних и предупреждении детской безнадзорности и беспризорности» и другие).
С 2006 года дальнейшее развитие законодательства по обеспечению прав и интересов детей осуществлялось в целях более полного его соответствия принципам и положениям Конвенции и создания правовых условий для профилактики социального неблагополучия ребенка. Этому способствовало принятие Кодекса Республики Казахстан «О здоровье народа и системе здравоохранения» от 18 сентября 2009 года № 193-IV, Закона Республики Казахстан «Об образовании» от 27 июля 2007 года № 319, Закона Республики Казахстан от 12 марта 2010 года № 253-IV «О ратификации Конвенции о защите детей и сотрудничестве в отношении иностранного усыновления».
На реализацию национальной политики в отношении соблюдения законных прав и интересов детей направлены государственные отраслевые программы по вопросам соблюдения прав детей в области образования, здравоохранения:
Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011 – 2020 годы, утвержденная Указом Президента Республики Казахстан от 7 декабря 2010 года № 1118.
Государственная программа развития здравоохранения Республики Казахстан «Саламатты Қазақстан» на 2011 – 2015 годы, утвержденная Указом Президента Республики Казахстан от 29 ноября 2010 года № 1113.
Программа «Здоровый образ жизни на 2008 – 2016 годы», утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 21 декабря 2007 года № 1260.
Программа «О мерах по совершенствованию службы крови в Республике Казахстан на 2008 – 2010 годы», утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 21 декабря 2007 года № 1251.
Программа по снижению материнской и младенческой смертности в Республике Казахстан на 2008 – 2010 годы, утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 28 декабря 2007 года № 1325.
Программа по праворазъяснительной работе, повышению уровня правовой культуры, правового обучения и воспитания граждан на 2009 – 2011 годы, утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 29 ноября 2008 года № 1116 и другие.
Правительством Республики Казахстан и Детским Фондом Организации Объединенных Наций (ЮНИСЕФ) подписан План действий страновой программы Правительства Республики Казахстан и ЮНИСЕФ на 2010 – 2015 годы.
Страновая программа направлена на оказание содействия Правительству Казахстана в улучшении качества жизни детей, в особенности уязвимых групп, а также снижении регионального и гендерного неравенства.
В связи с экономическим ростом в стране приоритетное финансирование определено для реализации государственной политики в интересах детей: в области обучения, воспитания, охраны здоровья, физического и духовного развития, социального обеспечения и защиты семьи и детей.
В 2010 году ВВП на душу населения составил 9 000 долларов США, что на 25 % больше уровня 2007 года (6 772 долларов США).
Расходы на социальную сферу в стране ежегодно увеличиваются.
Если доля расходов в общем объеме государственного бюджета в 2006 году составила 41,34 %, то по итогам 2010 года – более 50 %.

(млн. тенге)

Затраты	2007 год	2008 год	2009 год	2010 год
Государственный бюджет
Образование	480 696	641 060	746 477	797 414
в %	17,0	16,9	17,6	16,9
Здравоохранение	299 381	363 210	450 893	551 326
в %	11,2	10,7	12,0	12,4
Социальная помощь и социальное обеспечение	502 381	622 017	758 308	905 273
в %	18,8	18,3	20,3	20,3
Культура, спорт, туризм и информационное пространство	122 210	163 969	173 618	227 564
в %	7,5	6,9	8,1	5,1
Республиканский бюджет
Образование	127 700	168 210	215 560	236 392
Здравоохранение	100 830	115 581	176 800	367 185
Социальная помощь и социальное обеспечение	462 667	566 194	695 931	835 497
Культура, спорт и информационное пространство	62 964	87 461	104 389	135 389
Местный бюджет
Образование	352 996	472 850	530 917	579 648
Здравоохранение	262 852	320 762	386 553	330 352
Социальная помощь и социальное обеспечение	44 789	61 874	86 123	97 381
Культура, спорт и информационное пространство	73 778	108 493	108 183	129 795

Информирование о принципах и положениях Конвенции

В республике серьезное внимание уделяется вопросам расширения осведомленности специалистов, работающих с детьми, общественности, детей и их родителей об основных положениях Конвенции, их пропаганде и разъяснению.
На постоянной основе принимаются меры по обучению и повышению профессионального уровня работников правоохранительных органов и пенитенциарной системы. В том числе в части изучения и применения международных правовых норм и стандартов в области прав человека.
В программы учебных заведений Министерства внутренних дел (далее – МВД), а также курсов повышения квалификации включены специальные курсы по изучению Конвенции о правах ребенка, а также других нормативных правовых актов, регулирующих вопросы обеспечения защиты прав и свобод детей.
В высших учебных заведениях МВД в рамках дисциплины «Социология» изучаются темы «Социология семьи и молодежи», «Конвенция о правах ребенка» в объеме 6 часов, в колледжах – темы «Обеспечение прав и свобод несовершеннолетних РК» в объеме 4 часов и в училищах МВД – при подготовке участковых инспекторов по делам несовершеннолетних – темы по Конвенции о правах ребенка в рамках дисциплины «Специальная подготовка».
Совместно с Казахстанским Международным бюро по правам человека и соблюдению законности 19 – 21 мая 2010 года в городе Астане проведен обучающий тренинг по методике преподавания специального курса по правам человека с участием 15-ти представителей училищ МВД, предусматривающий темы по изучению прав и интересов детей.
Участковыми инспекторами полиции по делам несовершеннолетних и школьными инспекторами полиции на постоянной основе проводится информационное освещение в средствах массовой информации и в школах принципов и положений Конвенции о правах ребенка, а также проводятся обучающие тренинги для детей по защите своих прав в случае их нарушения.
Для повышения осведомленности детей и подростков Казахстана о положениях и статьях Конвенции о правах ребенка проводятся республиканские мероприятия: форумы, саммиты, конференции, дебаты и другие.
Всего в 2007 – 2010 годах было проведено свыше 40 тысяч различных мероприятий, в том числе 210 семинаров, около 50 круглых столов, семи тысяч дебатов, диспутов по вопросам защиты прав и интересов детей, более 20 тысяч благотворительных акций, конкурсов рисунков, плакатов, праздничных концертов и др. Активное участие в проведении мероприятий принимают различные международные и неправительственные организации и объединения, представители национально-культурных центров, меценаты, спонсоры и другие. Для родителей, особенно в сельской местности, предусмотрено проведение родительских лекториев, семинаров-тренингов, культурно-массовых мероприятий с участием детей. В организациях образования оформлены стенды, уголки, посвященные Конвенции о правах ребенка, в библиотеках – стенды по правовому образованию.
Так, например, в ноябре 2009 года в г. Астане проведен республиканский саммит «Дети XXI века: наши права и возможности», посвященный 20-летию Конвенции о правах ребенка. Основные задачи саммита – повышение осведомленности о статьях Конвенции о правах ребенка, определение наиболее актуальных проблем положения детей и подростков в современном казахстанском обществе, обучение языку дипломатии и толерантности.
В 2010 году в г. Павлодаре проведен III Республиканский форум патриотов. Участие в форуме позволило детям приобрести опыт участия в общественно значимой деятельности, в проведении мастер-классов, круглых столов и других мероприятий.
С 19 по 29 ноября 2010 года проведена декада «Целый мир для меня», посвященная Всемирному дню ребенка. В ходе всеказахстанской декады по всей республике прошли социально значимые мероприятия, в числе которых благотворительные акции, конкурсы, дебатные турниры, пресс-конференции, круглые столы, семинары-тренинги, встречи и социологические опросы.
В республике действуют агитгруппы, агитбригады, школьные омбудсманы.
В Павлодарской области действуют школьные омбудсманы. Департаментом по защите прав детей со 146-ю общеобразовательными школами области подписано положение и утвержден план деятельности школьного омбудсмана на 2009 – 2011 учебные годы. В организациях образования установлены ящики для писем и обращений в адрес школьных омбудсманов, ведется прием учащихся. Школьные омбудсманы города Павлодара приняли участие в акции по проверке компьютерных клубов, провели анкетирование среди учащихся школ города по вопросам осведомленности о своих правах.
Агитгруппа «Правовой Дозор» осуществляет показ сюжетных сценок, рассказов о статьях Конвенции, проводит викторины, конкурсы, круглые столы на правовую тематику.
В республике ежегодно проводятся социологические исследования, мониторинги уровня осведомленности детей о положениях Конвенции, просветительской и образовательной деятельности по правам ребенка.
В 2009 году в рамках 15-летия со дня ратификации Республикой Казахстан Конвенции и в 2010 году органами образования республики были проведены мониторинги уровня осведомленности детей о положениях Конвенции, просветительской и образовательной деятельности по правам ребенка. Анализ полученных материалов позволяет сделать вывод о том, что в организациях образования республики, особенно в сельской местности, активизировалась работа по разъяснению положений Конвенции, как среди учащихся, так и среди родительской общественности и педагогов.
В 2010 году исследованиями об уровне информированности детей о своих правах, знании основополагающих международных документов, таких, как Конвенция о правах ребенка, Факультативные протоколы, касающиеся участия детей в вооруженных конфликтах; торговли детьми, детской проституции и детской порнографии было охвачено 193 025 детей городских и сельских регионов республики.
В целом, учащиеся имеют представление о правах ребенка. Половина опрошенных показала хорошие знания международных правозащитных документов.
Более половины опрошенных детей знают о Конвенции о правах ребенка: наиболее высокий показатель в Западно-Казахстанской (89 %), Павлодарской (89 %), Восточно-Казахстанской (86 %), Жамбылской (62,1 %) областях. В остальных областях показатели осведомленности о Конвенции варьируются от 56 до 60 %.
Наиболее важными правами были обозначены права, связанные с образованием, а также с физическим и эмоциональным здоровьем (с защитой от всех форм физического и психологического насилия, оскорбления, грубого или небрежного обращения).
Согласно результатам исследований основным и важным информационным правовым источником для детей остается школа. Так считают более половины детей в Атырауской области (86 %), города Алматы (60 %), Актюбинской (54 %) и Карагандинской (50,5 %) областях. В остальных областях дети считают, что информационным источником, кроме школы, являются родители и средства массовой информации.
Почти все опрошенные информированы о наихудших формах детского труда. Данный термин смогли определить более половины респондентов города Алматы (63 %). О том, что принудительная работа детей в республике запрещена, знают 98,9 % учащихся Восточно-Казахстанской, 89 % опрошенных учащихся Акмолинской областей и более 57 % учащихся остальных областей.
Более половины учащихся Восточно-Казахстанской (98 %), Акмолинской (98 %), Павлодарской (96,5 %), Западно-Казахстанской (95 %), Кызылординской областей (63,1 %), города Алматы (54 %) указали в анкетах, что они знают о запрете государством торговли детьми, детской проституции и детской порнографии. В остальных областях учащиеся указали в анкетах, что государство наказывает за торговлю детьми и детскую проституцию. Следует отметить, что знания детей сельской местности о положениях Конвенции, не ниже знаний детей, проживающих в городской местности.

Распространение докладов среди широкой общественности

В соответствии со статьей 46 Закона «О правах ребенка в Республике Казахстан» Комитетом ежегодно Главе государства готовится доклад о положении детей в республике, который размещается на сайте Комитета по охране прав детей и издается отдельной брошюрой для информирования общественности.
В целях реализации рекомендаций, данных на 45-й сессии Казахстану, разработан План мероприятий по реализации рекомендаций Комитета по правам ребенка, который утвержден 7 ноября 2007 года на 5-ом заседании Межведомственной комиссии по международному гуманитарному праву и международным договорам по правам человека. Данный план и рекомендации 45-й сессии Комитета по правам ребенка размещены на сайте Комитета по охране прав детей.
В октябре 2009 года в городе Астане Министерством образования и науки РК проведено заседание республиканского круглого стола «Казахстанская система защиты детства: ключевые проблемы, опыт, перспективы» в рамках выполнения плана мероприятий по реализации рекомендации 45-й сессии Комитета по правам ребенка. В работе «круглого стола» приняли участие представители государственных органов республики, Детского фонда ООН (ЮНИСЕФ) в Республике Казахстан, научного сообщества и неправительственных общественных организаций.

Сотрудничество с организациями гражданского общества

Вопросами детства занимаются 221 неправительственная организация (далее – НПО). С более сорока НПО подписаны меморандумы, договора и соглашения о сотрудничестве.
Совместно реализуются проекты, проводятся социологические исследования, форумы, конференции, круглые столы, обучающие семинары, тренинги, совещания по решению проблем детства с привлечением международных и национальных экспертов.
В июне 2011 года подписан трехсторонний меморандум о сотрудничестве между омбудсменом, Детским фондом ООН в Казахстане и Представительством «Международной тюремной реформы» в Центральной Азии, целью которого является обучение представителей неправительственных организаций проведению мониторинга детских учреждений в части соблюдения прав детей.
С 2007 по 2010 годы Министерством образования и науки Республики Казахстан совместно с неправительственными организациями (НПО) проведено 24 социологических исследования, разработаны и изданы более 80 тысяч сборников и пособий. Созданы 4 фильма, 14 видеороликов о правах детей для информирования детей и взрослых, 2 мультипликационных фильма «Что мне надо знать?», «Не білуім керек?».
В 10-ти регионах республики открыты 14 Школ приемных родителей для подготовки граждан, желающих взять детей-сирот в свои семьи. В Карагандинской, Жамбылской, Южно-Казахстанской, Восточно-Казахстанской областях и городе Астана действуют 7 Служб и Центров поддержки семей.
В октябре 2009 года в г. Астане состоялся IV Гражданский форум. По результатам форума совместными усилиями представителей государственных органов, НПО и бизнеса выработаны рекомендации и предложения для дальнейшей эффективной работы по реализации II-го этапа Концепции развития гражданского общества на 2006 – 2011 годы.
В марте 2011 года в городе Астане проведен V Форум женщин Казахстана. На форуме принято решение больше уделять внимание развитию духовной культуры этносов Казахстана, пропагандировать семейные ценности, оказывать поддержку женским организациям в объединении усилий по предотвращению конфликтов, расширить свое участие в миротворческих проектах, продолжить политику гендерного равенства.

II. Определение понятия «ребенок»
(статья 1)

В казахстанском законодательстве определение «ребенка» соответствует статье 1 Конвенции о правах ребенка.

III. Общие принципы
а. Недискриминация
(статья 2)

Информация о мерах по осуществлению вышеуказанной статьи Конвенции изложена в пунктах 64 – 89 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
Конституцией Республики Казахстан предусматривается равенство всех перед законом и судом. Никто не может подвергаться какой-либо дискриминации по мотивам происхождения, социального, должностного и имущественного положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жительства или по любым иным обстоятельствам.
Государство принимает на себя обязательство предотвращать любую дискриминацию, как в своем законодательстве, так и на практике, будь то со стороны государственных органов или частных лиц.
В стране ведется работа по реализации Стратегии гендерного равенства в Республике Казахстан на 2006 – 2016 годы, утвержденной Указом Президента Республики Казахстан от 29 ноября 2005 года № 1677, направленной на обеспечение равных прав и возможностей всех членов общества вне зависимости от половой принадлежности.
В Казахстане достигнут гендерный паритет в среднем общем образовании.
Все учебные программы, учебники, учебные материалы по отношению ко всем учащимся одинаковы по содержанию.
В 2009 – 2010 учебном году в общеобразовательных школах республики обучались 246 790 девочек, что составляет более 50 % от общего количества учащихся.
В республике активизировалось участие девочек в общественной жизни школы, многие из них сегодня являются лидерами детских и молодежных организаций, победителями спортивных соревнований, предметных олимпиад, культурных мероприятий.

Из числа обучающихся:

Классы	2005-2006 учебный год		2009-2010 учебный год
	девочки	мальчики	девочки	мальчики
1 – 4	48,9 %	51,1 %	49 %	51 %
5 – 9	49,05 %	50,95 %	49,1 %	50,9
10 – 11(12)	52 %	48 %	53 %	47 %

В сфере профессионального образования республики обеспечены равные условия для обучающихся всех категорий и следует отметить, что среди обучающихся и работников учебных заведений отмечается численное преобладание женщин.
Контингент студентов высших учебных заведений составляет около 600 тысяч человек, из них девушек – 361 446 человек (58,3 %). За счет государственных образовательных грантов обучается 140 533 человек, из них девушек – 73 092 (61,6 %).
Из общего числа обучаемых (603 831) в учебных заведениях технического и профессионального образования девочки составляют 275 474 человека (45,6 %).
В целях реализации Плана действий Правительства Республики Казахстан на 2009 год по реализации послания Главы государства народу Казахстана от 6 марта 2009 года «Через кризис к обновлению и развитию» (по Дорожной карте) переобучено за счет республиканского бюджета в организациях технического и профессионального образования, в учебных центрах в 2009 году 95,6 тыс. человек, в 2010 году – 71,1 тыс. человек, в том числе девушки и женщины.
По данным областных, городов Алматы, Астана управлений образования в 2009 году переобучены 23 102 женщины, из них трудоустроены – 9 206 женщин, в 2010 году – 12 076 женщин, из них трудоустроены – 6 302 женщины.

Права репатриантов (оралманов) и вынужденных переселенцев

Количество детей-оралманов составляет более 19 тысяч детей, из них дошкольного возраста – 4 824 и школьного – 14 201 детей.
По данным областных управлений образования все дети школьного возраста репатриантов охвачены обучением, обеспечены бесплатными учебниками, кроме 18-и детей, которые являются инвалидами детства.
В 2009 – 2010 учебном году в организациях технического и профессионального образования обучались 2299 оралманов, из них в профессиональных лицеях – 1062, в колледжах – 1237 человек.
В организациях среднего общего образования республики для учащихся - оралманов, прибывших из ближнего и дальнего зарубежья: Узбекистана, Туркменистана, Таджикистана, Кыргызстана, России, Украины, Грузии, Республики Иран, Китая, Монголии, Турции, Пакистана, Саудовской Аравии, Афганистана, в целях ликвидации пробелов в их знаниях и адаптации к образовательным программам проводятся дополнительные уроки, консультации, предусмотрены специальные переходные программы.
В соответствии с Типовыми правилами приема на обучение в учебные заведения технического и профессионального образования устанавливается квота приема, утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 28 марта 2008 года № 296 «Об утверждении квоты приема при поступлении на учебу в организации образования, реализующие профессиональные учебные программы технического и профессионального, послесреднего и высшего образования», для лиц казахской национальности, не являющихся гражданами Республики Казахстан – 2 процента.
Обучающимся оралманам в обязательном порядке предоставляется место в общежитии организации образования, они обеспечиваются стипендией, горячим питанием.
Преподаватели, заведующие отделениями, мастера производственного обучения помогают обучающимся оралманам в адаптации к условиям учебы и жизни, трудоустройстве.
Для лучшего овладения языком в школах вводятся дополнительные спецкурсы «Тіл дамыту», «Тіл мәдениеті», «Сөз өнері». Организовываются кружки по интересам, факультативные занятия по казахскому и русскому языкам.

Недискриминация в отношении детей
со специальными потребностями и детей, рожденных вне брака

В отношении детей со специальными потребностями используется термин «дети с ограниченными возможностями в развитии».
В Комитет по охране прав детей Министерства образования и науки и его территориальные органы с 2007 года поступило более 11 тысяч письменных обращений. Число обратившихся к Уполномоченному по вопросам защиты прав детей с 2006 по 2010 годы составляет 427 граждан и организаций. Однако заявлений и обращений о дискриминации в отношении детей, рожденных вне брака, не зарегистрировано.
Также не поступало заявлений о фактах ксенофобии в отношении детей и взрослых. Казахстан – многонациональная страна, где в мире и согласии проживают представители 140 национальностей и народностей.
При этом главной отличительной чертой многонационального народа является уважение, толерантность, открытость и доброжелательность.

Телесные наказания

В соответствии со статьей 17 Конституции Республики Казахстан никто не должен подвергаться унижающему достоинство обращению и наказанию. В законодательстве Республики Казахстан вопросы насилия, телесного наказания отражены в Законе Республики Казахстан от 4 декабря 2009 года «О профилактике бытового насилия».
В соответствии со статьей 64 Закона Республики Казахстан «О браке и семье», Закона «Об образовании» родительские права не могут осуществляться в противоречии с интересами детей. Родители, осуществляющие родительские права в ущерб правам и интересам детей, несут ответственность в установленном законом порядке.
Аналогичные требования предъявляются и к лицам, заменяющим родителей, то есть опекунам и патронатным воспитателям.
По информации областных, городов Астана и Алматы управлений образования по состоянию на 1 октября 2010 года 825 родителей, не выполнявших своих родительских обязанностей, подвергавших детей телесным наказаниям, лишены родительских прав. 1072 ребенка вышеуказанных родителей определены в детские учреждения для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, или переданы в семьи (опека, патронат, усыновление).
Согласно приказу Генеральной прокуратуры от 31 марта 2005 года № 10 не реже одного раза в полугодие проводится проверка деятельности детских домов органами прокуратуры в целях предупреждения телесных наказаний.
За 2010 год органами прокуратуры Республики Казахстан проведено 3240 проверок по вопросам соблюдения прав несовершеннолетних, по результатам которых выявлено 41 046 нарушений законности, и в целом защищены права 135 675 детей.
По итогам проверок рассмотрено 2806 представлений об устранении нарушений законности, по мерам реагирования отменено и изменено 542 незаконных акта. Всего к ответственности привлечено: к дисциплинарной – 7196 лиц, к административной – 2 141, к материальной – 227. Возбуждено 18 уголовных дел, по ним осуждено 9 лиц.
Практически все случаи нарушений прав воспитанников освещаются в средствах массовой информации. Кроме того, дети, воспитывающиеся в детских домах, очень хорошо осведомлены о своих правах, о том, куда следует обратиться, если их права нарушены.
По каждому факту жестокого обращения с воспитанниками детских домов принимаются меры административного и дисциплинарного взыскания.
Телесные наказания в организациях образования запрещены.
В образовательных учреждениях за нарушение обязанностей и норм этики педагогический работник может быть привлечен к ответственности, предусмотренной законами Республики Казахстан.
В 2011 году Главным управлением военной полиции Вооруженных Сил Республики Казахстан проведена проверка Республиканской школы «Жас улан» и Кадетского корпуса имени Ш.Уалиханова. Фактов телесных наказаний уланов и кадетов не выявлено.
Для защиты прав детей во всех регионах республики при департаментах по защите прав детей действуют телефоны доверия, детские общественные приемные, неправительственной общественной организацией «Союз кризисных центров» совместно с Общественным фондом «Бота» организована работа «Национальной бесплатной телефонной линии «150» по всей республике, куда может обратиться пострадавший ребенок.

b) Наилучшее обеспечение интересов ребенка
(статья 3)

Основные принципы защиты прав ребенка были отражены в пунктах 98 – 121 Первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 90 – 95 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка в 2007 году.
Принцип наилучшего обеспечения прав детей, необходимость его первоочередного учета в мероприятиях, касающихся детей, закреплен в кодифицированных и других Законах Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан», «О браке и семье», «Об образовании», «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями», Трудовом кодексе Республики Казахстан, Кодексе РК «О здоровье народа и системе здравоохранения», в которых государственная политика в интересах детей признается приоритетной областью деятельности органов государственной власти.
В целях наилучшего обеспечения интересов ребенка в области здравоохранения сохраняется и совершенствуется система бесплатного медицинского обслуживания детей, педиатрической службы. Приказом Министерства здравоохранения Республики Казахстан от 23 декабря 2005 года № 446 утвержден Перечень видов заболеваний и отдельных видов населения, при амбулаторном лечении которых лекарственные средства и специализированные продукты детского и лечебного питания отпускаются по рецептам бесплатно.
Принцип наилучшего обеспечения интересов ребенка учитывается в первоочередном порядке при разводе родителей, устройстве ребенка, оставшегося без попечения родителей, при выделении бюджетных ассигнований, в системе социального обеспечения, при помещении ребенка в различные учреждения по уходу за ним.
Для наилучшего обеспечения прав детей в 2010 году в 5 777 (77 %) школах республики организовано горячее питание для 1 741 822 или 70 % всех учащихся. Из них бесплатным горячим питанием обеспечены 590 795 (34 %) учащихся, в том числе 204 875 (80 %) учащихся из малообеспеченных семей и 421 353 (45 %) учащихся начальных классов.
Бесплатное горячее питание организовано для всех учащихся начальных классов городов Астана, Алматы, Актюбинской и Карагандинской областей.
С 2005 года расходы, выделяемые на организацию питания учащихся из малообеспеченных семей, в соответствии с постановлением Правительства Республики Казахстан от 25 января 2008 года № 64 увеличены в пять раз. В 2010 году на организацию питания учащихся из фонда всеобуча было выделено 2,9 млрд. тенге (в 2005 г. – 518,5 млн. тенге).
Для обеспечения права на образование организован подвоз к школе для 28 314 (в 2009 г. – 26 458, т.е. 71,6 %) или 76 % школьников, проживающих в населенных пунктах, где нет школ.
Вопросы модернизации школьного питания и обеспечения подвоза детей к школе включены:
– в Государственную программу развития образования Республики Казахстан на 2011 – 2020 годы;
– в Стратегический план Министерства образования и науки Республики Казахстан на 2011 – 2015 годы и программы развития территорий на 2011 – 2015 годы.
Для наилучшего обеспечения детей в республике постоянно оказывается помощь детям из малообеспеченных семей.
В 2010 году малообеспеченных семей, по данным органов образования, около ста пятидесяти тысяч, в них более трехсот тысяч детей.
В 2010 году в ходе акций «Дорога в школу», «Забота» помощь оказана 374 655 детям из социально незащищенной категории на сумму около 1,7 млрд. тенге (в 2009 году – около 439 тыс. детей на сумму 1,6 млрд. тенге).
Сумма отчислений в фонды всеобуча на оказание помощи социально незащищенным школьникам составила 5,5 млрд. тенге или 1,7 % от суммы расходов на содержание школ (в 2009 году – 4,6 млрд. тенге или 1,6 %).
Согласно пункту 4 статьи 8 Закона Республики Казахстан «Об образовании» государство полностью или частично компенсирует расходы на содержание граждан Республики Казахстан, нуждающихся в социальной помощи, в период получения ими образования.
В 2008 – 2009 учебном году для 510 детей-сирот выделены образовательные гранты, 2009 – 2010 учебном году – 463, 2010 - 2011 учебном году – 444.
Кроме того, для обеспечения детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей:
1) назначается пособие по случаю утери кормильца (при утере 1 кормильца – 9 869 тенге, круглый сирота – 13 457 тенге) – до 18 лет, обучающиеся граждане старше 18 лет, получают данный вид помощи до окончания учебного заведения в системе среднего образования, очной формы в системе высшего и среднего специального образования, до 23-летнего возраста;
2) предусмотрено полное государственное обеспечение воспитанников организаций образования для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей (содержание одного ребенка в детском доме составляет свыше 1 млн. тенге в год и обеспечение бесплатными учебниками в период обучения;
3) выделяется квота приема в размере 1 процента от общего объема государственного образовательного заказа при поступлении на учебу в организации образования, реализующие профессиональные учебные программы технического и профессионального, послесреднего и высшего образования;
4) увеличена стипендия на 50 % к первоначальному размеру (15 235 тенге) государственной стипендии, для студентов из числа детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, обучающихся по государственному образовательному заказу (гранту), проживающих в семьях – на 30 %.

c) Права на жизнь, выживание и развитие
(статья 6)

Основные принципы прав ребенка на жизнь, выживание и развитие отражены в пунктах 122 – 128 Первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 97 – 102 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка в 2007 году.
В Республике Казахстан нет несовершеннолетних, осужденных к смертной казни. Мораторий на применение смертной казни продолжает действовать вплоть до решения вопроса об отмене смертной казни.
В Республике Казахстан сформирована система, направленная на обеспечение гарантий прав детей на жизнь и обеспечение в максимально возможной степени выживания и развития ребенка.
Утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 29 ноября 2010 года № 1113 Государственная программа здравоохранения Республики Казахстан «Саламатты Қазақстан» на 2011 – 2015 годы. В данной программе приоритетное внимание уделено вопросам совершенствования и доступности первичной медико-санитарной помощи, охраны здоровья матери и ребенка, детей и подростков.
Увеличились средства, направляемые на гарантированный объем бесплатной медицинской помощи.
Бесплатное медицинское обслуживание детей обеспечивается согласно постановления Правительства Республики Казахстан от 15.12.2009 года № 2136 «Об утверждении перечня гарантированного объема бесплатной медицинской помощи» и бесплатное лекарственное обеспечение согласно приказов Министерства здравоохранения Республики Казахстан от 23 декабря 2005 года № 637 «Об утверждении Перечня видов заболеваний и отдельных видов населения, при амбулаторном лечении которых лекарственные средства и специализированные продукты детского и лечебного питания отпускаются по рецептам бесплатно» и от 04.09.2009 года № 446 «Об утверждении Перечней лекарственных средств и изделий медицинского назначения бесплатного и льготного обеспечения населения в рамках гарантированного объема бесплатной медицинской помощи на амбулаторном уровне».
Для своевременного выявления заболеваний и оздоровления детей в республике проводятся ежегодные профилактические медицинские осмотры. По итогам 2010 года профилактическими медицинскими осмотрами охвачено 98,6 % детей из числа подлежавших. Выявлена патология у 26 % детей, из них оздоровлено 68 % больных, взято на диспансерный учет 15 % детей.
Анализ результатов профилактических осмотров детей за 2010 год в сравнении с 2007 годом показывает, что несмотря на сохраняющийся уровень детей с понижением остроты зрения наметилась тенденция снижения удельного веса детей с понижением остроты слуха (снижение на 18 %), с дефектом речи (на 24 %), со сколиозом (на 24 %), нарушением осанки (в 2 раза).
Заболеваемость детей имеет тенденцию к росту, особенно за счет новообразований (в 1,8 раза), врожденных аномалий развития (на 18 %), болезней нервной системы (на 14 %) на фоне снижения инфекционной заболеваемости (на 20 %), болезней костно-мышечной системы (на 16 %).

Профилактические осмотры детей в возрасте
0-14 лет и их результаты

	2007	2008	2009	2010
Осмотрено детей – всего, тыс.	3 713,9	3 583,1	3 804,9	3 814,5
Выявлено при осмотрах детей:
с понижением остроты слуха
всего, тыс.	9,8	8,7	9,3	8,0
в процентах от числа осмотренных	0,3	0,2	0,2	0,2
с понижением остроты зрения
всего, тыс.	82,7	77,9	86,1	83,5
в процентах от числа осмотренных	2,2	2,2	2,3	2,2
с дефектом речи
всего, тыс.	23,7	19,3	20,0	18,1
в процентах от числа осмотренных	0,6	0,5	0,5	0,5
со сколиозом
всего, тыс.	17,1	16,2	14,6	13,0
в процентах от числа осмотренных	0,5	0,5	0,4	0,3
с нарушением осанки
всего, тыс.	36,6	32,0	24,9	18,4
в процентах от числа осмотренных	1,0	0,9	0,7	0,5

Общая заболеваемость детей по отдельным классам болезней
и группам болезней в Республике Казахстан за 2007-2010 годы

(заболеваемость на 100 000 детей в возрасте 0-14 лет)

	2007	2008	2009	2010
Число заболеваний на 100 000 детей – всего из них:	99 728,9	99 172,2	103 642,3	101 482,3
инфекционные и паразитарные болезни	3 745,6	3 348,8	3 233,0	3 007,2
новообразования	87,6	127,2	104,7	158,2
болезни крови, кроветворных органов и отдельные нарушения с вовлечением иммунного механизма	5917,7	3966,6	5581,5	5 259,7
эндокринные болезни, расстройства питания и обмена веществ	1638,5	1584,2	1539,7	1 537,7
болезни нервной системы	2853,4	3102,9	3425,9	3 250,8
болезни глаза и его придаточного аппарата	3329,1	3511,9	3458,3	3 479,8
болезни уха и сосцевидного отростка	2747,1	2750,4	2928,3	2 935,6
болезни системы кровообращения	477,0	489,3	549,0	486,7
болезни органов дыхания	56510,9	55973,3	60262,7	58 959,6
болезни органов пищеварения	6370,8	6774,4	6394,1	6 606,0
болезни мочеполовой системы	1735,5	1842,1	1853,9	1 709,7
болезни кожи и подкожной клетчатки	5145,5	5248,7	5122,6	5 270,1
болезни костно-мышечной системы и соединительной ткани	1290,4	1192,2	1196,0	1 083,8
отдельные состояния, возникающие в перинатальном периоде	2739,7	2963,7	2959,1	2 690,7
врожденные аномалии (пороки развития), деформации и хромосомные нарушения	595,9	604,1	718,2	702,7
травмы и отравления	3523,7	3178,3	3393,7	3 471,0

Увеличение некоторых показателей заболеваемости можно объяснить улучшением качества диагностики, проводимой организациями здравоохранения и комплексом социально-экономических причин: «техногенные» перегрузки в результате загрязнения окружающей среды; увеличение стрессовых ситуаций в повседневной жизни детей, урбанизация и широкое внедрение в жизнь детей информаций, ухудшение качества питания школьников и других.
Для физического развития ребенка, формирования здорового образа жизни в республике действуют свыше 20 станций юных туристов с охватом 10 тысяч детей, 733 туристско-краеведческих кружка с охватом 18,5 тысяч детей. Ежегодно увеличивается количество детско-подростковых спортивных школ: в 2007 году их было 407, в 2010 году – 423. Охват детей составляет в 2007 году – 219 739, в 2010 году – 240 380 детей и подростков, что составляет 10 % от общего числа школьников (2,5 млн.).
Сегодня открыты свыше 23 тысяч спортивных секций, в которых занимается более 664 тысяч детей и подростков, что составляет 21 % от общего числа учащихся общеобразовательных школ.
В целом, динамика увеличения общей численности детей, занимающихся спортом, по итогам 2010 года составляет 379783 человека или 1,7 %.
В целях физического развития больных детей, выявления талантливых детей-инвалидов в сфере спорта в соответствии с Соглашением о сотрудничестве между Общественным Объединением «Спешиал Олимпикс Казахстан» и Министерством образования и науки согласно ежегодному календарному плану спортивно-массовых мероприятий проводятся спортивные мероприятия среди детей с умственными нарушениями, детей-инвалидов.
Сборная команда Спешиал Олимпикс Казахстана заняла призовые первые и вторые места в VIII Всемирных зимних специальных олимпийских играх в Японии.
Министерствами образования, внутренних дел, здравоохранения, связи и информации, культуры, туризма и спорта разработан совместный План мероприятий на 2011 год по профилактике и предупреждению суицидального поведения среди несовершеннолетних. Основная задача плана - организация достоверного совместного мониторинга состояния данного вопроса, анализ и совершенствование деятельности служб психологической поддержки в школах, повышение квалификации специалистов образования, здравоохранения и внутренних дел по вопросу выявления степени тревожности у детей и подростков, проведение информационной, пропагандистской и консультационной работы по профилактике суицида среди детей и учащейся молодежи.
При Республиканском научно-практическом центре психиатрии, психотерапии и наркологии Министерства здравоохранения Республики Казахстан создано отделение суицидологии, занимающееся выявлением причин самоубийств и формированием защитных механизмов у подростков. В настоящее время ведется работа по разработке методик по определению стрессоустойчивости детей и подростков.
Благотворительным фондом «Алтын Кыран» разработана автоматизированная программа по профилактике и выявлению тревожных тенденций среди школьников.
Вопрос профилактики суицидального поведения среди детей и подростков рассмотрен на Межведомственной комиссии по делам несовершеннолетних и защите их прав при Правительстве Республики Казахстан.
Регулярно проводятся круглые столы, семинары и совещания как на республиканском, так и на местном уровнях для педагогической и родительской общественности с участием органов внутренних дел, здравоохранения, образования по вопросам профилактической работы с несовершеннолетними, этики взаимоотношений с учащимися и правового всеобуча.
В общеобразовательных школах республики работают 7570 психологов, 3139 социальных педагогов и 1536 школьных инспекторов полиции.
Действуют при органах образования 359 рабочих групп по изучению каждого случая суицида среди детей и подростков.
Ведется разработка проекта Национальной стратегии по предотвращению самоубийств среди населения.

IV. Гражданские права и свободы
а) Имя, национальность и гражданство.
b) Сохранение индивидуальности
(статья 7, 8)

Информация о мерах по осуществлению вышеуказанной статьи Конвенции изложена в пунктах 122 – 127 первоначального доклада и пунктах 64 – 89 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
В соответствии с Законом «О браке и семье» рождение ребенка регистрируется как по месту его рождения, так и по месту жительства обоих родителей либо одного из них. Регистрации подлежит любой ребенок, родившийся после смерти отца или расторжения брака родителей, брошенный и найденный, также от которого родители отказались в медицинских учреждениях при рождении. С обязательным соблюдением порядка регистрации актов гражданского состояния регистрируются также мертворожденные и умершие на первой недели жизни дети. Родители либо другие уполномоченные на это лица должны сделать заявление о регистрации рождения ребенка в органы государственной регистрации актов гражданского состояния не позднее 2-х месяцев, а в случае рождения мертвого ребенка – в течение пяти суток.
Статья 55 Закона «О браке и семье» и статья 9 Закона «О правах ребенка в Республике Казахстан» устанавливают право ребенка на имя, отчество и фамилию, на его индивидуальность. Имя ребенку дается по соглашению родителей, отчество присваивается по имени отца, а фамилия определяется фамилией родителей, при разных фамилиях родителей ребенку присваивается фамилия отца или матери по их соглашению. Гражданство ребенка в соответствии со статьей 11 Закона «О гражданстве Республики Казахстан» от 20.12.1991 года определяется гражданством родителей, при одинаковом гражданстве независимо от места рождения ребенка либо согласно статье 12 по гражданству одного из родителей, являющегося к моменту рождения ребенка гражданином Республики Казахстан.
Права ребенка и меры защиты со стороны его семьи, общества и государства отражены в Законах Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан», «О браке и семье», «Об образовании», Кодексе Республики Казахстан «О здоровье народа и системе здравоохранения» и других.

d) Уважение взглядов детей
с) Свобода выражения мнения
(статья 12, 13)

Право ребенка на выражение своего мнения отражено в пунктах 129 – 132, 142 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 129 – 131 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
Для обеспечения этого права в республике действуют 743 детские и молодежные общественные организации.
Мнения детей и молодежи обсуждаются на конференциях и круглых столах лидеров детского и молодежного движения.
Для выражения своего мнения дети и молодежь активно участвуют в викторинах, правовых лекториях, деловых играх, клубах.
С 2007 по 2010 годы проведено более 70 республиканских конкурсов, спортивных соревнований, более 3400 круглых столов и акций, в которых приняли участие свыше 3,5 миллионов детей и подростков.
В ноябре 2009 года в республиканском саммите «Дети XXI века: наши права и возможности» приняли участие 150 лидеров детских и молодежных организаций республики и известные общественные деятели, депутаты, представители государственных органов и неправительственных организаций.
В декабре 2009 года при поддержке Детского фонд ООН (ЮНИСЕФ) проведен Форум подростков и молодежи Казахстана «Мы – ровесники Независимости! Наша Родина – Казахстан», в котором приняли участие 1300 человек.
Одной из форм выражения мнения детей в республике является дебатное движение, организованное в рамках социального партнерства с неправительственными общественными организациями. Дебатное движение в республике имеет два направления: студенческое и школьное. Ежегодно в каждой области в дебатных турнирах принимают участие более 1000 учащихся. В сентябре – октябре 2010 года республиканским общественным объединением «Республиканская ассоциация дебатеров» проведено второе первенство национальных дебатных игр.
Проведение дебатов различного уровня помогает детям в поиске информации и изучении материалов по определенной проблеме, формировании критического мышления, потребности к самообразованию. В проведении дебатов принимают активное участие средства массовой информации.
В 2010 году в городе Павлодаре состоялись ставшие уже традиционными VI областные молодежные Дельфийские игры Казахстана, в которых приняли участие 366 человек. Основная идея игр – создание оптимальных условий для самореализации одаренной молодежи.
В стране развивается волонтерское движение «Служение обществу», которое способствует формированию духовно-нравственной, политической и правовой культуры, социального поведения, основанного на уважении закона и правопорядка, способности к личному самоопределению и самореализации, воспитанию у школьников гражданской ответственности, правового самосознания, толерантности, приверженности гуманистическим и демократическим ценностям, закрепленным в Конституции Республики Казахстан.
Осенью 2010 года в Павлодарской, Южно-Казахстанской, Алматинской, Карагандинской областях состоялись общественные слушания законодательных инициатив учащихся пилотных школ с участием депутатов маслихата, представителей местных исполнительных органов и неправительственных организаций областей. Общее количество участников составило 3 тысячи человек.
Учащимися изучены и вынесены на общественные слушания вопросы обеспечения качества досуга детей, здорового образа жизни, жилищно-коммунальной сферы, вопросы улучшения экологической обстановки местности, в которой они проживают, предложены интересные и нестандартные решения по благоустройству городских территорий, развитию досуговой инфраструктуры для детей и молодежи, высказаны предложения по обеспечению безопасности жизнедеятельности несовершеннолетних.
Дети являются активными участниками общественно-политической жизни страны и мнение детей важно для общества.

d) Свобода мысли, совести и религии
(статья 14)

Права каждого гражданина Республики Казахстан на свободу совести отражены в пунктах 143 – 146 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 133 – 141 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
Республика Казахстан, утверждая себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, уделяет постоянное внимание вопросам соблюдения прав человека на свободу вероисповедания.
В Казахстане создана модель светского государства, отличающаяся активной государственной политикой по формированию уникального опыта межрелигиозного согласия, который наша страна передает мировому сообществу через проведение различных международных форумов.
Стремление Казахстана к сохранению стабильности между религиями получило признание и поддержку у лидеров мировых и традиционных религий. Результатом этой деятельности стало проведение в Астане в 2003, 2006 и 2009 годах съездов лидеров мировых и традиционных религий, ставших важнейшим элементом политики государства в области укрепления межконфессионального мира и согласия.
Модель современного Казахстана демонстрирует возможности мирного сосуществования представителей различных религий и национальностей. Именно этот опыт Республики Казахстан стал одним из мотивов выдвижения заявки страны на председательство в ОБСЕ в 2010 году.
В 2010 году Казахстан был избран председателем ОБСЕ. 1 – 2 декабря 2010 года в Казахстане состоялся Саммит ОБСЕ.
Следствием толерантной политики государства также стало принятие решения о проведении очередного Совещания министров иностранных дел государств – членов Организации Исламской конференции в 2011 году в Казахстане.
Современное состояние государственно-конфессиональных отношений в Казахстане свидетельствует о том, что в стране созданы правовые, идеологические и общественные условия для деятельности различных религиозных объединений. Право на свободу вероисповедания граждан неукоснительно обеспечивается законодательством страны.
В 2011 году в Казахстане действуют более 45 конфессий и деноминаций. Количество католических религиозных объединений увеличилось в два раза (с 42 до 86), протестантских в три раза (с 457 до 1272), новых для Казахстана конфессий в три раза (с 14 до 49). В целом, количество религиозных объединений увеличилось с 671 до 4173, т.е. более чем в 6 раз.
По числу верующих традиционно лидируют религиозные объединения мусульман и православных христиан.
В 9 классе общеобразовательных школ изучается факультативный курс «Религиоведение» (1 час в неделю).

е) Свобода ассоциации
(статья 15)

Норма статьи 15 Конвенции «Свобода ассоциации» отражена в пунктах 147 – 150 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 143 – 150 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
Граждане Республики Казахстан в соответствии с пунктом 1 статьи 23 Конституции Республики Казахстан имеют право на свободу объединений.
Гражданам Республики Казахстан гарантирована возможность реализации права на объединение, создание, деятельность, реорганизацию или ликвидацию общественных организаций. Каждый человек имеет право на свободу ассоциации с другими.
В Республике Казахстан каждый ребенок имеет право на добровольное участие в общественных объединениях, а также других формах некоммерческих организаций и мирных собраниях, разрешенных законодательством Республики Казахстан.
Государственные органы Республики Казахстан содействуют деятельности тех общественных объединений, которые имеют своей целью развитие личности детей, их творческих задатков, социальной активности.
В целях поддержки современных детских и молодежных общественных объединений, выступающих в качестве особого социального института, 7 июля 2004 года подписан Закон Республики Казахстан «О государственной молодежной политике в Республике Казахстан».
На 1 января 2010 года в республике действовало 743 детских и молодежных организаций, 739 военно-патриотических клубов, 23 396 школьных спортивных секций, 423 детско-юношеских спортивных школ, 563 детских и подростковых клубов, 330 детских и подростковых музыкальных, художественных школ.
В целях поддержки молодежи во всех регионах республики созданы Ресурсные центры для детей и молодежи и молодежных организаций. Если в 2008 году действовало 12 ресурсных центров, то в 2009 году – 17 ресурсных центров, в 2010 году – 21 ресурсный центр.
Общий объем финансирования молодежной политики из республиканского бюджета составил в 2008 году – 624,8 млн. тенге, в 2009 году – 698,5 млн. тенге, в 2010 году – 675,5 млн. тенге.
Общий объем финансирования молодежной политики из местных бюджетов составил в 2009 году – 1 млрд. тенге, объем государственного социального заказа – 263,7 млн. тенге, в 2010 году свыше 1,1 млрд. тенге.
Ведется работа по кадровому обеспечению воспитательного процесса. Введены штатные единицы заместителей директоров по воспитательной работе школ, профессиональных лицеев, колледжей, проректоров по воспитательной работе в вузах, классных руководителей, педагогов-организаторов, старших вожатых, социальных педагогов, педагогов-психологов, педагогов дополнительного образования, методистов, кураторов групп. В ноябре 2009 года утверждена Концепция воспитания в системе непрерывного образования Республики Казахстан.

f) Защита права на личную жизнь
(статья 16)

Нормы статьи 16 Конвенции «Защита права на личную жизнь» отражены в пунктах 151 – 152 Первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и п. 152 – 160 второго и третьего сводного периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка в 2007 году.
Согласно Конституции Республики Казахстан, Закону Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан» и других законодательных актов каждый имеет право на неприкосновенность частной жизни, неприкосновенность жилища.
В настоящее время Парламентом Республики Казахстан рассматривается проект закона «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты по вопросам защиты прав граждан на неприкосновенность частной жизни».
Права ребенка, в том числе ребенка-сироты, на сохранение жилья регламентированы законодательством Республики Казахстан.
Для оказания государственной жилищной помощи социально защищаемым слоям населения, в том числе детям-сиротам и детям, оставшимся без попечения родителей, в июле 2009 года принят Закон Республики Казахстан «О внесении дополнений и изменений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам жилищно-коммунальной сферы», в рамках которого предусмотрена норма о включении в категорию лиц, относящихся к социально защищаемым слоям населения, не только детей-сирот, но и детей, оставшихся без попечения родителей, и увеличения возраста их пребывания в очереди на получение жилья до 23 лет.
Согласно Закону Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам жилищных отношений» от 22 июля 2011 года дети-сироты и дети, оставшиеся без попечения родителей, в установленном порядке признанные нуждающимися в жилище из государственного жилищного фонда и поставленные на учет в возрасте до 29 лет, не подлежат снятию с учета до получения жилища.
Вопрос обеспечения жильем детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, был рассмотрен 7 декабря 2010 года на заседании Межведомственной комиссии по делам несовершеннолетних и защите их прав при Правительстве Республики Казахстан.
Акимам областей, городов Алматы и Астаны рекомендовано принять все необходимые меры по выполнению статьи 6 Закона Республики Казахстан «Об образовании» в части обеспечения жильем детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, в том числе по вопросам закрепления и сохранения жилья.
Факты нарушения жилищных прав детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, становятся предметом разбирательства.
Так, за последние три года по искам органов опеки и попечительства была возвращена 51 квартира (в Акмолинской области – 8 квартир, Карагандинской – 14, Костанайской – 5, Кызылординской – 10, Мангистауской – 2 и т.д.).
Органами опеки и попечительства были поданы 149 исков в суд по возврату жилья несовершеннолетним, оставшимся без попечения родителей (из них только по Костанайской области – 60 исков, Карагандинской – 17, Кызылординской – 9, Акмолинской – 9, Актюбинской – 3).
В республике для выпускников организаций образования из числа детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, открыты 29 домов юношества, где проживают около 1360 выпускников в возрасте от 17 до 23 лет. С 2006 по 2010 годы было выделено 327 квартир для детей этой категории, вернулись в закрепленное жилье – 599 детей.
Акиматом Карагандинской области разработан проект Комплексного плана на 2011 – 2013 годы по обеспечению жильем детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, в возрасте от 16 до 23 лет. В соответствии с проектом будут обеспечены жильем из государственного жилищного фонда 320 детей, открыты 4 Дома юношества и Дом молодежи.
В Актюбинской области выделена сумма в размере 15 млн. 568 тыс. тенге для воспитанников Дома юношества, имеющих первоначальные взносы в акционерном обществе «Жилстройсбербанк Казахстана», на приобретение собственного жилья.
В Костанайской области в период с 2006 по 2010 годы жильем в рамках реализации государственной программы «Арендное (коммунальное жилье)» однокомнатными квартирами были обеспечены 75 детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, из них 39 – в 2010 году.
В Западно-Казахстанской области за последние три года из государственного жилищного фонда обеспечено жильем 108 детей данной категории.
В городе Астане в 2010 году детям-сиротам и детям, оставшимся без попечения родителей, временно, до получения жилья согласно очередности предоставлены арендные квартиры. Не состоящим в браке было предоставлено жилье, исходя из одной комнаты на двоих человек.

g) Доступ к соответствующей информации
(статья 17)

Права ребенка на доступ к соответствующей информации отражены в пунктах 153 – 158 Первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 161 – 177 второго и третьего сводного периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка в 2007 году.
Ведется работа по развитию информатизации образования. В 2010 году на один компьютер приходится 18 учащихся. В 2005 году данный показатель составлял 41, в том числе 36 – в сельской местности. В 2011 году на один компьютер приходится 16 учащихся.
В 2010 году к сети Интернет подключено 98 % школ, сельских – 97 % (в 2005 году – 75 % и 70 % соответственно). К широкополосному Интернету имеют доступ 34 % школ. Благодаря такой возможности дети получают доступ к миру информации и интерактивных учебных ресурсов.
В целях обеспечения равного доступа всех участников образовательного процесса к лучшим образовательным ресурсам и технологиям в организациях образования используется система электронного обучения «e-learning». Планируется использование электронного обучения «e-learning» в 2015 г. – 50 %, в 2020 г. – 90 %.
Достижение поставленной цели повысит качество обучения, эффективность управления образованием, информационную интеграцию с внешней средой.
Планируется полное обеспечение цифровым образовательным контентом (наполнение или содержание какого-либо информационного ресурса – текст, графика, музыка, видео, звуки и другое) организаций среднего, технического и профессионального образования в открытом доступе.
Для внедрения автоматизации учебного процесса каждая организация образования будет оснащена необходимым оборудованием: компьютеры новой модификации, обеспечение широкополосного доступа к Интернету и другое.
С 2007 – 2008 учебного года в школах республики внедряется система он-лайн обучения. За пять лет 3571 школа оборудована интерактивными кабинетами.
С 2007 – 2008 учебного года проводятся интерактивные уроки, семинары, форумы.
Для проведения интерактивных уроков функционирует портал (www.sabak.kz), где сохранены более 100 видеозаписей интерактивных уроков. Все электронные ресурсы, размещенные на портале, дают возможность детям самостоятельно получать информацию.
В настоящее время 95 % предметов школьного содержания переведены на цифровой формат. Электронные учебные издания разрабатывает акционерное общество «Национальный центр информатизации». В республике 100 % учащихся школ обеспечены учебниками.
Воспитанники интернатных организаций, дети-сироты, дети из малообеспеченных и многодетных семей обеспечиваются учебниками бесплатно.
Не ограничен доступ к получению информации через СМИ. В целях обеспечения доступа детей к получению социально значимой информации привлечено порядка 90 СМИ, в числе которых: Агентство «Хабар», РТРК «Казахстан», «Рахат-ТВ», «Телевидение г. Астана», информационное агентство «Казинформ», газеты «Егемен Қазақстан», «Казахстанская правда», «Литер», «Айқын», «Ақ желкен», «Альянс kz», «Балдырған», «Жас ұлан», «Дружные ребята» и другие.
В эфире «Казахского радио» выходят 4 программы, направленные на защиту детей. Это программы «Жеткіншек» о профилактике беспризорности и безнадзорности среди несовершеннолетних, «Бап пен бақ», «Заман біздікі», «Балауса».
Обсуждение вопросов по разъяснению принципов и положений Конвенции о правах ребенка, а также защиты прав детей от всех форм телесного наказания проходит в рамках информационно-аналитических передач как «Бетпе-бет», «Жеті күн», «Талап пен тәртіп», «Третьего не дано», «Сырға», «Көңілашар», «Бір күн», «Көзқарас», «Апта kz», «Азамат» и др.
На телеканале «Ел арна» на протяжении года в эфир выходят 6 программ, направленных на культурное, образовательное развитие детей (программы «Хочу быть», проекты «Наши дети», «Мейірім», программы «Топ малыш», «Волшебные буквы» и др.).
В печатных СМИ регулярно публикуются материалы, посвященные достижениям подростков и детей, 20-летию Конвенции о правах ребенка. В частности, статьи «Миссия Батыра» («Экспресс К»), «Батыр стал послом» («Время»), «Добрая воля Батырхана» («Комсомольская правда в Казахстане»), «Защитим детство» («Казахстанская правда»), «Бала тағдырына бей-жай қарауға болмайды» («Айқын») и другие.
В республике действует 256 детских библиотек. Количество читателей в детских библиотеках – 1,5 миллионов детей.
С целью обеспечения доступа детей к печатным СМИ, в том числе к детской художественной литературе, популяризации творчества известных казахстанских детских писателей и поэтов, ежегодно проводится праздничное мероприятие «Писатели Казахстана – детям». Для привлечения детей в школьные, городские библиотеки данное мероприятие проводится в центральных библиотеках с приглашением детских писателей, поэтов, журналистов.
Кроме того, академическими театрами для детей и юношества на государственном и русском языках подготовлено более 200 спектаклей, которыми охвачено свыше 100 тысяч детей.
19 апреля 2010 года на шестом заседании Межведомственной комиссии по делам несовершеннолетних и защите их прав при Правительстве Республики Казахстан был рассмотрен вопрос о снижении негативного влияния компьютерных клубов на развитие детей и подростков.
В 2010 году выпущены методические рекомендации «Влияние аудио-видеопродукции, компьютерных и информационных носителей, пропагандирующих порнографию, жестокость и насилие на физическое и психическое здоровье детей. Защита их нравственности» для педагогов, психологов, родителей (на государственном и русском языках).
В настоящее время принимаются меры по осуществлению контроля за деятельностью компьютерных клубов (Интернет-кафе) по предоставлению несовершеннолетним посетителям информации или использования программного обеспечения, не наносящих вред их здоровью, нравственному и духовному развитию.
Есильским районным судом г. Астаны от 3 июня 2011 года № 2-1078/11 принято решение о прекращении распространения на территории РК продукции иностранных средств массовой информации – интернет-ресурсов, рекламирующих детскую порнографию.

h) Право не быть подвергнутым пыткам или другим жестоким,
бесчеловечным или унижающим достоинство видам обращения
или наказания
(подпункт а) статьи 37)

Право не быть подвергнутым пыткам или другим жестоким, бесчеловечным или унижающим достоинство видам обращения или наказания отражены в пунктах 159 – 162 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 178 – 188 второго и третьего периодического доклада о выполнении Конвенции в 2007 году.
Согласно статье 17 Конституции Республики Казахстан никто не должен подвергаться пыткам, насилию, другому жестокому или унижающему человеческое достоинство обращению или наказанию. Достоинство человека неприкосновенно.
При Уполномоченном по правам человека в Республике Казахстан с 2008 года функционирует Рабочая группа по рассмотрению фактов применения пыток и других жестоких, унижающих достоинство видов обращения и наказания в закрытых учреждениях, состоящая из руководящих работников государственных органов, известных правозащитников и представителей гражданского общества, которая регулярно посещает места ограничения и лишения свободы. В том числе ИВС (изоляторы временного содержания), СИЗО (следственный изолятор) и воспитательные колонии, в которых содержатся дети.
В Уголовный кодекс Республики Казахстан включена статья 347-1, предусматривающая уголовную ответственность за пытки. В статью 116 Уголовно-процессуального кодекса внесены дополнения, согласно которым к числу фактических данных, не допустимых в качестве доказательств, отнесены данные, полученные с применением пытки.
Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан создает определенную систему защиты детей, оказавшихся участниками уголовного судопроизводства, от пыток и иного ненадлежащего обращения. Дополнительными гарантиями защиты ребенка является обязательное участие защитника, законного представителя и педагога при производстве следственных действий, обязательное предварительное следствие, отдельное от взрослых размещение в местах лишения свободы, немедленное уведомление родственников о задержании ребенка.
В 2010 году принят Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты по вопросам обеспечения защиты прав ребенка», направленный на гуманизацию уголовной политики в отношении несовершеннолетних. В данном законе минимизированы меры применения к несовершеннолетним наказания и пресечения, связанных с изоляцией от общества. Они могут быть исправлены путем применения профилактических мер без направления в места лишения свободы. Сокращены основания для применения меры пресечения в виде ареста.
В рамках принятого Закона под действие гуманизации попало около 6 тысяч осужденных. Только в 2011 году около двух тысяч осужденных за преступления небольшой и средней тяжести будут освобождены из мест лишения свободы.
Увеличен возраст, с которого наступает уголовная ответственность за совершение ряда преступлений с 14 до 16 лет. Одним из нововведений является возможность освобождения несовершеннолетних от уголовной ответственности за примирением сторон в случае совершения тяжких преступлений, за исключением условия, если не заглажен причиненный вред (статья 67 Уголовного кодекса «Освобождение от уголовной ответственности в связи с примирением с потерпевшим» дополнена частью третьей, предусматривающей освобождение от уголовной ответственности при вышеуказанных условиях).
Помимо гуманизации уголовного законодательства закон предусматривает регулирование правоотношений с несовершеннолетними посредством установления гражданско-правовой ответственности. Так, Гражданско-процессуальный кодекс дополнен целой главой, регламентирующей производство по делам о направлении несовершеннолетних в специальные организации с особым режимом содержания и образовательные учреждения, а также возможности обжалования этих решений в суде.
В рамках выполнения рекомендаций Комитета против пыток и координации мер по противодействию пыткам разработан План мероприятий Правительства Республики Казахстан по реализации рекомендаций Комитета против пыток на 2009 – 2012 годы.
Исключена подследственность уголовных дел по пыткам из ведения правоохранительных органов, сотрудники которых совершили эти преступления. Законодательное понятие «пытки» приведено в соответствие с требованиями Конвенции против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания, подписанной в Нью-Йорке 10 декабря 1984 года
Урегулирован механизм проверки заявлений граждан о совершенных пытках, а также по их предупреждению. Введено обязательное участие судебных экспертов в медицинском освидетельствовании на предмет выявления телесных повреждений у лиц, находящихся в местах лишения свободы.
До конца года 2011 года планируется завершить работу над законопроектами о национальном превентивном механизме и о службе пробации осужденных.
Вместе с тем, принципы деятельности превентивных механизмов не новы для нашей уголовно-исполнительной системы. В течение 5 лет в стране активно действуют общественные наблюдательные комиссии. Число проверок этими комиссиями мест содержания с 2008 года возросло в 4 раза.
В целом, пенитенциарная система Казахстана поэтапно приближается к международным стандартам. Ее реформирование продолжится через:
- переход к покамерному порядку содержания;
- установление механизмов общественного контроля и повышение качества медицинского обслуживания, особенно системы профилактики заболеваний лиц, отбывающих уголовное наказание.
Правительство проявляет нулевую терпимость к пыткам и к фактам торговли людьми.
В соответствии с рекомендациями 33-й сессии Комитета по правам ребенка 18 Центров временной изоляции, адаптации и реабилитации несовершеннолетних (ЦВИАРН) со штатной численностью 386 единиц переданы из системы Министерства внутренних дел в систему образования (Указ Президента Республики Казахстан «О мерах по повышению эффективности правоохранительной деятельности и судебной системы в Республике Казахстан» от 17 августа 2010 года № 1039).
Данное решение продиктовано стремлением нашего общества изменить сложившуюся систему профилактики детской беспризорности и безнадзорности с учетом общемировых тенденций гуманизации в отношении несовершеннолетних.
Согласно Закону Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования деятельности органов внутренних дел в сфере обеспечения общественной безопасности» ЦВИАРНы реорганизованы в Центры адаптации несовершеннолетних (далее – ЦАНы).
В ЦАНы помещаются несовершеннолетние в возрасте от 3 до 18 лет: безнадзорные и беспризорные дети, дети, оставшиеся без попечения родителей, несовершеннолетние, направляемые в специальные организации образования.
В задачи ЦАНов входит оперативная помощь в выходе из кризисной ситуации несовершеннолетних, их устройство, воссоединение ребенка с семьей.
За последние три года по заказу Министерства образования и науки Республики Казахстан проведены пять социологических исследований по вопросам аутодеструктивного поведения несовершеннолетних, по профилактике и предупреждению насилия в отношении детей, мониторинга защиты прав детей от жестокого обращения и сексуальной эксплуатации, соблюдения прав и законных интересов детей в организациях образования.
Так, совместно с неправительственной организацией «Союз кризисных центров Казахстана» в 2008 году было проведено социологическое исследование по оценке масштабов насилия в отношении детей в семье, школе.
Исследование выявило причины и масштабы насилия в городе Алматы, Акмолинской, Алматинской, Восточно-Казахстанской областях. Из 1300 опрошенных детей 14 % младших школьников и 22 % учащихся среднего и старшего возраста ответили, что подвергались физическому насилию в виде пинков, толчков, избиения. Сексуальному насилию в виде домогательств и изнасилований подверглось 2 % детей младшего школьного возраста и 3 % учащихся среднего и старшего возраста. 12 % детей подвергались преследованиям в среде учащихся и 9 % из них – длительное время.
Учреждением Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан совместно с представительством Детского фонда ООН в Казахстане в 2010 – 2011 годах проведено исследование по оценке уровня насилия в детских государственных учреждениях систем образования, здравоохранения и социальной защиты.
По результатам исследования были направлены рекомендации омбудсмена в адрес министерств образования и науки, здравоохранения, труда и социальной защиты населения, по рассмотрению которых поступило предложение о разработке совместного плана действий по профилактике и предупреждению насилия в отношении детей, проживающих в учреждениях интернатного типа.
Для профилактики и предупреждения насилия в отношении детей в республике будут приняты дополнительные меры по усилению взаимодействия между государственными органами, международными и неправительственными организациями. Будет продолжена работа по повышению уровня информированности и правовой грамотности населения, совершенствованию законодательной базы в вопросах усиления ответственности лиц, допускающих нарушения прав детей.

V. Семейное окружение и альтернативный уход
a) Право родителей руководить ребенком
(статья 5)

Подробная информация по этому вопросу содержится в пунктах 163 – 169 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 190 – 197 второго и третьего периодического доклада о выполнении Конвенции в 2007 году.
Согласно статье 27 Конституции Республики Казахстан брак и семья, материнство, отцовство и детство находятся под защитой государства. Забота о детях и их воспитание являются естественным правом и обязанностью родителей. Право родителей руководить ребенком закреплено в действующем законодательстве Республики Казахстан (Законы Республики Казахстан «О браке и семье», «О правах ребенка в Республике Казахстан», «Об образовании» и другие).
В соответствии с Уголовным Кодексом Республики Казахстан за неисполнение или ненадлежащее исполнение обязанностей по воспитанию несовершеннолетних виновные лица привлекаются к уголовной ответственности.
Одной из основных задач социальной политики Республики Казахстан является сокращение численности детей, воспитывающихся в интернатных учреждениях.
В 2010 году в Республике Казахстан насчитывается 38 386 детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей.
Для оказания поддержки гражданам, желающим усыновить или взять под опеку, на патронат ребенка-сироту или ребенка, оставшегося без попечения родителей, в 14 регионах республики созданы 14 Школ приемных родителей, в 4 регионах – 7 Служб поддержки семьи.
Увеличилось количество специалистов в отделах образования, осуществляющих функции по опеке и попечительству, на 116 единиц. В 2007 году – 210 специалистов, в 2010 году – 326.
Введено материальное стимулирование граждан, принявших на воспитание детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей. С 2011 года выплачивается пособие опекунам и попечителям на содержание детей данной категории в расчете 10 МРП (месячных расчетных показателей).
Данная мера позволит сократить количество воспитанников детских домов, так как у многих из них есть родственники, которые при материальной поддержке смогут взять ребенка в семью.

b) Ответственность родителей
(пункты 1, 2 статьи 18)

Подробная информация по этому вопросу содержится в пунктах 170 – 174 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 199 – 208 второго и третьего периодического доклада о выполнении Конвенции в 2007 году.
В соответствии с Конституцией забота о детях и их воспитании является естественным правом и обязанностью их родителей.
С августа 2009 года введена административная ответственность родителей и собственников развлекательных заведений за нахождение в них несовершеннолетних в ночное время. Также введен запрет на распитие алкогольных напитков (в т.ч. пива) в общественных местах.
В 2010 году за допущение несовершеннолетних в развлекательные заведения в ночное время к административной ответственности привлечено более 700 владельцев развлекательных заведений и около 3 тысяч родителей или лиц, их заменяющих.
Свыше 16 тысяч несовершеннолетних задержано за распитие пива в общественных местах. За продажу табачных изделий лицам, не достигшим 18 лет, и реализацию алкогольной продукции подросткам к административной ответственности привлечено более 2 тысяч индивидуальных предпринимателей.
20 декабря 2010 года принят Закон по вопросам обеспечения общественной безопасности, которым установлена административная ответственность за нахождение несовершеннолетних без сопровождения законных представителей вне жилых помещений в ночное время (с 23.00 часов до 6.00 часов утра). С момента принятия Закона к административной ответственности привлечено свыше 8 тысяч родителей.
Пристальное внимание уделяется выявлению взрослых лиц, вовлекающих несовершеннолетних в пьянство и другие антиобщественные действия.
На учете в органах внутренних дел состоят более 13 тысяч неблагополучных семей, в которых воспитывается около 20 тысяч детей. Органами внутренних дел совместно с органами образования применяется весь спектр возможностей, предусмотренных законодательством, по обеспечению защиты прав детей от преступных посягательств родителей или лиц, их заменяющих.
Так, с начала 2010 года за неисполнение обязанностей по воспитанию несовершеннолетних детей к административной ответственности привлечено более одной тысячи родителей и лиц, их заменяющих, возбуждено 27 уголовных дел по статье 137 (неисполнение обязанностей по воспитанию несовершеннолетнего) Уголовного Кодекса Республики Казахстан.

В 2011 году более 3 тысяч родителей привлечены к административной ответственности по статье 111 (невыполнение родителями или лицами, их заменяющими, обязанностей по воспитанию детей) Кодекса об административных правонарушениях. В отношении 13 родителей возбуждены уголовные дела по статье 137 УК РК (неисполнение обязанностей по воспитанию несовершеннолетнего). К уголовной ответственности привлечено 4 взрослых лиц за вовлечение несовершеннолетних в совершение антиобщественных действий (статья 132 УК РК).

e) Разлучение с родителями
(статья 9)

Подробная информация по этому вопросу содержится в пунктах 175 – 187 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 209 – 215 второго и третьего периодического доклада о выполнении Конвенции в 2007 году.
По данным Министерства внутренних дел в 2010 году около одной тысячи родителей лишены родительских прав.
В 2010 году в Домах ребенка воспитываются до трехлетнего возраста 1 586 детей (в 2007 году – 2 131 ребенок). В приютах находятся – 599 детей (в 2007 году – 673 ребенка). Время пребывания до 6 месяцев до определения статуса ребенка.
В домах «Надежда» – 369 детей (в 2007 году – 413 детей) – до года.
В г. Астане при Доме ребенка открыт Дом «Надежда» для мам, у которых нет жизненного опыта и поддержки даже в родной семье. Здесь молодые мамы живут вместе со своими детьми, кормят грудью, воспитывают их до одного года. Пока это один такой модульный центр, планируется открыть такие центры и в других регионах страны.
В организациях образования для родителей проводятся лектории, действуют советы родителей, советы отцов.
В целях культивирования в общественном сознании образа здоровой и полноценной семьи в 2009 году на телеканалах транслировалась передача «Мен және менің отбасым», «Я и моя семья», направленная на повышение роли родителей в воспитании детей.
Ежегодно в республике проводятся региональные фестивали семейного творчества «От чистого истока», посвященные Международному дню семьи.
В соответствии с действующим законодательством Республики Казахстан каждый ребенок имеет право жить и воспитываться в семье. При отсутствии родителей, при лишении их родительских прав и в других случаях утраты родительского попечения право ребенка на воспитание в семье обеспечивается органами опеки и попечительства в установленном законодательством порядке.
Обязанности соответствующих органов и организаций по обеспечению прав детей, лишенных семейного окружения, отражены в Гражданском Кодексе, в Законах Республики Казахстан «О браке и семье», «О детских деревнях семейного типа и Домах юношества», «О правах ребенка», «О гражданстве Республики Казахстан», «О жилищных отношениях».

d) Воссоединение с семьей
(статья 10)

Подробная информация по этому вопросу содержится в пунктах 188 – 192 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 216 – 219 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
Ведется работа по возвращению детей в биологические семьи. Возвращено с 2007 года более 4 000 детей. Ежегодно увеличивается число возвращенных детей в биологические семьи. В 2010 году возвращено 1 328 детей (в 2007 году – 1 004 ребенка).

e) Восстановление содержания ребенка
(пункт 4 статьи 27)

Вопросы восстановления содержания ребенка в Республике Казахстан регламентируются законодательством Республики Казахстан и отражены в пунктах 195 – 199 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году.

f) Дети, лишенные семейного окружения
(статья 20)

Подробная информация по этому вопросу содержится в пунктах 200 – 213 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 227 – 236 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
Вопросы защиты прав и интересов детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, нашли отражение в законах Республики Казахстан «Об образовании», «О правах ребенка в Республике Казахстан», «О браке и семье», «О детских домах семейного типа и Домах юношества», «О государственных пособиях семьям, имеющим детей», «О государственных социальных пособиях по инвалидности, по случаю потери кормильца и по возрасту», «О жилищных отношениях» и других.
На конец 2010 года в республике насчитывается 210 государственных и негосударственных организаций для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, в которых созданы все необходимые условия для проживания и воспитания 14 052 детей. Однако многочисленные исследования психологов и педагогов показывают, что помещение ребенка в учреждение интернатного типа не обеспечивает удовлетворение его основных потребностей, что, в свою очередь, приводит к нарушению индивидуальных особенностей ребенка. В условиях интернатного учреждения социальное развитие ребенка, как правило, ограничено из-за отсутствия семьи, близких людей и друзей. Сироты с раннего детства лишены возможности корректировать свое поведение, ориентируясь на действия родителей, поэтому пребывание в однородной среде в детских домах и интернатах формирует у этих детей заниженные жизненные стандарты.
С целью создания условий, максимально приближенных к семейным, для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, в республике проводится определенная работа по деинституционализации детских домов и интернатных учреждений, их разукрупнению. Сегодня в детских домах, работающих по типу семьи, дети живут в группах по 8 – 10 человек, связанные между собой родственными отношениями, привязанностью и дружбой. Кроме того, в детских домах внедрены программы воспитания с учетом индивидуальных особенностей ребенка, созданы условия, приближенные к семейным.
Среди 210 организаций функционируют 7 детских деревень семейного типа (349 детей), 3 SOS детские деревни (190 детей), 22 детских дома семейного типа (330 детей), которым свойственны основные черты и особенности семейного уклада.
Во всех организациях созданы условия для обучения и воспитания, имеются лингафонные и мультимедийные кабинеты, 148 организаций подключены к сети Интернет.
Ежегодно в регионах для воспитанников детских домов проводятся благотворительный праздник «Ризашылық», «Доброта во благо детям...!», республиканская акция «Қуан сәби», направленные на поиск и привлечение людей, желающих взять на воспитание в свою семью ребенка, оставшегося без попечения родителей.
Благодаря этому, в зимние и весенние каникулы 2010 года в семьях казахстанских граждан отдохнули в гостевых семьях 1103 воспитанника детских домов. Ежегодно более 120 детей-воспитанников детских домов в период летних каникул отдыхают за рубежом.
Талантливые, одаренные дети участвуют в международных конкурсах. Так, например, 30 апреля 2011 года 27 детей детского дома «Үміт» приняли участие в Международном конкурсе-фестивале в турецком городе Фетхие, где заняли 2-е место среди 23 стран-участников.
В 2011 году из 38 386 детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, 22 067 (в 2007 году – 29 147) находятся под опекой (попечительством), 2 267 – на патронатном воспитании (в 2007 году – 1 823).
В целях решения проблем детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, в 2011 году утвержден План мероприятий агитационно-пропагандистской работы, направленной на профилактику социального сиротства, пропаганду усыновления детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, разработанный Министерством образования и науки Республики Казахстан совместно с Национальной комиссией по делам женщин и семейно-демографической политике при Президенте Республики Казахстан, министерствами связи и информации, культуры.
Согласно этому плану в регионах республики проводятся конференции отцов, круглые столы, на областных телеканалах организован показ видеоролика «Әр балаға - отбасының бақыты» («Каждому ребенку – счастливую семью»), цикл телепередач «Надежда детских сердец», посвященные вопросам устройства воспитанников детских домов в семьи наших граждан.
Учреждением казахстанского омбудсмена на регулярной основе осуществляется мониторинг соблюдения прав детей в детских учреждениях страны.
Так, в 2010 году было посещено 22 детских интернатных учреждения в городах Астане, Алматы, Кокшетау, Шымкенте, Павлодаре, Жезказгане, Сатпаеве.

g) Усыновление (удочерение)
(статья 21)

Усыновление (удочерение) является одной из альтернативных форм устройства детей, оставшихся без попечения родителей. Основной целью усыновления (удочерения) является обеспечение детей, лишенных родительской заботы, условиями жизни в родной семье.
Согласно законодательству Республики Казахстан приоритет в вопросах усыновления принадлежит гражданам нашей страны, которые имеют право усыновить ребенка с момента определения его статуса в качестве оставшегося без попечения родителей.
Со дня принятия Закона Республики Казахстан «О браке и семье» с 1999 года были усыновлены 41 091 ребенок, в том числе 31 929 детей – казахстанскими гражданами, 487 детей – родственниками-иностранцами, 8 675 детей – иностранными гражданами.
В сравнении с 2009 годом наблюдается тенденция увеличения количества детей, усыновленных казахстанскими гражданами (2009 год – 3 044 ребенка, 2010 год – 3 100 детей).
В то же время сократилось количество детей, усыновленных иностранными гражданами (2009 год – 669 детей, 2010 год – 506 детей).
12 марта 2010 года Республика Казахстан ратифицировала Конвенцию о защите детей и сотрудничестве в отношении иностранного усыновления.
В настоящее время ведется работа по приведению национального законодательства в соответствие с нормами данной Конвенции.
В Восточно-Казахстанской области в сентябре 2010 года проведено расширенное заседание Республиканского совета директоров организаций образования для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, и специалистов по защите прав детей по вопросу «О задачах органов опеки и попечительства в рамках реализации положений Гаагской конвенции о защите детей и сотрудничестве в отношении иностранного усыновления».
В марте 2011 года в г. Астане проведен республиканский семинар-совещание на тему «Актуальные вопросы иностранного усыновления в свете ратификации Конвенции о защите детей и сотрудничестве в отношении иностранного усыновления».
В семинаре-совещании приняли участие представители государственных органов, Генеральной прокуратуры РК, ювенального суда г. Астаны, Детского фонда ООН (ЮНИСЕФ) в Республике Казахстан.
Для активизации информационно-разъяснительной работы через СМИ по устройству детей-сирот в семьи казахстанских граждан в рамках госзаказа была подготовлена телепрограмма «Мен және менің отбасым», «Я и моя семья», которая транслировалась на телеканале «Казахстан».
На ведущих республиканских телеканалах в 2010 году транслируются социальные видеоролики. На телеканале «Ел арна» выходит серия передач «Наши дети». В местных газетах открыты специальные рубрики «Каждому ребенку – семью», «Я ищу маму!», «Мама, найди меня», «Миру нужен я, мне нужна семья» и другие.

h) Незаконное перемещение и невозвращение
(статья 11)

Нормы статьи 11 Конвенции о незаконном перемещении и невозвращении отражены в пунктах 193 – 194 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 221 – 224 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
Межведомственными комиссиями по борьбе с торговлей людьми, а также гуманитарному праву и правам человека при Правительстве Республики Казахстан поддержано предложение о ратификации Казахстаном Конвенции о гражданских аспектах международного похищения детей, принятой в городе Гаага 25 октября 1980 года.
В настоящее время ведется проработка вопроса о присоединении Республики Казахстан к Конвенции о гражданских аспектах международного похищения детей.
Конвенция направлена на защиту детей от незаконного перемещения, а также возвращение детей, незаконно перемещенных в другое государство (статья 1).
Присоединение Республики Казахстан к Конвенции позволит обеспечить на межгосударственном уровне дополнительные гарантии прав детей и их родителей (иных законных представителей), граждан нашей страны, создать действенный правовой механизм взаимодействия Казахстана с другими государствами при решении вопроса о возвращении детей, незаконно перемещенных или удерживаемых в иностранных государствах.
При этом уже сам факт присоединения Казахстана к Конвенции, широкое информирование об этом казахстанских и иностранных граждан и организаций станет действенной превентивной мерой, которая позволит сократить случаи похищения детей и гарантировать обеспечение защиты их прав и законных интересов.

i) Защита от злоупотребления и небрежного обращения
(статья 19), а также физическое и психическое восстановление и
социальная реинтеграция
(статья 39)

Информация по этому вопросу содержится в пунктах 232 – 234 первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 260 – 263 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.

j) Периодическая оценка условий, связанных
с попечением о ребенке
(статья 25)

В соответствии со статьей 25 Конвенции информация о периодической оценке попечения и всех других условий, связанных с попечением о ребенке, его защитой, физическим либо психическим лечением, представлена в пунктах 230 – 231 Первоначального доклада о выполнении Конвенции в 2003 году и пунктах 255 – 259 второго и третьего периодического доклада о реализации Республикой Казахстан Конвенции о правах ребенка.
Указанные ранее нормы и правила действуют в полном объеме и в настоящее время.
В соответствии со статьей 46 Закона Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан» Комитетом по охране прав детей Министерства образования и науки РК ежегодно готовится Главе государства доклад о положении детей в республике, который размещается на сайте Комитета по охране прав детей и издается отдельной брошюрой.
В марте 2009 года на правительственном часе в Мажилисе Парламента был заслушан отчет о реализации первого этапа программы «Дети Казахстана».
В декабре 2009 года на заседании Комиссии по правам человека при Президенте Республики Казахстан был заслушан отчет министерств и ведомств республики о проводимой работе по защите прав и интересов детей, созданию условий содержания, воспитания и обучения детей, оставшихся без попечения родителей, в рамках выполнения положений Конвенции.
В 2010 году Казахстан успешно прошел процедуру Универсального периодического обзора по правам человека в Республике Казахстан. В настоящее время разработан план мероприятий по реализации рекомендаций Комитета ООН по правам человека.
В 2011 году Уполномоченным по правам человека в Республике Казахстан был подготовлен отчет о деятельности Уполномоченного за 2010 год, в котором содержится анализ ситуации с обеспечением прав и свобод человека, в том числе женщин и детей, обозначены наиболее актуальные проблемы и причины, связанные с их нарушением.
В рамках работы по приоритетному направлению деятельности омбудсмена «защита и поощрение прав детей» были посещены 30 детских учреждений городов Астаны, Алматы, а также Павлодарской, Южно-Казахстанской, Карагандинской и Акмолинской областей для проведения мониторинга охраны прав детей. В ходе мониторинга были изучены вопросы соблюдения прав детей на образование, охрану здоровья, отдых, досуг, участие в культурной и творческой жизни, доступ к информации, пользование родным языком, культурой.
23 июня 2011 года в Мажилисе Парламента Республики Казахстан с участием делегации Европейского союза и Представительства Детского Фонда ООН (ЮНИСЕФ) были рассмотрены вопросы выполнения рекомендаций Комитета по правам ребенка.

VI. Базовое медицинское обслуживание и социальное обеспечение
а) Дети-инвалиды
b) (статья 23)

Важное значение в республике уделяется социальной защите детей-инвалидов, реабилитации и интеграции их в общество.
В Республике Казахстан, по состоянию на 01.01.2011 года, на учете состоит 54 495 детей-инвалидов, в том числе 45 810 детей-инвалидов до 16 лет, 1 016 детей-инвалидов первой группы до 18 лет, 3 052 ребенка-инвалида второй группы до 18 лет, 4 617 детей-инвалидов третьей группы до 18 лет.
В настоящее время в системе социальной защиты функционирует сеть социальных учреждений, в их числе 3 дома-интерната для детей-инвалидов с нарушениями опорно-двигательного аппарата, 17 детских психоневрологических домов-интернатов, 6 центров реабилитации, 160 отделений социальной помощи на дому, в которых специальными социальными услугами охвачено более 30 % детей-инвалидов (свыше 17 тыс. чел.).
Дети-инвалиды обеспечиваются бесплатным лечением, реабилитацией в рамках гарантированного объема бесплатной медицинской помощи. В амбулаторных условиях отдельные категории населения, по видам заболеваний, в том числе дети-инвалиды, обеспечиваются бесплатно медикаментами и специальными продуктами питания. Реабилитационная помощь детям-инвалидам оказывается как на региональном, так и республиканском уровнях. Комплексная реабилитация включает медицинскую терапию, психолого-педагогическую коррекцию и социальную адаптацию.
Реабилитационная помощь детям оказывается в центрах республиканского значения: г. Астана – детский реабилитационный центр (РДРЦ), г. Алматы – детский реабилитационный центр «Балбулак», детский клинический санаторий «Алатау», курорт Боровое – центр реабилитации для детей и подростков; в 39-ти реабилитационных центрах регионального уровня, деятельность которых направлена на комплексную медико-психолого-педагогическую и социальную реабилитацию около 8,5 тысяч детей с ограниченными возможностями ежегодно.
В РДРЦ функционирует ортезный мини-завод, оснащенный германским оборудованием, выпускающий различные специальные приспособления, придающие физиологическое положение телу и патологически измененным конечностям, что является неотъемлемой частью реабилитации.
Для оказания медицинской помощи детям-инвалидам с тяжелыми врожденными и приобретенными нарушениями слуха с 2007 года в республике проводятся уникальные операции по кохлеарной имплантации. Проведено 430 таких операций. Ранее дети с такой патологией для получения подобной операции направлялись за рубеж.
В целях повышения качества жизни инвалидов в домах-интернатах с 2009 года из республиканского бюджета выделены средства на внедрение Стандарта оказания специальных социальных услуг в области социальной защиты детей-инвалидов на общую сумму 2,5 миллиардов тенге (1,7 млн. долларов США), которые были направлены на введение в медико-социальных организациях дополнительных штатных единиц специалистов по социальной работе, методистов, учителей дефектологов, логопедов, учителей физкультуры, инструкторов по труду, музыкальных руководителей, невропатологов, врачей-педиатров, физиотерапевтов, диетологов. Организовано комплектование групп с учетом возраста – от 6 до 12 человек в группе, исходя из уровня социального развития ребенка, тем самым был обеспечен индивидуальный подход к каждому ребенку. Оснащение домов-интернатов современным вспомогательным, медицинским, учебным оборудованием позволило создать условия для более полного удовлетворения потребностей детей-инвалидов в реабилитационных услугах.
За счет средств целевых текущих трансфертов детям-инвалидам с психоневрологическими заболеваниями и (или) с нарушением опорно-двигательного аппарата предоставляются специальные социальные услуги также в условиях полустационара – отделениях дневного пребывания, службах поддержки семьи, в условиях оказания услуг на дому. На эти цели из республиканского бюджета выделено 1,5 млрд. тенге.
Развитие полустационаров, отделений социальной помощи на дому, в том числе в рамках государственного социального заказа, направлено на сокращение численности детей с ограниченными возможностями, содержащихся в интернатных учреждениях.
В целях реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 1 марта 2006 года «Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира» в 2008 году принят Закон РК «О специальных социальных услугах», принятие и реализация которого позволили:
– сформировать современную модель предоставления специальных социальных услуг;
– создать комплексную систему социального обслуживания лиц, находящихся в трудной жизненной ситуации;
– расширить рынок специальных социальных услуг за счет участия в нем неправительственных организаций, деятельность которых позволяет создать конкурентную среду и повысить качество услуг;
– расширить перечень и повышение качества предоставляемых населению социальных услуг;
– определить правовой статус социальных служб и организаций, выработать единый механизм оказания специальных социальных услуг, установить права и обязанности социальных работников, определить компетенцию уполномоченных органов и так далее.
В целях формирования конкурентного рынка предоставления специальных социальных услуг к выполнению государственного социального заказа все шире привлекаются неправительственные организации:
в 2009 году специальными социальными услугами НПО охвачено около 1,5 тыс. детей с психоневрологическими патологиями на сумму 156,9 млн. тенге;
в 2010 году – более 2,0 тыс. детей с психоневрологическими заболеваниями на сумму 446,5 млн. тенге;
в 2011 году планируется предоставить услуги 2,1 тыс. детям на сумму 273,6 млн. тенге.
Согласно действующему законодательству о социальной защите инвалидов в Республике Казахстан, инвалидам, в том числе детям-инвалидам в соответствии с индивидуальной программой реабилитации (далее – ИПР) местными исполнительными органами за счет средств государственного заказа предоставляется санаторно-курортное лечение, специальные средства передвижения (кресло-коляски), технические вспомогательные (компенсаторные) средства (протезно-ортопедические, сурдо-тифлотехнические средства и обязательные гигиенические средства (мочеприемники, калоприемники, подгузники). В течение двух последних лет свыше 7 тыс. детям оказана протезно-ортопедическая помощь. Почти 3 тыс. детей с нарушениями зрения и слуха обеспечены сурдо-, тифлотехникой, выдано 1 748 кресел-колясок детям-инвалидам. Ежегодно 1000 детей направляются на санаторно-курортное лечение.
В целях совершенствования системы реабилитации, усиления социальной поддержки и улучшения качества жизни инвалидов Министерством здравоохранения совместно с Министерством труда и социальной защиты населения Республики Казахстан разработан и принят План мероприятий по вопросам профилактики заболевания и инвалидности на 2010 – 2011 годы.
Приказом Министерства здравоохранения от 23 июля 2010 года № 533 «Об утверждении санитарных правил «Санитарно-эпидемиологические требования к объектам здравоохранения» утверждены определенные санитарные нормы для создания благоприятных условий пребывания инвалидов в общественных местах. В частности, для инвалидов, передвигающихся на колясках, подъездные пути, внутренние проезды и пешеходные дорожки делаются с твердым покрытием и оборудуются пандусы, для движения по лестницам устраиваются двойные поручни для взрослых и детей, для слепых и слабовидящих – участки поручней, первая и последняя ступени лестницы обозначаются рифлением и контрастной окраской, специальные кабинеты в туалетах.
Министерство здравоохранения тесно сотрудничает с другими заинтересованными министерствами и ведомствами, а также неправительственными организациями в вопросах решения актуальных проблем детей с ограниченными возможностями.
В настоящее время в республике выявлены более 147 тысяч детей с ограниченными возможностями (в 2007 году – более 120 тысяч).
Статьей 8 Закона Республики Казахстан «Об образовании» гарантируется государством обеспечение гражданам с ограниченными возможностями условия для получения ими образования, коррекции нарушений развития и социальной адаптации.
Для удовлетворения образовательных услуг детям с ограниченными возможностями в республике действует разветвленная сеть специальных коррекционных организаций образования:
34 специальных детских сада и 280 специальных групп при детских садах общего типа для воспитания 9 676 детей дошкольного возраста;
101 коррекционная школа и 1 155 специальных классов при общеобразовательных школах для охвата обучением 26 тыс. детей (15,5 %).
17 150 детей интегрированы в общеобразовательную среду с получением коррекционно-педагогической помощи;
9 391 ребенок обучается на дому по индивидуальным программам.
Во исполнение п. 3 статьи 9 Закона РК «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями» созданы новые типы организаций образования. Необходимость создания таких организаций обусловлена разнообразием видов нарушений, которое не позволяет всем детям без исключения получать адекватную коррекционно-педагогическую поддержку в имеющихся типах специальных (коррекционных) учреждений.
Если в 2003 году были открыты 2 реабилитационных центра, 14 кабинетов и 99 логопедических пунктов, то в 2010 г. – их количество составляет 17, 124 и 402 соответственно.
Эти типы организаций образования обеспечивают коррекционно-педагогическую поддержку детей с ограниченными возможностями в развитии, обучающихся в общеобразовательных школах, и включение в общеобразовательный процесс детей, считавшихся ранее «необучаемыми». Охват составляет 15,5 % или свыше 26 тыс. детей получают своевременную помощь. За счет республиканского бюджета построена специальная школа-интернат для детей с нарушениями зрения на 250 мест в г. Караганде. В Алматинской области ведется строительство аналогичной школы-интерната.
В соответствии с пп.16 и 17 статьи 6 Закона РК «Об образовании» и Закона РК «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями» открыты новые виды специальных организаций образования: психолого-медико-педагогические консультации (одна ПМПК на 60 тыс. детского населения), реабилитационные центры (один центр на область), кабинеты психолого-педагогической коррекции (один кабинет на район).
В настоящее время действует 57 областных, городских и районных ПМПК, в том числе одна республиканская.
С расширением сети ПМПК улучшилось выявление детей с ограниченными возможностями в развитии. К примеру, если в 2007 году количество выявленных детей с ограниченными возможностями в развитии составляло более 120 тыс. чел. (2 % от детской популяции), то в 2010 году выявлено 147 679 детей и процент выявляемости вырос до 3,4 %. Введен централизованный банк данных о детях с ограниченными возможностями и сети специальных организаций. Это позволяет принимать скоординированные меры по расширению сети организаций образования, улучшению качества управления системой специального образования как в целом по республике, так и по отдельным регионам.
Из 147 679 детей и подростков с ограниченными возможностями в развитии обучением охвачено 125 444, что составляет 85,0 %, в т.ч.: раннего возраста – 2139 детей (39,1 %); дошкольного возраста – 18 911 детей (61,4 %); школьного возраста – 104 494 или 93,8 % от общего числа детей с ограниченными возможностями школьного возраста.
По видам:
с задержкой психического развития – 37 937 (27,7 %);
с нарушениями речи – 31 395 (22,9 %); снижение количества детей в сравнении с 2008 годом (-1,3 %);
с умственной отсталостью – 24 213 (17,7 %);
с нарушениями опорно-двигательного аппарата – 19 046 (13,9 %);
слабовидящие дети – 14 640 (10,7 %);
слабослышащие – 7 482 (5,5 %);
неслышащие – 1 883 (1,4 %) и незрячие дети – 314 (0,2 %).
В целях улучшения условий для организации обучения детей с ограниченными возможностями на дому, в том числе детей-инвалидов, Госпрограммой развития образования на 2011 – 2020 годы предусмотрено дистанционное обучение.
Для этого предусмотрено с 2011 по 2013 годы обеспечение специальным оборудованием (оборудование рабочих мест детей-инвалидов комплектом компьютерной техники и программным обеспечением с учетом вида заболевания индивидуальных особенностей, возможностей и потребностей, подключение этих мест к Интернету).
Так, например, в Павлодарской области все дети с особыми нуждами обучаются на дому, обеспечены компьютерами, электронными учебными программами и учебниками, подключены к Интернету.
В специальные организации образования успешно внедряются компьютерная техника и современные информационные технологии, которые способствуют социальной адаптации и реабилитации детей, повышению квалификационного уровня преподавательского состава, творческой разработке индивидуальных программ реабилитации для каждого ребенка.
Согласно статье 14 пункту 2 Закона Республики «Об образовании» для детей с ограниченными возможностями в развитии разрабатываются специальные образовательные учебные программы, учитывающие особенности развития и потенциальные возможности обучающихся и воспитанников, определяемые с учетом рекомендаций психолого-медико-педагогических консультаций.
Специальные общеобразовательные учебные программы разрабатываются на основе общеобразовательных учебных программ и направлены на обучение и развитие детей с ограниченными возможностями, учитывают психофизические особенности и познавательные возможности обучающихся воспитанников, определяемые с учетом рекомендаций психолого-медико-педагогических консультаций.
Вариативный подход к обучению предусматривает использование специальных учебных программ и учебников, ориентированных на разный уровень познавательного развития учащихся с ограниченными возможностями.
В соответствии с анализом, проведенным Национальным научно-практическим центром коррекционной педагогики, обеспеченность школ республики специальной учебной литературой составляет 57 %, в том числе для учащихся вспомогательных школ и по предметам с коррекционной направленностью для детей с нарушением зрения, слуха, речи. Дети с нарушениями слуха, зрения, функций опорно-двигательного аппарата, речи, задержкой психического развития с сохраненным интеллектом занимаются по учебникам и учебно-методическим комплектам общеобразовательных школ, обеспеченность которых составляет 100 %.
Издано 296 наименований оригинальных учебников и УМК, из них на казахском языке – 39 % наименований, на русском языке – 61 % наименований для детей:
с нарушениями интеллекта – 133 наименования (44,9 %);
неслышащих – 44 наименования (14,7 %);
слабослышащих – 16 наименований (5,4 %);
незрячих – 58 наименований (на шрифте Брайля) (19,6 %);
слабовидящих – 42 наименования (с укрупненным шрифтом) (14,2 %);
с тяжелыми нарушениями речи – 2 наименования (0,7 %).
В рамках выделенных из республиканского бюджета финансовых средств через трансферты с 2002 по 2010 годы коррекционные организации образования обеспечивались специальным оборудованием, вспомогательными техническими и компенсаторными средствами обучения: сурдотехникой (беспроводные и проводные учебные классы, аудиомеры), тифлотехникой (читающие машины, тифлокомплексы); сенсорными и мягкими комнатами для релаксации, логопедическими и лечебными тренажерами. Сегодня обеспеченность составляет от 40 до 60 %.
Профессиональное образование – один из важных инструментов социальной защиты инвалидов. Согласно законодательству инвалидам первой и второй групп и детям-инвалидам при поступлении на учебу в организации образования, реализующие профессиональные учебные программы технического и профессионального, послесреднего и высшего образования, предусмотрены следующие льготы:
– квота приема при поступлении на учебу в организации образования;
– при участии в конкурсе на получение бесплатного государственного образования через бюджетное финансирование государственных образовательных грантов в случае одинаковых показателей преимущественное право имеют инвалиды первой и второй групп, инвалиды с детства, дети-инвалиды, которым согласно заключению медико-социальной экспертизы не противопоказано обучение в соответствующих организациях образования;
– льготы по стипендиальному обеспечению инвалидам, обучающимся в организациях образования, реализующих профессиональные учебные программы технического и профессионального, послесреднего и высшего образования по государственному заказу или гранту;
– для детей-инвалидов, состояние здоровья которых исключает возможность их пребывания в дошкольных организациях общего типа и организациях образования, создаются детские сады и другие специальные коррекционные организации;
– при отсутствии возможности осуществлять воспитание и обучение детей-инвалидов в общих или специальных дошкольных организациях и других учебных заведениях с учетом желания родителей или законных представителей воспитание и обучение проводится на дому.
Государство полностью или частично несет расходы на содержание инвалидов, инвалидов с детства и детей-инвалидов в период получения ими образования в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан. 11 декабря 2008 года принят Указ Президента Республики Казахстан «О подписании Конвенции о правах инвалидов и Факультативного протокола к Конвенции о правах инвалидов».
Кроме того, в целях создания равных возможностей для их обучения, социального обеспечения и усиления социальной поддержки в организациях технического и профессионального образования ежегодно проводятся:
медицинский осмотр (бесплатно);
предоставляются места в общежитии (бесплатно);
оказывается материальная помощь;
освобождаются от занятий физической культуры и тяжелого физического труда (в зависимости от группы инвалидности и степени сложности заболевания);
проводятся индивидуальные занятия;
учитываются психологические и физические особенности при сдаче экзаменов;
проводятся беседы психологами (регулярно);
создаются условия для трудоустройства выпускникам и т.д., установлена тесная связь с родителями.
В профессиональных лицеях и колледжах обучаются 605,2 тыс. человек, в том числе 1 392 инвалидов I – II группы и молодежь с ограниченными возможностями.
За последние три года отмечается увеличение количества лиц, поступающих в высшие учебные заведения по квоте (2008 – 2009 учебный год – 8194 чел., 2010 – 2011 учебный год – 8 577 чел.)
Немаловажную роль играют кадры и специалисты, работающие с этой категорией людей. Подготовка специалистов-дефектологов в республике осуществляется с 1978 года в КазНПУ имени Абая кафедрой педагогики. Подготовка осуществляется по четырем направлениям: логопедия, олигофренопедагогика, сурдопедагогика, тифлопедагогика на государственном и русском языках.
В Казахском Государственном Женском педагогическом университете обучение ведется по специальности олигофренопедагогика и логопедия.
Вместе с тем, проблемы инвалидов по-прежнему актуальны, самостоятельно они не могут решить их. Например, инфраструктура городов в Казахстане все еще не приспособлена для людей с ограниченными физическими возможностями, недостаточно лечебных учреждений, проблема трудоустройства и занятости остается одной из самых острых, потому как работодатели отказываются брать на работу инвалидов, будучи убежденными, что эти люди не смогут выполнить порученную им работу. Такое отношение коренится в опасениях и стереотипных представлениях, в которых инвалидности придается большее значение, чем способностям. Поэтому начата работа с учетом мирового опыта развитых стран по изучению данной проблемы с участием самих инвалидов, разрабатывается долгосрочный план работы по улучшению качества жизни людей с ограниченными возможностями.
Последовательная работа по поддержке инвалидов, в том числе детей-инвалидов, особо нуждающихся в заботе государства, предусматривается в рамках реализации Указа Президента Республики Казахстан от 11 декабря 2008 года «О подписании Конвенции о правах инвалидов и Факультативного протокола к Конвенции о правах инвалидов». Планируется проведение ряда мероприятий по обеспечению инвалидов, в том числе детей-инвалидов, услугами в сферах занятости, здравоохранения, образования, информации, доступа к участию в культурной и спортивной, политической и общественной жизни, а также по модернизации системы медико-социальной экспертизы, совершенствованию системы социальной защиты, реабилитации инвалидов, повышению эффективности реабилитационных и специальных социальных услуг.

c) Охрана здоровья и услуги в области здравоохранения
(статья 24)

В Республике Казахстан с целью повышения качества и доступности медицинской помощи населению ежегодно увеличиваются объемы финансирования отрасли здравоохранения. Финансирование здравоохранения увеличилось с 1,9 процента ВВП в 2002 г. до 2,7 процентов – в 2010 году.
Благодаря проводимому курсу Правительства Республики Казахстан, направленному на улучшение социально экономических условий жизни казахстанцев, в стране наметилась тенденция улучшения основных медико-демографических показателей. Так, наблюдается увеличение рождаемости на 25 %, снижение смертности – на 11 %, естественный прирост населения увеличился в 1,7 раз. Вместе с тем, проблема детской и материнской смертности для республики остается актуальной. Основными причинами смерти младенцев являются отдельные состояния, возникающие в перинатальном периоде, на втором месте – врожденные пороки развития, на третьем – заболевания органов дыхания, далее следуют несчастные случаи, травмы и отравления.
В 2010 году зарегистрировано всего 368 957 родов, из них роды у девочек-подростков от 15 до 18 лет – 4 205, что составляет 1,1 %.
В 2010 году показатель абортов составил 23,0 на 1000 женщин репродуктивного возраста.
В 2010 году из общего числа абортов 3,1 процента составляют аборты среди девочек-подростков (18 лет и младше), в 2007 году – 4,5 процентов (всего абортов – 133 097).

Аборты по возрастным группам в 2006-2009 годах

(число абортов в тысячах и на 1000 женщин в возрасте 15 – 49 лет)

	2007	2008	2009	2010
Число абортов – всего, тыс.	133,1	124,0	113,3	106,1
в том числе мини-аборты	22,2	16,6	14,3	12,2
Число абортов у женщин в возрасте, лет
до 15 лет	0,1	0,1	0,1	0,1
15 – 18	5,9	5,2	4,0	3,3
19 – 34	100,5	92,8	84,9	79,9
35 лет и старше	26,6	26,0	24,4	22,9
Число абортов на 100 родов	40,8	34,2	31,3	28,7
Число абортов на 1000 женщин (15 – 49 лет)	30,3	28,1	25,5	23,0
в том числе в возрасте
до 15 лет	0,0	0,0	0,0	0,0
15 – 18	1,3	1,2	0,9	0,7
19 – 34	22,9	21,0	19,2	17,4
35 лет и старше	6,0	5,9	5,5	5,0

Вопросы охраны здоровья матери и ребенка были приоритетными в ходе реализации Государственной программы реформирования и развития здравоохранения Республики Казахстан на 2005 – 2010 годы (далее – Госпрограмма).
Для улучшения оказания медицинской помощи женщинам и детям была реализована Программа по снижению материнской и детской смертности на 2008 – 2010 годы, утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 28 декабря 2007 года № 1325.
С целью повышения доступности и качества оказания высокоспециализированной медицинской помощи женщинам и детям с 2007 года в городе Астане функционируют современные, отвечающие мировым стандартам, Национальный научный центр материнства и детства на 500 коек и Республиканский детский реабилитационный центр на 300 коек. Кроме того, медицинская помощь детям оказывается в Республиканской детской клинической больнице «Аксай» города Алматы. 5 тысячам пациентам, ежегодно получающим лечение, оказывается ортопедическая, урологически-нефрологическая, неврологическая помощь. Кроме того, проводится обследование и лечение детей из экологически неблагополучных регионов, длительная поэтапная реабилитация детей-инвалидов.
В Научных центрах педиатрии и детской хирургии в г. Алматы, материнства и детства в г. Астане функционируют отделения для лечения онкогематологической патологии. В г. Алматы к концу 2011 года онкогематологическое отделение будет расширено до 80 коек с открытием отделения по пересадке костного мозга.
В рамках развития кардиохирургической помощи детям к концу 2011 года планируется открытие детских кардиохирургических отделений в вышеуказанных научных центрах.
В рамках реализации вышеуказанной программы за счет республиканского бюджета с 2005 года проводилось обучение в ведущих зарубежных клиниках казахстанских специалистов по наиболее востребованным медицинским специальностям: кардиохирургия, нейрохирургия, акушерство, гинекология, неврология, педиатрия, неонатология, медицинская реабилитология и другим.
Для доступности медицинской помощи детям и женщинам, проживающим в отдаленных сельских регионах, в республике на протяжении ряда лет успешно функционируют передвижные детско-женские консультации. Кроме того, к концу 2010 года созданы 150 телемедицинских центров, имеющих связь с ведущими республиканскими клиниками республики.
В 2010 году стартовал новый социальный проект – 2 специализированных лечебно-диагностических поезда «Денсаулық». В 2011 году будет запущен еще один поезд.
В рамках Госпрограммы планируется введение 50-ти передвижных медицинских комплексов, из которых уже функционируют 11, где обеспечивается медицинская помощь терапевтами, гинекологами, педиатрами, стоматологами, экспресс-лабораторная диагностика, УЗ-исследования.
Вакцинация детского населения в Республике Казахстан входит в гарантированный объем бесплатной медицинской помощи, проводится за счет средств республиканского бюджета и является обязательным для населения. С 2008 года в Национальный календарь профилактических прививок введена вакцинация детей против гемофильной инфекции, запланирована реализация пилотного проекта по внедрению вакцинации детей против пневмококковой инфекции.
Совместно с экспертами ВОЗ с 2008 года ведется работа по конфиденциальному аудиту материнской смертности, перинатальной смертности, исследованию критических случаев. Реализуются программы по безопасному материнству, неонатальному уходу, иммунопрофилактике, раннему росту и развитию детей, профилактике микронутриентных нарушений, а также внедрению стратегии интегрированного ведения болезней детского возраста (ИВБДВ), включая ВИЧ/СПИД, рекомендованной Всемирной организацией здравоохранения (ВОЗ).
С целью организации и мониторинга вышеуказанных программ созданы Национальный центр координации по ИВБДВ на базе НЦ педиатрии и детской хирургии и региональные центры в каждом областном центре, Центр внедрения эффективных перинатальных технологий на базе ННЦ материнства и детства.
Совместно с ЮНИСЕФ в 2006 – 2007 годах для обеспечения перехода с 2008 года Казахстана на международные критерии живорождения оказана помощь в проведении широкомасштабной разъяснительной кампании среди населения, подготовке и обучению группы национальных тренеров, совершенствовании протоколов диагностики и лечения женщин и детей с учетом международных подходов.
С переходом на международные критерии живорождения в 2008 году по итогам 2010 года показатель материнской смертности снижен на 27 %, младенческой смертности – на 20 %. Среди подростков от 15 до 18 лет были снижены уровни беременности до 1,1 % (4 205 случаев) и абортов с 4,5 % (более 133 тысяч) до 3,1 % (более 106 тысяч).
На 2011 – 2015 годы Указом Президента Республики Казахстан от 29 ноября 2010 года № 1113 утверждена Государственная программа развития здравоохранения Республики Казахстан «Саламатты Қазақстан», в которой продолжено приоритетное направление по совершенствованию и доступности первичной медико-санитарной помощи (ПМСП), охраны здоровья матери, детей и подростков, в рамках которой с 2011 года планируется введение на уровне организаций ПМСП специальных социальных работников, что будет способствовать повышению качества медицинской помощи детскому населению.
На международной конференции в г. Алматы 15 июня 2011 года Казахстану как стране достигшей Универсального йодирования вручен Международный сертификат о достижении страной всеобщего йодирования и устранения дефицита йода в питании населения. По решению членов Координационного комитета международной сети ресурсных лабораторий по йоду и при поддержке Министерства здравоохранения йодная лаборатория Казахской академии питания выбрана Региональной ресурсной лабораторией для региона Центральной и Восточной Европы и стран СНГ.
В целях реализации статьи 160 Кодекса РК «О здоровье народа и системе здравоохранения» за истекший период 2011 года территориальными органами Комитета Государственного санитарно-эпидемиологического надзора Павлодарской, Северо-Казахстанской, Южно-Казахстанской областей совместно с ЮНИСЕФ и Союзом зернопереработчиков и хлебопеков Казахстана проведены семинары по вопросам соблюдения требований законодательства в части обязательной фортификации муки и определению фортификантов в муке. Принимаемые меры позволят продолжить мероприятия по фортификации пшеничной муки, способствующие снижению и профилактике заболеваемости железодефицитной анемией.
Министерствами образования, труда и социальной защиты населения, внутренних дел, здравоохранения, юстиции и ЮНИСЕФ подписан двухлетний рабочий план на 2010 – 2011 годы по вопросам охраны детства, улучшения здоровья и развития детей и подростков, улучшению питания и профилактики микронутриентных нарушений.
Из экологически неблагополучных Семипалатинского и Аральского регионов Республиканской детской клинической больницей «Аксай» г. Алматы проводятся обследование, лечение и поэтапная реабилитация детей.

Мероприятия по иммунопрофилактике детей в Республике Казахстан

Согласно Кодексу Республики Казахстан «О здоровье народа и системе здравоохранения» вакцинация против инфекционных заболеваний является обязательным для населения. Перечень инфекционных заболеваний, против которых проводится вакцинация, утверждается Правительством Республики Казахстан. Вакцинация детского населения в Республике Казахстан входит в гарантированный объем бесплатной медицинской помощи и проводится за счет средств республиканского бюджета.
На сегодняшний день благодаря целенаправленной политике государства в области иммунизации населения в стране ликвидирован полиомиелит, заболеваемость столбняком, дифтерией, доведена до единичных случаев заболеваемость коклюшем, снизилась заболеваемость вирусным гепатитом «В», эпидемическим паротитом. Продолжается реализация программы ВОЗ по элиминации кори и краснухи, а также ведется работа по поддержке статуса страны свободной от полиомиелита. В Казахстане с 2008 года в Национальный календарь профилактических прививок введена вакцинация детей против гемофильной инфекции.
С целью снижения смертности и заболеваемости детей раннего возраста Министерством здравоохранения с конца текущего года запланирована реализация пилотного проекта в отдельных регионах по внедрению вакцинации детей против пневмококковой инфекции. Мероприятия по всеобщей вакцинации детей раннего возраста в республике против данной инфекции включены в Государственную программу развития здравоохранения «Саламатты Қазақстан» на 2011 – 2015 годы.

Доступ к безопасной питьевой воде

В Послании Главы государства народу Казахстана в 2011 году одним из приоритетов для улучшения здоровья народа определено обеспечение населения качественной питьевой водой. Работа по обеспечению качественной питьевой водой была начата в 2003 году и есть положительные результаты. Доступ к централизованному водоснабжению в сельских населенных пунктах вырос до 41 процента, в городах – до 72-х процентов. Количество людей, пользующихся привозной водой уменьшилось в 4 раза. В то же время еще немало сел нуждаются в улучшении систем водоснабжения. В среднем по республике уровень доступа к питьевой воде должен составить к 2020 году 98 процентов, а качество воды должно отвечать всем установленным санитарным нормам. В 2020 году доступ к центральному водоснабжению в городах должен составить 100 процентов. А в сельской местности – вырасти вдвое, до 80-ти процентов.
В соответствии с Кодексом Республики Казахстан «О здоровье народа и системе здравоохранения» государственными органами санитарно-эпидемиологической службы осуществляется мониторинг и санитарно-эпидемиологические мероприятия, направленные на предупреждение ухудшения условий водопользования и неблагоприятного влияния небезопасной питьевой воды на состояние здоровья населения.
В 2010 году обеспеченность населения республики водопроводной питьевой водой составила 82 % (удельный вес населения, обеспеченного водопроводной водой в 2007 г. – 78,4 %, 2008 г. – 81,1 %, 2009 г. – 81,2 %).
Ситуация по безопасности питьевой воды из систем централизованного водоснабжения в республике стабильная, удельный вес несоответствия по санитарно-химическим и микробиологическим показателям за истекший период 2010 года составил 1,7 % и 1,4 %.
В целом по республике на контроле санитарно-эпидемиологической службы находится 2831 объект централизованного водоснабжения. Удельный вес не отвечающих санитарно-эпидемиологическим требованиям водопроводов составил 4,9 % или 133.
Министерством здравоохранения с 2006 года проводятся мероприятия по модернизации и оснащению современным лабораторным оборудованием существующих лабораторий санитарно-эпидемиологической службы.
Для улучшения обеспечения населения питьевой водой по инициативе Министерства здравоохранения вопросы обеспечения водопроводной питьевой водой введены в рейтинг деятельности акимов территорий.
Продолжается работа по проведению мониторинга состояния здоровья населения и окружающей среды.

Семипалатинский полигон

Семипалатинский ядерный полигон является одним из трех крупнейших мировых ядерных полигонов.
Постановлением Правительства Республики Казахстан территория бывшего ядерного полигона отнесена к землям запаса, на которых запрещается хозяйственная деятельность, с последующим углубленным комплексным обследованием радиационной обстановки и передачей для народно-хозяйственного использования в установленном порядке.
В целях социальной защиты жителей полигона принят Закон Республики Казахстан «О социальной защите граждан, пострадавших вследствие ядерных испытаний на Семипалатинском испытательном ядерном полигоне».
В настоящее время реализован проект по радиологической оценке при поддержке программы НАТО, а также проект «Планирование устойчивого землепользования» при поддержке Правительства Великобритании.
Для решения экологических, экономических и социальных проблем Семипалатинской зоны экологического бедствия реализована Программа по комплексному решению проблем бывшего Семипалатинского испытательного ядерного полигона на 2005 – 2007 годы.
Необходимость решения проблем Семипалатинского испытательного полигона по настоящее время является актуальным вопросом и признана международной общественностью. Генеральная Ассамблея Организации Объединенных Наций, признав серьезность ситуации, приняла четыре резолюции по вопросу оказания помощи данному региону.
В отраслевую программу «Жасыл даму» на 2010 – 2014 годы, утвержденную постановлением Правительства Республики Казахстан от 10 сентября 2010 года № 924, включены мероприятия по комплексному решению проблем бывшего Семипалатинского испытательного ядерного полигона:
осуществление мероприятий по ограничению физического доступа на территорию зон строгого контроля;
осуществление мониторинга ведения хозяйственной деятельности на территории Семипалатинского испытательного полигона.
Также будут рассмотрены вопросы:
по оптимизации государственного управления территорией бывшего Семипалатинского испытательного полигона;
о статусе объектов Семипалатинского испытательного полигона;
по проведению комплексных исследований состояния всех природных сред на площади бывшего Семипалатинского полигона с составлением экологического паспорта территории полигона;
по выводу части земель Семипалатинского испытательного полигона из состава земель запаса в целях дальнейшего их использования в хозяйственной деятельности;
по проведению инвентаризации участков локального радиоактивного загрязнения и мероприятия по ремедиации/ликвидации наиболее опасных участков, по ликвидации и консервации отходов ядерной деятельности;
по проведению мониторинговых исследований с целью минимизации предотвращения дальнейшего загрязнения реки Шаган и возможного загрязнения реки Иртыш.

Аральское море

Кризис бассейна Аральского моря расширяется. Без объединенных усилий стран Приаралья и мировой общественности преодолеть Аральский кризис невозможно.
В соответствии с Соглашением о займе (Проект «Регулирование русла реки Сырдарьи и сохранение северной части Аральского моря (фаза 1)») между Республикой Казахстан и Международным Банком Реконструкции и Развития от 22 октября 2001 года, ратифицированным Законом Республики Казахстан от 20 марта 2002 года № 307-II, за счет средств займа Всемирного Банка и республиканского бюджета реализуется проект «Регулирование русла реки Сырдарьи и сохранение северной части Аральского моря».
В 2009 году завершена реализация первого этапа проекта «Регулирование русла реки Сырдарьи и сохранение северной части Аральского моря (фаза 1)» и планируется реализация второй фазы проекта.
Проект направлен на успешное развитие казахстанской части бассейна реки Сырдарья в целях обеспечения безопасности и улучшения условий окружающей среды и на более рациональное использование водных ресурсов, улучшения условий жизни населения.
В рамках проекта планируется строительство дополнительного водосброса на Шардаринской плотине с пропускной способностью 500 м 3/с, восстановление и усиление 50 км существующих дамб и спрямления русла реки в низовьях бассейна реки Сырдарья для пропуска зимних паводков, строительство ГЭС Аклак, предназначенное для регулирования озер в дельте и так далее.
В 2007 – 2009 годы проведена научно-исследовательская работа «Разработка экологических методов оздоровления в регионе озера Арал».
Анализ заболеваемости детского и взрослого населения Кызылординской области за последние 10 – 15 лет, проведенный в ходе исследования, показывает превышение уровней распространенности ряда классов болезней над средне-республиканскими показателями. Особенно высок уровень онкологических заболеваний в г. Кызылорде.
Впервые разработана электронная база данных содержания пестицидов и тяжелых металлов в объектах окружающей среды и грудном молоке женщин Приаралья, которая обновлена новыми сведениями по г. Казалинск и г. Кызылорда. На основании этих материалов заинтересованные учреждения и лица могут принять обоснованные решения или рекомендации по улучшению экологической ситуации в регионе.
Разработаны рекомендации по снижению отрицательного действия экологических факторов и повышению устойчивости организма к ним, а также рекомендации по установлению целевых показателей качества окружающей среды в Приаралье.

Здоровье подростков

В 2008 – 2010 годах в Республике Казахстан проводилась работа по реализации программы «Здоровый образ жизни», в рамках которой при поддержке заинтересованных министерств и ведомств, а также неправительственных организаций и СМИ проводились пресс-конференции, конкурсы, круглые столы, акции и другие мероприятия, направленные на пропаганду здорового образа жизни, профилактику факторов риска и социально значимых заболеваний, ведению школ здоровья, борьбу с табакокурением, алкоголизмом, наркоманией, а также спортивно-культурные мероприятия, спартакиады и конкурсы с распространением информационно-наглядного материала (плакаты, буклеты, листовки, памятки для родителей, карманные календари, футболки, бейсболки, сумочки). Разработаны видео- и аудиоролики по профилактике социально значимых заболеваний, туберкулеза, табакокурения. Во всех регионах республики установлены билборды и лайтбоксы по аспектам здорового образа жизни. Проводились республиканские акции, посвященные Всемирному дню семьи и Международному дню защиты детей. В рамках этих мероприятий организованы обучающие семинары для медицинских работников организаций образования, общественных организаций, а также круглые столы по вопросам планирования семьи, охраны репродуктивного здоровья, профилактики абортов, в том числе с выездом врачей в села.
Приняты меры для борьбы с алкоголизмом и курением.
Введен запрет на продажу табачных изделий лицам, не достигшим 18 лет, и запрещена реализация алкогольной продукции лицам в возрасте до двадцати одного года (ст. 159 Кодекса «О здоровье народа и системе здравоохранения»).
С целью предупреждения дорожно-транспортного травматизма среди детей, подростков и молодежи ежегодно проводится месячник под девизом «Безопасность детей на дорогах зависит от всех нас» с проведением круглых столов, обучающих семинаров для педагогов начальных классов, валеологов и медицинских работников организаций образования.
Сегодня в общеобразовательных школах действует 1 349 специальных медицинских групп с охватом более 16 тысяч детей, открыты более 6 тысяч медицинских кабинетов (в 82 % общеобразовательных школ), 487 стоматологических кабинетов.

ВИЧ/СПИД

В целях усиления мер борьбы по противодействию эпидемии СПИДа и приведения нормативных правовых актов в соответствие с международными стандартами завершена реализация Программы по противодействию эпидемии СПИДа в Республике Казахстан на 2006 – 2010 годы, утвержденной постановлением Правительства Республики Казахстан № 1216 от 15 декабря 2006 года.
В рамках Программы проведены мероприятия по профилактике и распространению ВИЧ/СПИДа в Республике Казахстан. Эпидемиологическая ситуация по ВИЧ-инфекции в республике стабилизирована.
В Казахстане стратегия снижения вреда от употребления наркотиков интегрирована в государственную профилактическую политику – в стране учреждено 168 пунктов доверия, из них 24 передвижные, которые осуществляют деятельность по обучению, информированию, консультированию и обмену шприцев и игл для лиц, вводящих наркотики.
Организована и функционирует сеть кабинетов добровольного анонимного тестирования на ВИЧ и психосоциального консультирования. Внедрена система дозорного эпидемиологического надзора, которая позволяет определить распространенность ВИЧ-инфекции среди различных групп населения. Процент ПИН, охваченных программами профилактики ВИЧ (т.е. получили в течение года шприцы, презервативы и знают, где пройти тестирование на ВИЧ) в 2010 г. составил – 66,5 % (2009 г. – 59,9 %).
Проводится профилактика передачи ВИЧ от матери к ребенку: экспресс-диагностика ВИЧ-инфекции у беременных женщин, профилактическое противовирусное лечение ВИЧ-инфицированных беременных женщин во время беременности, в родах и новорожденных.
Создан неснижаемый запас антиретровирусных препаратов на станциях скорой помощи, крупных стационарах и центрах СПИД. Обеспечивается химиопрофилактика вторичных, оппортунистических (пневмоцистной пневмонии и токсоплазмоза) заболеваний у взрослых и детей с ВИЧ-инфекцией.
В 2010 году мероприятия по борьбе с ВИЧ/СПИДом проводятся в сотрудничестве государственных организаций с 97-ю неправительственными организациями.
Мобилизованы ресурсы международных доноров, в 2010 г. было выделено грантов международных организаций на сумму 1 064,384 млн. тенге, в том числе Глобального фонда по борьбе со СПИДом, туберкулезом и малярией в сумме 786,729 млн.тенге.
В Республике Казахстан за период с 1987 по 2010 годы включительно зарегистрировано: 15771 случай ВИЧ-инфекции, в т.ч. 349 детей.
Среди ВИЧ-инфицированных дети до 14 лет составляют 24 (1,3 %), 15 – 19 лет – 1,6 % (2009 г. – 2,6 %). На возраст 15 – 49 лет приходится 96,2 % всех зарегистрированных случаев ВИЧ-инфекции. Наблюдается смещение по регистрации случаев в сторону более старших возрастов.
ВИЧ-инфицированным детям, связанным со вспышкой ВИЧ-инфекции в 2006 году в Южно-Казахстанской области (149 случаев), оказана лечебно-консультативная помощь с привлечением специалистов здравоохранения республики, научных центров России, Украины, Израиля, Кубы и международных организаций, в том числе ВОЗ, ЮНИСЕФ, СиДиСи. Министерством здравоохранения проводится еженедельный мониторинг эпидемиологической ситуации по ВИЧ-инфекции в области и о состоянии ВИЧ-инфицированных детей.
В настоящее время специфическое антиретровирусное лечение получают 103 ребенка, лечение от сопутствующих заболеваний получают 3 ребенка. Из 149 ВИЧ-инфицированных детей 11 умерли от сопутствующих заболеваний, не связанных с ВИЧ-инфекцией, 1 ребенок усыновлен гражданами США.
Для осуществления постоянного медицинского наблюдения, лечения, реабилитации ВИЧ-инфицированных детей в г. Шымкент открыт Центр по профилактике и лечению инфекционных заболеваний «Мать и дитя» на 60 коек стационарной помощи с амбулаторно-диагностическим отделением и учебным центром.
Укреплена материально-техническая база медицинских организаций области: построены областная детская больница, центр крови, стерилизационный комплекс, родильный дом; медицинские организации в полной мере обеспечены лекарственными средствами и одноразовыми изделиями медицинского назначения.
Ежегодно ВИЧ-инфицированные дети с родителями проходят курс оздоровления и психологической реабилитации в детском санатории «Алатау» г. Алматы, Научном центре материнства и детства в г. Астане, «Ардагерлер үйі» в г. Шымкент. Один ребенок получил лечение в клинике «Адас» государства Израиль.
Совместно с Детским Фондом ООН (ЮНИСЕФ) для снижения негативного отношения окружающих к ВИЧ-инфицированным детям и их семьям, а также для снятия напряжения в обществе были организованы мультидисциплинарные команды из числа медицинских работников и психологов Республики Казахстан, а также стран дальнего и ближнего зарубежья. Команды в каждом населенном пункте, где были выявлены такие дети, проводили беседы в школах, детских садах с учащимися, родителями и педагогами, выступали в средствах массовой информации о толерантном отношении к пострадавшим детям. Областным Центром по профилактике и борьбе со СПИДом для матерей проводилась учеба по уходу за ВИЧ-инфицированными детьми.
Возрастная структура ВИЧ-инфицированных в 2010 году:
– 15 – 19 лет – 32 – 1,6 % (2009 г. – 2,6 %)
– 20 – 29 лет – 759 – 38,2 % (2009 г. – 40,2 %)
– 30 – 39 лет – 786 – 39,5 % (2009 г. – 38,4 %)
– 40 – 49 лет – 297 – 14,9 % (2009 г. – 13,9 %)
– 50 – 59 лет – 74 – 3,7 % (2009 г. – 3,2 %)
– 60 лет – 16 – 0,8 % (0,4 %)
Дети до 14 лет составляют 24 (1,3 %)
На возрастную популяцию 15 – 49 лет приходится 96,2 % всех зарегистрированных случаев ВИЧ-инфекции. Наблюдается смещение по регистрации случаев в сторону более старших возрастов.
Распределение по социально-профессиональному статусу:
– 67,6 % (1344) – неработающие (2008 г. – 70,9 %, 2009 г. – 70,5 %);
– 18,2 % (361) – рабочие (2008 г. – 12,6 %, 2009 г. – 15,4 %);
– 4,1 % (82) – служащие (2009 г. – 3 %);
– 0,4 % (8) – пенсионеры – (2009 г. – 0,3 %);
– 5,8 % (115) – иностранные граждане (2008 г. – 6,9 %, 2009 г. – 6,7 %);
– 1 % (19) – учащиеся колледжей и высших учебных заведений (2009 г. – 1 %);
– 0,1 % (1) – военнослужащие;
– 1,6 % (32) – неизвестные лица.
Постепенно увеличивается в структуре выявления доля работающих граждан.
Меры по противодействию эпидемии ВИЧ/СПИДа осуществлялись по следующим 12 направлениям:
1) совершенствование политики правоотношений, создание правовой и социальной среды;
2) претворение в жизнь профилактических программ;
3) реализация стратегии снижения вреда введения наркотиков;
4) реализация стратегии профилактики полового пути передачи ВИЧ-инфекции;
5) учреждение и поддержание особых объектов предоставления услуг;
6) профилактика передачи ВИЧ от матери к ребенку;
7) постконтактная профилактика;
8) профилактика вторичных заболеваний у людей с ВИЧ-инфекцией;
9) профилактика гемотрансфузионного пути передачи ВИЧ-инфекции;
10) претворение в жизнь программ лечения, ухода и поддержки в соответствии с международными стандартами противовирусного лечения ВИЧ-инфицированных и больных СПИДом;
11) реализация социальных проектов для людей, пострадавших от ВИЧ инфекции;
12) совершенствование эпидемиологического слежения, мониторинга, оценки, планирования и прогнозирования ответных мероприятий.
По инициативе центров СПИД, центров формирования здорового образа жизни, общественных организаций проводятся различные массовые мероприятия для молодежи, посвященные вопросам СПИДа: театрализованные представления, конкурсы рисунков, сочинений, концерты, КВНы, вечера вопросов и ответов, на дискотеках проводится информационная работа.

d) Социальное обеспечение, службы и учреждения
по уходу за детьми
(статья 26 и пункт 3 статьи 18)

Особое внимание в Республике Казахстан уделяется выполнению статьи 26 и пункта 3 ст. 27 Конвенции, пунктов 26 – 28, 51, 52, 53 рекомендаций Комитета в части социальной защиты детей, а также семей, имеющих детей.
В стране создана комплексная система поддержки семей, имеющих детей, а также многодетных матерей.
В 2006 году вступил в силу Закон Республики Казахстан «О государственных пособиях семьям, имеющим детей», в соответствии с которым выплачиваются:
– единовременное государственное пособие в связи с рождением ребенка (независимо от доходов семьи);
– пособие по уходу за ребенком по достижению им возраста одного года (независимо от дохода семьи) в размерах, дифференцированных в зависимости от количества детей в семье;
– пособие на детей до 18 лет из малообеспеченных семей со среднедушевыми доходами ниже стоимости продовольственной корзины.
По состоянию на 1 января 2011 года пособие на рождение получили 329,2 тыс. человек, что на 27,4 % больше по сравнению с 2007 годом. При этом расходы на выплату пособия составили 15,2 млрд. тенге, что в 3,6 раза больше, чем в 2007 году.
За указанный период пособием по уходу за ребенком охвачено в среднем 130,6 тыс. человек, что меньше на 59,9 % аналогичного периода 2007 года. При этом расходы на выплату пособия составили 19,1 млрд. тенге или увеличились на 52,8 % в сравнении с 2007 годом.
Снижение охвата получателей пособия по уходу за ребенком, выплачиваемого из средств республиканского бюджета, в сравнении с 2007 годом связано с введением в 2008 году социальной выплаты по уходу за ребенком работающим матерям за счет средств Государственного фонда социального страхования.
Пособием на детей до 18 лет из малообеспеченных семей (далее – ГДП) охвачено 745,8 тыс. детей, что больше на 5,4 % по сравнению с 2007 годом, при этом сумма назначений составила 9,1 млрд. тенге. Следует отметить, что из общей суммы выплаченных ГДП 74,5 % направлено детям, проживающим в сельской местности, их доля в числе получателей ГДП составила – 73 %.
С введением с 2010 года Закона РК «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам социальной поддержки отдельных категорий граждан», принятого в реализацию Послания Главы государства народу Казахстана от 6 февраля 2008 года, социальная поддержка семей с детьми получила дальнейшее развитие.
При этом в сравнении с 2007 годом пособие на рождение четвертого и более ребенка увеличилось более чем в 4 раза и составляет 70 650 тенге;
пособие по уходу за ребенком по достижению им возраста одного года в среднем увеличилось более чем в 2,4 раза и составляет:
на 1-ого ребенка – 7 772 тенге;
2-го ребенка – 9 185 тенге;
3-го ребенка – 10 598 тенге;
4-го и более – 12 011 тенге.
Введен новый вид социальных выплат – пособие родителям, опекунам, воспитывающим ребенка-инвалида, в размере одной минимальной заработной платы 14 952 тенге.
Изменены условия для награждения многодетных матерей подвесками «Алтын алқа» с десяти до семи детей и «Күміс алқа» – с восьми до шести детей, при этом размер выплачиваемого им специального государственного пособия увеличен с 3,9 до 6 МРП (охвачено 194,1 тысяча награжденных государственными наградами многодетных матерей на сумму 14,8 млрд. тенге).
Принятые меры позволили совершенствовать систему государственной поддержки детей-инвалидов путем выплаты пособия лицам, непосредственно занимающимся их воспитанием и развитием; установить вариативность в вопросах определения размеров пособия на рождение ребенка в зависимости от того, каким в семье по счету является ребенок; повысить значимость, статус и количество многодетных семей и улучшить демографическое положение в стране.
В целях дополнительной социальной поддержки малообеспеченных семей, помимо детского пособия действующим законодательством предусматривается оказание адресной социальной помощи (АСП) семьям со среднедушевыми доходами ниже черты бедности в виде разницы между среднедушевым доходом и чертой бедности.

Государственная адресная социальная помощь населению

(на конец года)

	Количество получателей, человек
	2007	2008	2009	2010
Всего назначено	224 817	244 152	240 294	194 481
в том числе:
детям, всего	137 563	147 922	145 331	118 512
в том числе:
детям дошкольного возраста	59 150	65 787	67 852	58 070
детям школьного возраста	78 237	81 956	76 906	60 371
детям-инвалидам до 16 лет	176	179	573	71
студентам, слушателям, курсантам дневной формы обучения, включая магистратуру и аспирантуру	4 841	6 131	6 301	5 357
инвалидам (1,2,3 групп)	2 115	2 462	2 042	1 555
пенсионерам	1 012	1 333	1 028	652
безработным, состоящим на учете в органах занятости	26 313	22 550	21 516	17 476
самостоятельно занятым	14 823	23 480	23 672	18 017
работающим по найму	7 336	9 206	9 575	7 409
лицам, занятым по уходу за детьми	29 654	29 091	28 997	24 047
прочим категориям граждан	1 160	1 977	1 832	1 456

Адресная социальная помощь

	Общая сумма АСП, тыс. тенге
	2007	2008	2009	2010
Всего назначено	2 519 253,5	3 406 422,3	3 276 450,8	2 785 459,1
в том числе:
детям, всего	1 545 580,3	2 077 074,9	1 992 335,3	1 700 578,9
в том числе:
детям дошкольного возраста	685 073,9	933 113,3	928 459,8	812 189,8
детям школьного возраста	859 472,9	1 142 368,2	1 058 938,6	887 936,2
детям-инвалидам до 16 лет	1 033,5	1 593,4	4 936,9	452,9
студентам, слушателям, курсантам дневной формы обучения, включая магистратуру и аспирантуру	49 335,5	85 996,7	85 721,7	76 731,0
инвалидам (1,2,3 групп)	13 928,9	22 208,3	16 783,8	12 958,0
пенсионерам	6 577,6	11 075,0	7 883,6	5 301,6
безработным, состоящим на учете в органах занятости	361 670,1	406 296,3	367 883,7	295 695,4
самостоятельно занятым	121 076,5	246 797,9	257 001,6	220 706,3
работающим по найму	48 754,2	88 705,4	95 264,6	76 856,5
лицам, занятым по уходу за детьми	363 219,6	445 884,9	429 323,9	377 858,3
прочим категориям граждан	9 110,7	22 382,8	24 252,1	18 773,1

По итогам 2010 года АСП назначена 194,5 тыс. гражданам с доходами ниже черты бедности, что на 13,5 % меньше по сравнению с 2007 годом.

VII. Образование, досуг и культурные мероприятия
(статьи 28, 29 и 31)

Статьей 30 Конституции Республики Казахстан гарантируется бесплатное среднее образование. Эта норма также получила свое отражение в Законе «Об образовании», что соответствует статьям 28 и 29 Конвенции по правам ребенка.
Ежегодно увеличиваются расходы государственного бюджета образования.
Доля расходов бюджета на образование:
в 2007 году – 480,7 млрд. тенге или 3,7 % к ВВП,
в 2008 году – 641,0 млрд. тенге или 4,05 % к ВВП,
в 2009 году – 746,5 млрд. тенге или 4,4 % к ВВП,
в 2010 году – 797,0 млрд. тенге или 4,1 % к ВВП

Система образования в Республике Казахстан на основе принципа непрерывности и преемственности образовательных учебных программ включает следующие уровни образования:
1. дошкольное воспитание и обучение;
2. начальное образование (срок освоения общеобразовательной учебной программы начального образования – 4 года);
3. основное среднее образование (срок освоения общеобразовательной учебной программы основного среднего образования – 6 лет);
4. среднее образование (общее среднее образование, техническое и профессиональное образование) (срок освоения общеобразовательной учебной программы общего среднего образования — 2 года);
5. послесреднее образование (срок освоения профессиональных учебных программ послесреднего образования (кроме специальностей медицины) лицами, имеющими общее среднее образование, составляет не менее 2 лет, а имеющими техническое и профессиональное образование – не менее одного года);
6. высшее образование;
7. послевузовское образование.

В 2010-2011 учебном году по данным Министерства образования и науки в республике действовали:
– 7516 дневных государственных общеобразовательных школ;
– 78 вечерних школ;
– 115 негосударственных школ;
– 1897 школ с углубленным изучением различных предметов, в том числе 129 гимназий и 66 лицеев.
В республике функционировали 33 школы с обучением на трех языках.

Численность учащихся и учителей
в государственных дневных общеобразовательных школах

(на начало учебного года, тыс. человек)

	2006/2007	2007/2008	2008/2009	2009/2010
Численность учащихся – всего в том числе в школах:	2627,4	2561,6	2534,0	2531,0
начальных	30,5	31,0	27,7	27,2
основных	100,2	100,0	98,2	90,2
средних	2525,8	2435,6	2378,7	2359,4
для детей с ограниченными возможностями в развитии	15,9	15,3	14,7	14,4
для детей и подростков, нуждающихся в особых условиях воспитания	0,8	0,7	0,7	0,6
комплекс «школа – детский сад»	22,5	23,8	21,9	21,7
Численность учащихся, углубленно изучающих различные предметы, всего	327,7	308,4	329,6	330,2
из них:
в гимназиях и гимназических классах	131,1	124,5	152,2	150,3
в лицеях и лицейских классах	50,6	49,2	53,7	60,9
Численность учителей – всего	279,1	276,8	282,2	286,7

Численность учащихся
в государственных дневных общеобразовательных школах
по группам классов

	2006/2007	2007/2008	2008/2009	2009/2010
Всего учащихся в том числе:	2697,9	2608,7	2544,0	2500,5
в городской местности	1430,6	1272,4	1236,1	1192,8
в сельской местности	1267,4	1336,3	1307,9	1307,7
в 1-4 классах – всего	934,6	948,0	943,3	944
в том числе:
в городской местности	493,0	461,8	457,1	452
в сельской местности	441,6	486,2	486,2	492
в 5-9 классах – всего	1401,9	1360,1	1308,8	1235,7
в том числе:
в городской местности	754,1	676,9	648,6	600,3
в сельской местности	647,8	683,2	660,2	635,5
в 10-11 (12) классах – всего	344,6	300,6	292,0	320,9
в том числе:
в городской местности	169,0	133,7	130,5	140,5
в сельской местности	176,4	166,9	161,5	180,3
в специальных коррекционных организациях	16,7	16,0	15,4	15,0

Индекс человеческого развития (ИЧР)

Высокие позиции Казахстана по Индексу развития
образования (ИРО) в 2009-2011 годах

Для обеспечения права детей на получение качественного образования в Республике Казахстан реализована Государственная программа развития образования на 2005 – 2010 годы.
Общая стоимость Государственной программы: 165 664,9 млн. тенге.
В результате реализации Государственной программы развития образования в Республике Казахстан на 2005 – 2010 годы по состоянию на 1 июля 2010 года все уровни образования институционально обеспечены сетью соответствующих организаций. Структура образования приведена в соответствие с Международной стандартной классификацией образования. Создаются условия для введения 12-летней модели обучения. Реструктурировано техническое и профессиональное образование. Введена трехуровневая подготовка специалистов: бакалавр – магистр – доктор Ph.D. Утвержден Классификатор специальностей высшего и послевузовского образования Республики Казахстан, содержащий укрупненные группы специальностей.
Создана Национальная система оценки качества образования, включающая в себя элементы независимого внешнего оценивания (лицензирование, аттестация, аккредитация, рейтинг, единое национальное тестирование (далее – ЕНТ), промежуточный государственный контроль (далее – ПГК), комплексное тестирование абитуриентов и другие).
Укрепляется материальная база организаций образования.
Только в 2009 году осуществлена поставка в школы 640 кабинетов биологии, 536 лингафонных мультимедийных кабинетов (далее – ЛМК), 10 кабинетов физики, 78 кабинетов химии, доукомплектование 721 школы интерактивными досками. В настоящее время в 3450 школах имеются лингафонные мультимедийные кабинеты, по сравнению с 2005 годом их количество увеличилось на 2661.
Повышается качество образования.
Развивается инклюзивное образование.
Решаются вопросы бесплатного горячего питания и подвоза учащихся средней школы.
Государственный образовательный заказ на подготовку кадров с высшим и послевузовским образованием увеличился с 25 710 в 2005 году до 35 425 – в 2010.
Ведется работа по развитию информатизации образования. В 2010 году на один компьютер приходится 18 учащихся. В 2005 году данный показатель составлял 41, в том числе 36 – в сельской местности.
К сети Интернет подключено 98 % школ, сельских – 97 % (в 2005 году – 75 % и 70 % соответственно). К широкополосному Интернету имеют доступ 34 % школ.
Казахстанские школьники приняли участие в международном сопоставительном исследовании TIMSS – 2007 и заняли 5-ое место по математике и 11-ое по естествознанию среди учащихся 4-х классов 36 стран.

В национальной высшей школе приняты меры по достижению мирового уровня образования: Казахстан вошел в Европейское образовательное пространство, присоединился к Болонской Декларации.
Растет количество студентов, желающих получить качественное высшее образование. За рубежом обучаются более 20 тыс. казахстанцев. Около 3000 стипендиатов международной стипендии Президента Республики Казахстан «Болашак» обучаются в 27 странах мира.
Предпринимаются меры по созданию условий для повышения привлекательности высшего образования для иностранцев. В вузах республики обучаются свыше 10 тысяч иностранных граждан.
Развивается социальное партнерство. В 2010 году заключены 32 меморандума и соглашения с крупными компаниями (АО «КазМунайГаз», «Казахстан темир жолы», «Казахтелеком», «Казахмыс», «Казинжиниринг», «Казпочта» и другими) и акиматами регионов.
Развитие системы образования в новых условиях становится определяющим фактором социально-экономического роста страны. В этих целях принята Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011 – 2020 годы.
Объем финансирования первого этапа Программы (2011 – 2015 г.г.) из республиканского бюджета составляет 461,1 млрд. тенге.
В Государственной программе развития образования Республики Казахстан на 2011 – 2020 годы серьезное внимание уделяется доступности дошкольного воспитания.
Доля расходов государственного бюджета на дошкольное воспитание и обучение в течение последних лет составляет около 0,1 % от внутреннего валового продукта (далее – ВВП). В странах, являющихся членами Организации экономического сотрудничества и развития (далее – ОЭСР) – от 1 до 2 % от ВВП.
Для ликвидации дефицита мест в дошкольных организациях разработана специальная отраслевая программа «Балапан» на 2010 – 2014 годы. Объем финансирования мероприятий по реализации Программы в 2010 – 2014 годах составляет 216 283,5 млн. тенге.
Цель программы – удовлетворение потребности населения в качественных услугах организаций дошкольного воспитания и обучения.
Для достижения поставленной цели в Казахстане планируется ввести более 300 тысяч мест в дошкольных организациях, построенных за счет бюджетных и внебюджетных средств, выкупленных и переданных в коммунальную собственность, отремонтированных и реконструированных для создания дошкольных организаций зданий.
В республике по состоянию на 1 июля 2011 года функционируют 6960 дошкольных организаций (2010 г. – 6446 ед.), их посещают 481 тыс. детей (2010 г. – 446,4 тыс.).
В рамках реализации программы «Балапан» по сравнению с 2010 годом сеть увеличена на 514 единиц (222 детский сад, 292 мини-центра). Рост сети обеспечен за счет:
– строительства 30 детских садов (6,2 тыс. мест);
– открытия 292 мини-центров (9,2 тыс. мест) и 95 частных детских садов (7,5 тыс. мест);
– возврата ранее приватизированных 97 детских садов, открытия на 1-х этажах жилых домов, высвобождения отдельно стоящих зданий коммунальной собственности, находящихся в аренде, передачи иных зданий и помещений, пригодных для открытия дошкольных организаций (11,6 тыс. мест).
В результате, 41,6 % от общего количества детей в возрасте от 1 до 6 лет предоставлена возможность получать дошкольное образование в детсадах. 88,9 % от общего количества пяти-шестилетних детей охвачены предшкольной подготовкой.
Доля детей, охваченных дошкольным воспитанием и обучением, к 2015 году составит 74 процента, к 2020 году – 100 процентов.
При этом все дети 5 – 6-летнего возраста будут охвачены предшкольной подготовкой в организациях образования.
С целью создания инновационной, полиязычной модели образования, количество школ, предоставляющих образование на трех языках, увеличится с 33 до 700.
В 2015 году все учащиеся общеобразовательных организаций образования будут обеспечены бесплатными учебниками и цифровыми образовательными ресурсами за счет местных бюджетов.
Будут решены вопросы оснащенности современным оборудованием спортивных залов школ.
За счет средств местных бюджетов продолжится оснащение школ кабинетами физики, химии, биологии новой модификации, лингафонными и мультимедийными кабинетами с сервисным их обслуживанием, их доля увеличится с 35,6 % до 80 %.
Кроме того, в целях ликвидации трехсменности и аварийности школ будут построены школы. К 2015 году будет построено не менее двухсот школ за счет средств республиканского бюджета и столько же – за счет местных бюджетов.
Система технического и профессионального образования (ТиПО) играет ключевую роль в удовлетворении интересов личности, потребностей рынка труда и перспектив развития экономики и социальной сферы.
По состоянию на 1 июля 2010 года, по данным государственной статистики, функционируют 786 учебных заведений ТиПО, в том числе 306 профессиональных лицеев, 480 колледжей. По сравнению с аналогичным периодом 2005 года их число выросло на 64. Из них 22,8 % расположено в сельской местности.
32,7 % выпускников общеобразовательных школ продолжают обучение в профессиональных лицеях и колледжах, в том числе после 9-го класса – 24,8 %, после 11-го – 7,9 %.
В учебных заведениях ТиПО обучаются 609 тыс. чел., в том числе лишь 36,3 % – по государственному заказу.
Подготовка квалифицированных специалистов технического и обслуживающего труда осуществляется по 177 специальностям и 416 квалификациям.

Отдых, досуг и культурная деятельность
(статья 31)

В целях реализации статьи 31 Конвенции в республике принимаются меры по обеспечению прав детей на отдых, всестороннее участие в культурной и творческой деятельности.
Ассоциацией социологов и политологов (АСиП) в рамках государственного социального заказа Министерства образования и науки Республики Казахстан в 2008 году проведено социологическое исследование «Права детей на участие в культурной жизни: обеспечение и реализация». Социологическое исследование проведено в 63 школах республики – в 18 городах республиканского, областного и местного значений и 14 сельских районных центрах. Исследованием охвачено 1511 учащихся младших, средних и старших классов. По результатам опроса следует, что все казахстанские дети имеют доступ к детским библиотекам и не все, чаще в сельской местности, к учреждениям культуры, средствам отдыха и развлечений. По мнению 80,5 учащихся именно школа является основным местом, где дети знакомятся с практическими навыками участия в культурной жизни. Учащиеся и учителя в основной своей массе (от более половины до двух третей) отмечают наличие в обследованных школах возможности для проведения детьми досуга, отдыха, игр, а также различных форм дополнительного образования.
С учетом результатов социологического исследования были приняты меры по организации досуга детей, реализации права на культурную жизнь.
В 2010 году в республике действует 23 396 школьных спортивных секций, 425 детско-юношеских спортивных школ, 563 детских и подростковых клубов, 330 детских и подростковых музыкальных, художественных школ.
В 2010 году в период летних каникул 8791 детских оздоровительных организаций обеспечивали отдых детей (212 загородных лагерей, из них 7 круглогодичного действия; 5 900 пришкольных; 84 санаторных; 1 628 профильных и дебатных; 967 спортивных и палаточных лагерей).
Досуг школьников организован 8 751 организацией (676 дворовых клубов, 3 029 клубов по интересам и 5 046 пришкольных площадок).
Всеми формами отдыха, оздоровления и занятости было охвачено 1 млн. 953 тыс. 351 школьников, что составляет 83 % от общего количества учащихся 1 – 10 классов.
Обеспечен оздоровительный отдых 886 222 учащихся, из них в загородных оздоровительных организациях – 11 %.
Наблюдается положительная тенденция по организации досуга детей, развитию сети дворовых клубов в Карагандинской – 112, Восточно-Казахстанской – 79, Павлодарской – 60, Костанайской областях – 46.
Приняты меры по расширению, восстановлению и сохранению сети детских оздоровительных организаций (открыт учебно-оздоровительный центр круглогодичного действия в Павлодарской области, восстановлен лагерь для детей-сирот в Костанайской области; сохраняется сеть в Восточно-Казахстанской – 26, Северо-Казахстанской – 19, Западно-Казахстанской областях – 13).
В период летних каникул в республике действовали свыше 153 спортивных лагерей, их деятельностью было охвачено 3 % от общего количества учащихся.

VIII. Специальные меры защиты
i) Дети–беженцы
(статья 22)

Статьей 47 «Защита прав детей-беженцев и вынужденных переселенцев» Закона Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан» предусмотрено:
1. Дети-беженцы и вынужденные переселенцы имеют право на защиту своих интересов.
2. Органы опеки и попечительства по месту нахождения ребенка, территориальные службы миграции содействуют в получении сведений о наличии и месте проживания родителей либо иных законных представителей, при необходимости определяют ребенка в лечебно-профилактические или иные организации, осуществляющие функции по защите прав ребенка.
В 2008 году был издан Специальный доклад Уполномоченного по правам человека в РК «О соблюдении прав беженцев и оралманов в Республике Казахстан», который стал результатом работы по совместному проекту учреждения Уполномоченного по правам человека в РК и Управления Верховного Комиссара ООН по делам беженцев в РК.
В докладе проанализированы проблемы, с которыми сталкиваются беженцы и оралманы, обобщены результаты проведенного в ходе проекта мониторинга соблюдения прав беженцев и оралманов, в том числе и детей.
С 1 января 2010 года вступил в силу Закон Республики Казахстан «О беженцах», направленный на определение правового положения лиц, ищущих убежище, и беженцев на территории республики. Беженцы пользуются защитой Республики Казахстан. Наряду с правовой помощью, они получают материальную и гуманитарную поддержку от НПО, международных организаций.
По действующему законодательству Республики Казахстан социальное обеспечение осуществляется лицам без гражданства, постоянно проживающим на территории Республики Казахстан. На лиц без гражданства, временно пребывающих на территории Республики Казахстан, в том числе беженцев, государственные меры социальной защиты не распространяются.
Действующее законодательство в области миграционной политики требует доработки. В этой связи Главой государства утверждена Концепция миграционной политики Республики Казахстан на 2007 – 2015 годы.
По данным Комитета миграционной полиции Министерства внутренних дел Республики Казахстан на 15 января 2011 года в Алматинской, Южно-Казахстанской областях и г. Алматы проживают 226 детей-беженцев (дошкольного возраста - 66, школьного возраста – 160 детей), прибывших из Афганистана (106), Ирана (5), Кыргызстана (1), Пакистана (1), Китая (2) и Узбекистана (11). Из них 100 детей-беженцев, рожденных в Казахстане.
В соответствии со статьями 8, 47 Закона Республики Казахстан «Об образовании» государство гарантирует всем гражданам Республики Казахстан получение бесплатного среднего общего образования в пределах государственных общеобязательных стандартов образования.
Положения статьи 2 Конвенции ООН о правах ребенка закрепили в казахстанском законодательстве обеспечение равных прав каждого ребенка, поэтому для детей иностранцев и лиц без гражданства, имеющих вид на жительство, созданы условия для углубленного изучения родного языка.
В г. Алматы созданы и действуют общественные объединения беженцев, такие как Афганский культурный центр, Ассоциация афганских женщин-беженок, Афганская школа, где обучаются более 60 детей, функционирует детский сад для афганских детей.
Казахстан принимает активное участие в мероприятиях УВКБ (Управление Верховного Комиссара по делам беженцев) ООН.
7 апреля 2011 года вступило в силу Соглашение о сотрудничестве между Правительством Республики Казахстан и Управлением Верховного Комиссара Организации Объединенных Наций по делам беженцев, подписанное в Астане 14 ноября 2007 года.

b) Отправление правосудия в отношении несовершеннолетних
(статья 40)

Расследование уголовных дел по преступлениям, совершенным несовершеннолетними и в отношении их, находится на особом контроле. Так, ежемесячно анализируется состояние расследования уголовных дел данной категории и на основе анализа направляются указания об активизации работы по выявлению лиц (родителей, взрослых знакомых, друзей), вовлекающих несовершеннолетних в преступную деятельность или совершения иных правонарушений и принятию к ним мер в соответствии с уголовным, гражданским, семейным и административным законодательством.
Вместе с тем, в ходе осуществления предварительного следствия имеются факты нарушения конституционных прав несовершеннолетних. Так, в 2008 году допущено 7 нарушений (оправданы судами 3 несовершеннолетних из-за слабого ведомственного контроля за направлением уголовного дела об особо тяжком преступлении в суд, в Актюбинской области оправдан Тен за недостаточностью доказательств его вины в совершении умышленного убийства, в Акмолинской области – по ст. 145 ч. 2 УК Рудобаба и Северо-Казахстанской – по ст.177 ч.1 УК Байманов). Необоснованно привлечены к уголовной ответственности – 3 (Северо-Казахстанской области – Колбасов А.А. по ст. 103 ч. 3 и Коваленко А.Ю. по ст. 257 ч. 2 п. «а» УК; Актюбинской – Халиуллин Б.Т. по ст.96 ч. 2 УК). Незаконно задержан 1 несовершеннолетний (Каменских А.Р., подозревавшийся в причинении тяжкого вреда здоровью (СКО).

Ювенальная юстиция

19 августа 2008 года Указом Президента Республики Казахстан утверждена «Концепция развития системы ювенальной юстиции в Республике Казахстан на 2009-2011 годы» (далее-Концепция) и 18 ноября 2008 года постановлением Правительства Республики Казахстан утвержден План мероприятий по реализации данной Концепции.
Основная цель Концепции – поэтапное внедрение и развитие элементов ювенальной юстиции в Республике Казахстан, которые позволят повысить эффективность и качество отправления правосудия в отношении несовершеннолетних на всех его этапах. Концепцией предполагается создание специализированных подразделений по работе с несовершеннолетними: в министерствах юстиции, внутренних дел, образования и науки, в судах, прокуратурах и адвокатуре.
С 1 апреля 2008 г. на базе органов внутренних дел Бостандыкского района г. Алматы и Алматинского района г. Астаны функционировала ювенальная полиция, с июня 2011 года работа по созданию подразделений ювенальной полиции начата на всей территории страны.
В г.г. Астана, Алматы, Кокшетау, Павлодар и Экибастуз действуют специализированные ювенальные юридические консультации, состоящие из прошедших специальный конкурс адвокатов и социальных работников. В г.г. Алматы и Астана действует ювенальный суд.
В целях выполнения Плана мероприятий по реализации Концепции в 2009 году введены должности главного специалиста по делам несовершеннолетних группы ювенальной юстиции в Управлении Комитета уголовно-исполнительной системы и 15 должностей специалиста-инспектора по делам несовершеннолетних группы ювенальной юстиции в Департаментах УИС областей и г. Астаны.
Постановлением Правительства Республики Казахстан от 31 мая 2010 года № 494 штатная численность уголовно-исполнительных инспекций в 2010 году увеличена на 591 единицу. Из них в штаты районных и городских инспекций дополнительно введены специалисты группы ювенальной юстиции в количестве 241 единица.
Главной задачей ювенальной юстиции является обеспечение профилактики детской преступности, безнадзорности и беспризорности и уменьшение случаев применения в отношении них уголовных наказаний.
Во исполнение Концепции ювенальной юстиции подразделения по организации деятельности участковых инспекторов полиции по делам несовершеннолетних в системе органов внутренних дел преобразованы в подразделения ювенальной полиции (приказ МВД № 281 от 10.06.2011 года «Об организационно-штатных вопросах»). Кроме того, появилась возможность освобождения несовершеннолетних от уголовной ответственности за примирением сторон (статья 67 УК «Освобождение от уголовной ответственности в связи с примирением с потерпевшим»).
Получила законодательное оформление процедура медиации – Законами от 28 января 2011 г. «О медиации» и «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам медиации» регламентированы основы применения процедуры медиации в отношении споров (конфликтов), возникающих из гражданских, трудовых, семейных и иных правоотношений с учетом особенностей по делам, касающимся семьи и детей.
Успешно продолжают работу ювенальные суды, являющиеся судами комплексной юрисдикции, к подсудности которых отнесены не только уголовные дела о преступлениях, совершенных несовершеннолетними и уголовные дела о преступлениях, непосредственно нарушающих права несовершеннолетних, но и гражданские дела об определении места жительства ребенка, о лишении (ограничении) и восстановлении родительских прав, об усыновлении ребенка; по спорам, возникающим из опеки и попечительства (патроната) над несовершеннолетними детьми; дела об административных правонарушениях (посягательство на права несовершеннолетних – невыполнение родителями или лицами, их заменяющими, обязанностей по воспитанию детей, вовлечение несовершеннолетнего в совершение административного правонарушения) и другие.
За последние два года количество дел, рассмотренных ювенальными судами, возросло в два раза. Большинству несовершеннолетних, совершивших уголовные преступления, назначается условная мера наказания. В этом году лишением свободы наказаны только 11 % несовершеннолетних, по г. Астане этот показатель составил 8 %.
Анализ следственной практики свидетельствует об имеющейся тенденции увеличения фактов применения в отношении несовершеннолетних альтернативных мер заключения под стражу.

№	Отчетный период	Подписка о невыезде и надлежащем поведении	Личное поручительство	Отдача несовершеннолетнего под присмотр	Залог	Домашний арест	арест
1	2007 г.	74	4	31	2	11	600
2	2008 г.	96	5	10	1	1	571
3	2009 г.	2979	59	704	0	7	534
4	2010 г.	2481	56	635	0	11	293

Так, в 2007 году применено 600 арестов, в 2010 году – 293 (– 45,1 %).
Развивается сотрудничество с неправительственным сектором. Так, в г. Астане с 2010 года при поддержке акимата и ЮНИСЕФ работает Центр социально-правовой поддержки «ШАНС», осуществляя проект по предоставлению эффективной общественной альтернативы направлению детей в закрытые государственные учреждения, содержанию под стражей и осуществлению в отношении них наказаний, связанных с лишением свободы.
Приведенные выше меры привели к тому, что снизилось число дел, по которым в отношении несовершеннолетних применялась мера отбывания в исправительных учреждениях (примерно по 60 % дел назначена условная мера наказания или мера воспитательного воздействия), удвоилось количество случаев примирения, в течение последних четырех лет количество детей, отбывающих наказание в исправительных колониях и содержащихся под стражей до суда, сократилось в два раза.
Для подготовки специалистов в области ювенальной юстиции Верховным Судом совместно с Институтом правосудия Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан разработана специальная программа и тематический план по обучению судей, специализирующихся на рассмотрении дел с участием несовершеннолетних.

Дети, лишенные свободы, включая любые формы задержания,
тюремного заключения или содержания под стражей
(статья 37 b) d)

26 июня 2008 года Казахстан ратифицировал Факультативный протокол к Конвенции против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания, подписанный в г. Нью-Йорке 24 сентября 2007 года, и принял обязательство по разработке независимого национального превентивного механизма (НПМ).
С момента ратификации Факультативного протокола создание НПМ в Казахстане, его модель и законодательное закрепление неоднократно обсуждались на конференциях, круглых столах, рабочих заседаниях, семинарах.
Ключевым вопросом при назначении НПМ является наделение данного механизма мандатом, достаточным для выполнения своих функций.
Объектами посещения в рамках НПМ являются все закрытые учреждения, в том числе и детские. В итоге определено 244 учреждения, которые могут быть проверены в рамках Национального превентивного механизма.
В уголовно-исполнительной системе Министерства внутренних дел Республики Казахстан (далее – УИС) на сегодняшний день имеются 4 воспитательные колонии (далее – ВК) и один локальный участок для девочек при учреждении ЛА-155/4 Департамента Комитета УИС (далее – ДКУИС) в г. Алматы и Алматинской области. В течение последних трех лет наблюдалась тенденция снижения численности осужденных, содержащихся в указанных колониях. При проектной мощности 1300 мест в воспитательных колониях содержались: в 2008 году – 449, в 2009 году – 427, в 2010 году – 243 несовершеннолетних осужденных (в т.ч. 3 – женского пола).
Учитывая сложившуюся ситуацию, было принято решение на материально-технической и учебно-методической базе четырех воспитательных колоний создать одну колонию в городе Алматы, приближенную по условиям содержания к международным стандартам с лимитом 350 мест (1223 кв.м.).
Содержание несовершеннолетних осужденных в городе Алматы, являющимся центром культурной жизни Республики, с мягкими климатическими условиями, будет способствовать эффективности воспитательного процесса. Данная инициатива была поддержана Генеральной прокуратурой Республики Казахстан.
На сегодняшний день несовершеннолетние осужденные из воспитательных колоний городов Актобе и Усть-Каменогорска передислоцированы в Алматы.
Приказом Министра юстиции Республики Казахстан воспитательные колонии в городах Актобе и Усть-Каменогорске перепрофилированы в колонии-поселения для положительно характеризующихся взрослых осужденных. Данная мера позволила положительно решить проблему перелимита в других колониях-поселениях Республики.
До конца июня 2011 года планируется завершить передислокацию воспитанников из воспитательной колонии города Петропавловска.
В 2010 году условно-досрочно освобождено 170 несовершеннолетних осужденных (2009 г. – 157).
На учете в уголовно-исполнительных инспекциях УИС на 1 января 2011 года состоит 707 несовершеннолетних осужденных без изоляции от общества (1286 – 2010 г.).
В целях повышения эффективности воспитательного воздействия на осужденных и оказания помощи администрации колонии приказом Министра юстиции Республики Казахстан от 21 октября 2004 года № 305 утверждена Инструкция об организации воспитательной работы с осужденными в исправительных учреждениях Министерства юстиции Республики Казахстан. Созданы Попечительские Советы, а также родительские комитеты из числа родителей и других близких родственников осужденных.
Для обеспечения общественного контроля за соблюдением прав воспитанников во всех воспитательных колониях действуют общественные наблюдательные комиссии.
В целях полноценного развития личности осужденных, расширения их общего кругозора и повышения уровня интеллекта в воспитательных колониях республики организовано обучение. На сегодня в воспитательных колониях функционируют 5 общеобразовательных школ, в которых обучаются воспитанники, не получившие среднего образования, в том числе часть обучается на государственном языке. Помимо учебного процесса в общеобразовательных школах организована внеклассная кружковая работа. В кружках воспитанники обучаются технике рисования, прикладного искусства и компьютерной грамотности.
В исправительных учреждениях для несовершеннолетних осужденных функционируют 5 библиотек, где осужденные могут пользоваться художественной и юридической литературой, газетами и журналами. Также осужденные имеют право осуществлять на личные средства подписку на периодическую печать. В 2010 году книжный фонд библиотек воспитательных колоний составлял 43212 книг.

Дети, живущие или работающие на улице

В соответствии с Законом РК «О профилактике правонарушений среди несовершеннолетних и предупреждении детской безнадзорности и беспризорности» проводится целый комплекс мероприятий по различным направлениям профилактики детской безнадзорности и беспризорности и предупреждения правонарушений среди несовершеннолетних.
С 2007 года в стране действует Межведомственная комиссия по делам несовершеннолетних и защите их прав при Правительстве Республики Казахстан. На заседаниях комиссии было рассмотрено более 30 вопросов, в том числе 10 по проблемам профилактики детской безнадзорности и беспризорности. Аналогичные комиссии, объединяющие представителей заинтересованных государственных органов, действуют во всех регионах страны.
В целях повышения правовой грамотности и снижения подростковой безнадзорности и беспризорности в 2010 году министерствами образования и науки, внутренних дел, здравоохранения и юстиции разработан Межведомственный план по профилактике правонарушений, беспризорности и безнадзорности среди несовершеннолетних.
Для выявления безнадзорных и беспризорных детей совместно с государственными органами, НПО и общественностью регулярно проводятся рейдовые мероприятия и акции «Дети в ночном городе», «Подросток», «Улица», «Забота», «Дорога в школу» и другие.
В 2010 году МВД РК проведены акции «Дети – наше будущее» (с 15 апреля по 15 мая) и «Полиция и школа» (с 13 сентября по 6 октября). В ходе акций проведено свыше 10 тысяч лекций и бесед, 500 семинаров, более одной тысячи круглых столов, 300 брифингов, направленных на профилактику пьянства, алкоголизма, наркомании и табакокурения среди несовершеннолетних. Проведено около 2 тысяч анкетирований школьников и педагогов с целью определения эффективности деятельности школьных инспекторов полиции. Организовано свыше тысячи спортивных и более 800 культурно-массовых мероприятий.
Одним из наиболее эффективных методов ранней профилактики правонарушений среди несовершеннолетних является организация свободного досуга подростков и приобщение их к занятиям в спортивных секциях и кружках.
В связи с этим, во всех ведомственных спортивных залах Министерства внутренних дел на бесплатной основе проводятся занятия для несовершеннолетних детей из неблагополучных семей. Занятиями охвачено около 10 тысяч несовершеннолетних.
Создан Интегрированный банк данных единого учета несовершеннолетних, находящихся в трудной жизненной ситуации. В банк данных включаются сведения о детях, пропускающих занятия в школах по неуважительной причине, находящихся в специальных организациях образования, жертвах жестокого обращения и насилия, из неблагополучных семей, безнадзорных, беспризорных, доставленных в центры адаптации несовершеннолетних.
В Кызылординской области функционирует Реабилитационный центр для детей, находящихся в трудной жизненной ситуации.
В г. Сарани действует Центр проблемной семьи и Центр поддержки семьи при трех детских домах и подростковом клубе.
В 2010 году в ходе акций «Дорога в школу», «Забота» помощь оказана 374 655 детям из социально незащищенной категории на сумму около 1,7 млрд. тенге (в 2009 году – около 439 тыс. детей на сумму 1,6 млрд. тенге).
Кроме того, социально незащищенным школьникам оказывается помощь из фонда всеобуча. Сумма отчислений в фонды всеобуча составила 5,5 млрд. тенге или 1,7 % от суммы расходов на содержание школ (в 2009 году – 4,6 млрд. тенге или 1,6 %).
Для эффективной организации работы с неблагополучными семьями и безнадзорными детьми в штаты школ введены 3 139 социальных педагогов, более 7 тысяч психологов, также в школах работают 1,5 тысяч инспекторов полиции.
Совместно с НПО (исследовательским центром «Сандж», ОО «Центр социальной адаптации детей») проводятся социологические исследования по раннему выявлению семейного неблагополучия, разработаны рекомендации по данному вопросу.
Выпущены методические сборники: «Семейное неблагополучие: причины и предупреждение», «Организация социально-педагогической работы с семьей в школе».
В рамках меморандума о сотрудничестве между Уполномоченным по правам человека в РК и Представительством Детского фонда ООН (ЮНИСЕФ) в Казахстане в период с июля по ноябрь 2011 года планируется проведение экспресс-оценки положения самых уязвимых детей и детей группы риска, проживающих в городской местности Казахстана, в том числе аспекты сексуальной эксплуатации и внутреннего трафика детей, безнадзорности и насилия.
Для изучения ситуации среди уличных детей планируется привлечение неправительственных организаций.

c) Экономическая эксплуатация детей, включая детский труд
(статья 32)

Совершенствуется законодательство по вопросам защиты прав детей от трудовой эксплуатации. Так, в Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты РК по вопросам обеспечения защиты прав ребенка» введено понятие «экономическая эксплуатация ребенка» и закреплено право ребенка на защиту от экономической эксплуатации.
Положения Конвенций Международной Организации Труда № 182 о запрещении и немедленных мерах по искоренению наихудших форм детского труда (Женева, 17 июня 1999 года) и № 138 о минимальном возрасте для приема на работу (Женева, 26 июня 1973 года) имплементированы в Закон Республики Казахстан от 19 декабря 2007 года № 9 «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты по вопросам труда и социального обеспечения».
Например, в статье 30 законодательного акта определено: «Заключение трудового договора допускается с гражданами, достигшими шестнадцатилетнего возраста. С письменного согласия одного из родителей, опекуна, попечителя или усыновителя трудовой договор может быть заключен с: 1) гражданами, достигшими пятнадцати лет, в случаях получения ими основного среднего, общего среднего образования в организации среднего образования; 2) учащимися, достигшими четырнадцатилетнего возраста, для выполнения в свободное от учебы время работы, не причиняющей вреда здоровью и не нарушающей процесса обучения; 3) с лицами, не достигшими четырнадцатилетнего возраста, в организациях кинематографии, театрах, театральных и концертных организациях, цирках для участия в создании и (или) исполнении произведений без ущерба здоровью и нравственному развитию с соблюдением условий, определенных подпунктом 2) пункта 2 настоящей статьи. Трудовой договор наряду с несовершеннолетним, должен подписываться одним из его родителей, опекуном, попечителем или усыновителем».
В статье 16 Закона Республики Казахстан «О правах ребенка» определено, что дети с 14-летнего возраста вправе по разрешению родителей в свободное от учебы время участвовать в общественно-полезном труде, доступном им по состоянию здоровья и развитию, не наносящем вреда физическому, нравственному и психическому состоянию ребенка. Пунктом 4 данной статьи запрещается принимать или привлекать ребенка на тяжелые физические работы с вредными или опасными условиями труда. Выполнение работ не должно нарушать процесс обучения.
Приказом Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан от 31 июля 2007 года № 185-ө утвержден Список производств, профессий на тяжелых физических работах и работах с вредными (особо вредными), опасными (особо опасными) условиями труда, на которых запрещается применение труда лиц, не достигших восемнадцати лет.
В целях информирования общественности об эксплуатации детского труда ежегодно проводится Национальная информационная кампания «12 дней борьбы против эксплуатации детского труда». Во время кампании в республике проводятся профилактические рейды по выявлению фактов эксплуатации детского труда, беседы с несовершеннолетними по разъяснению особенностей детского труда, распространяются буклеты и памятки об эксплуатации детского труда, проводятся пресс-конференции, круглые столы, семинары, конкурсы и концерты. В рамках кампании ежегодно проводятся более четырех тысяч мероприятий с охватом свыше 300 тысяч взрослых и детей.
В 2007 году совместно с ОО «Союз женщин интеллектуального труда» проведено социологическое исследование и выпущен сборник «Наихудшие формы детского труда в РК: оценка ситуации и предпринятых в стране мерах».
С 2009 года реализуется Совместный план работы по искоренению наихудших форм детского труда и реализации Конвенции МОТ № 182 в Республике Казахстан на 2009 – 2011 годы.
В 2009 году выявлено 900 детей, работавших на хлопковых и табачных полях Алматинской и Южно-Казахстанской областей, в 2010 году – 532 факта детского труда.
В 2010 году государственными инспекторами труда проведено более 18,0 тысяч проверок по соблюдению работодателями трудового законодательства Республики Казахстан. При проведении каждой проверки государственными инспекторами труда в обязательном порядке обращается внимание на незаконное использование детского труда.
По итогам проверок должностные лица, допустившие использование детского труда, привлечены к административной ответственности.

Употребление наркотических средств
(статья 33)

Утверждена Программа борьбы с наркоманией и наркобизнесом в Республике Казахстан на 2009 – 2011 годы.
В республике постоянно проводится акция «Молодежь против наркотиков». В июне 2010 года во всех крупных городах и регионах республики проведены массовые акции, посвященные Международному дню борьбы с наркоманией и направленные на привлечение внимания общественности к проблеме употребления наркотиков и формирование общественного наркотического иммунитета.
Комитетом по борьбе с наркобизнесом Министерства внутренних дел (далее — Комитет) совместно с акиматом города Астаны и Департаментом внутренних дел столицы проведена широкомасштабная акция «Свобода. Счастье. Жизнь». Акция была освещена в СМИ.
На указанные мероприятия в рамках Программы борьбы с наркоманией и наркобизнесом в Республике Казахстан на 2009 – 2011 годы выделено 2,176 млн. тенге.
Во всех регионах страны были организованы шествия, велопробеги, концертные программы, конкурсы, викторины, спортивные соревнования, круглые столы.
РГКП «Республиканский научно-практический Центр медико-социальных проблем наркомании» Министерства здравоохранения совместно с Министерством образования и науки продолжена работа по внедрению диагностической компьютерной программы психологического тестирования рисков вовлечения в зависимость от психоактивных веществ (далее – компьютерная программа).
В 2010 году апробация и внедрение компьютерной программы проведены в 161 среднем образовательном учебном заведении в г.г. Павлодаре, Астане, Алматы.
В данных городах проведены трехдневные семинары-тренинги по теме «Способ раннего выявления рисков формирования и развития зависимости от психоактивных веществ у детей и подростков» для психологов, социальных педагогов, в ходе которых обучен 161 специалист (Астана – 61, Алматы – 75, Павлодар – 25 человек).
Министерству здравоохранения на реализацию данного мероприятия в рамках Программы борьбы с наркоманией и наркобизнесом в Республике Казахстан на 2009 – 2011 годы было выделено 6,0 млн. тенге.
Разработана система мониторинга эффективности использования компьютерной программы тестирования по определению уровня психологической устойчивости в образовательных учреждениях, предварительная оценка проведена в школах г.г. Караганды, Павлодара и Тараза. По результатам мониторинга сделаны выводы об эффективности и безопасности данной программы.
В ряде регионов также проведены социологические исследования среди различных групп населения.
В 2010 году социологический опрос проведен в Акмолинской области. По его результатам главными причинами, по которым молодые люди начинают употреблять наркотики, определены: влияние компании – 44,4 % и отсутствие занятости – 13,8 %. В присутствии 19,2 % респондентов употреблялись наркотики. 79,9 % никогда не сталкивались с торговцами наркотиками. Информацию о наркотиках 61,9 % респондентов получили из средств массовой информации, 17,4 % – из специальной литературы, 12,3 % – от друзей, 7,0 % – от родителей.
В Северо-Казахстанской области проведенный соцопрос показал, что в качестве наиболее распространенных причин употребления наркотиков молодежь указывает влияние других людей, компаний – 24 %, отсутствие занятий (досуга) – 16,4 %, интерес к «запретному плоду» – 9,9 % и незнание всех последствий употребления наркотиков – 8,6 %.
В 2010 году совместно с центрами ЗОЖ (Здоровый образ жизни) проведено более 128 лекционных занятий, 1500 бесед по профилактике алкоголизма и табакокурения с охватом более 96 тысяч учащихся.
ВУЗами проведены 189 круглых столов, 206 обучающих семинаров-тренингов, 152 акции, выпущены 210 брошюр и 22 видеофильма о вреде и последствиях употребления наркотиков. Созданы наркопосты в 5020 школах республики.
Работают консультационные пункты для родителей «Подумаем вместе» с участием врачей-наркологов, инспекторов органов внутренних дел, психологов, социальных педагогов.
В учебных заведениях постоянно действуют тематические стенды, книжные выставки в библиотеках, выпускаются информационные листки антинаркотического направления с пропагандой здорового образа жизни.
В учебных заведениях созданы мобильные группы по антинаркотической пропаганде, назначены приказом руководителей ответственные педагоги за реализацию программы. Для педагогов ежегодно проводятся курсы.
Так, например, в 2010 году проведено 4 курса повышения квалификации по профилактике ВИЧ, наркомании и правонарушений, в том числе 2 – по профилактике ВИЧ и наркомании по теме: «Содержание работы по профилактике ВИЧ, токсикомании, наркомании, алкоголизма и табакокурения на основе формирования у учащихся жизненных навыков», в которых приняли участие свыше 120 человек.
В помощь педагогам общеобразовательных школ Республиканским институтом повышения квалификации при поддержке КМПА (Казахстанская медико-педагогическая ассоциация) ЮНЕСКО разработано пособие для родителей «Профилактика ВИЧ, наркомании, токсикомании, алкоголизма и табакокурения».

Дети, принадлежащие к меньшинствам
(статья 30)

Государство оказывает содействие малочисленным народам и этническим группам Республики Казахстан, проводит политику по сохранению и восстановлению их культуры, национальной самобытности.
Все этнические группы имеют чрезвычайно высокий гражданско-правовой и общественный статус. Их представители выступают не в качестве национальных меньшинств, а рассматриваются как граждане единого народа Казахстана, обладающие всей полнотой прав. Интересы этнических групп обеспечиваются через парламентское гарантированное представительство Ассамблеи, в результате которого избираемые от Ассамблеи 9 депутатов Мажилиса Парламента страны, представляют ее интересы, как совокупность интересов всех этносов страны.
В информационном поле активно работают более 35 этнических газет и журналов. Газеты и журналы выпускаются на 11 языках, радиопередачи – на 8-ми, а телепередачи на 7-ми языках. В 2010 году на поддержку этнических СМИ выделено 76 млн. 995 600 тенге, в том числе на газеты «Украински новини», «Deutsche Allgemeine Zeitung», «Коре ильбо», «Уйгур авази», «Ватан», «Ақ барс» и «Ахыска».
Из 50 казахстанских театров 9 смешанных, 15 русских, 1 корейский, 1 немецкий, 1 узбекский и 1 уйгурский.
В соответствии с Государственной программой развития и функционирования языков на 2011 – 2020 годы, утвержденной Указом Президента Республики Казахстан от 29 июня 2011 года № 110, создана эффективная система государственной поддержки языков этносов, проживающих в Казахстане.
В организациях образования республики выполняется одно из основных положений: реализация прав национальных меньшинств в изучении родных языков.
В республике из 7516 общеобразовательных школ 1524 с русским, 58 с узбекским, 14 с уйгурским, 2 с таджикским языками обучения, 2097 школ – смешанные.
Из 2261 дошкольных учреждений 272 с русским, 3 с другими языками обучения; 808 детских учебных заведений с двумя языками обучения; в 190 воскресных школах этнокультурных объединений изучают родные языки 30 этнических групп.
Выпускники общеобразовательных школ с узбекским, уйгурским и таджикским языками обучения по желанию могут принять участие в сдаче Единого национального тестирования (далее – ЕНТ) на государственном или русском языках. По итогам ЕНТ выпускники имеют право поступления в организации образования, дающие послесреднее и высшее образование.

Информация об осуществлении положений Факультативного протокола
к Конвенции о правах ребенка, касающегося участия детей в
вооруженных конфликтах (г. Нью-Йорк, 6 сентября 2000 года)

Ратифицированный Республикой Казахстан Факультативный протокол к Конвенции, касающийся участия детей в вооруженных конфликтах, провозглашает недопустимость прямого участия в военных действиях и призыва в вооруженные силы лиц, не достигших 18-летнего возраста. Нормы данного протокола имплементированы в статью 41 Закона Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан», запрещающую привлечение ребенка к участию в военных действиях, вооруженных конфликтах, создание детских военизированных формирований, а также в статью 23 Закона Республики Казахстан «О воинской обязанности и воинской службе», определяющую призыв граждан на срочную воинскую службу в возрасте от восемнадцати до двадцати семи лет.
Современное состояние государственно-конфессиональных отношений в Казахстане свидетельствует о том, что в стране созданы правовые, идеологические и общественные условия для мирного сосуществования представителей различных религий и национальностей.
Казахстан является активным участником международного движения во имя мира и безопасности и выступает против любых проявлений террористических актов, посягающих на жизнь, здоровье и спокойствие мирных граждан. В апреле 2010 года законодательно усилены гарантии защиты мирного населения и ответственности сотрудников правоохранительных органов за проведение антитеррористических операций.
В соответствии с Законом Республики Казахстан «О противодействии экстремизму» (от 18 февраля 2005 года № 31) за привлечение детей к участию в вооруженных конфликтах предусмотрено административное и уголовное наказание.
В стране ведется информационно-правовое просвещение с целью профилактики и защиты детей от участия в вооруженных столкновениях и конфликтах.
Во всех областях республики действуют Координационные советы по профилактике религиозного экстремизма среди молодежи. Работают Советы ветеранов, воинов-афганцев, неправительственные организации, которые проводят работу по военно-патриотическому воспитанию молодежи. В республике проводится военно-спортивная игра «Улан», основной целью которой является патриотическое воспитание, физическое развитие детей.
Во всех организациях образования действуют Школы правового всеобуча, проводятся мероприятия, акции, занятия, круглые столы по разъяснению принципов и положений Факультативного протокола. Так, например, в г. Астане в 2010 году проведены круглые столы «Вооруженные конфликты в мирное время», «Международный терроризм и дети». Ежегодно в память о событиях в Беслане проводятся мероприятия, линейки, классные часы «События в Беслане», «Что такое терроризм?», «У войны не детское лицо» и др.
Положения Факультативного протокола изучаются в школьном курсе «Основы безопасности жизнедеятельности».
В военных школах-интернатах, училищах разработаны Планы мероприятий по изучению Факультативного протокола к Конвенции о правах ребенка, касающегося участия детей в вооруженных конфликтах.
В 2010 – 2011 учебном году в республике функционируют 4 областные кадетские школы-интернаты с углубленной допризывной подготовкой, в которых занимаются свыше 980 учащихся и 22 кадетских класса при общеобразовательных школах, где обучаются 500 школьников. Данные организации образования действуют в Акмолинской, Восточно-Казахстанской, Жамбылской, Павлодарской, Карагандинской областях и в городе Астане.
Для ранней профессиональной ориентации учащихся основной школы на выбор профессии кадрового военного в республике открыты три республиканских военных школы-интерната, где обучаются 1350 воспитанников.
Основная задача военных школ – изучение государственного и иностранного языков, усиленная физическая подготовка юношей. Срок обучения в военных школах 2 года – 10-й и 11-й классы.
В 2010 году было проведено исследование об уровне информированности детей о своих правах, знании основополагающих международных документов, таких как Конвенция о правах ребенка. Исследованиями было охвачено 193 025 детей республики. В анкеты были включены ряд вопросов, касающиеся участия детей в вооруженных конфликтах.
По результатам исследования было выявлено, что в пяти (из 16) областях республики дети хорошо осведомлены о своих правах, знают основные положения Факультативного протокола об участии в вооруженных конфликтах (в остальных регионах уровень осведомленности составляет от 52 до 70 %). Почти 100 % опрошенных учащихся Акмолинской и Восточно-Казахстанской областей, 77,7 % – Жамбылской, 76,5 % – Кызылординской и 75 % – Мангистауской областей отметили, что граждане, не достигшие 18-летнего возраста, не могут принимать прямого участия в военных действиях и не могут призываться в ряды Вооруженных Сил. Во всех областях дети отметили, что не принимали участия в вооруженных конфликтах, не были свидетелями или жертвами вооруженных конфликтов и никогда не хотели бы быть.

Факультативный протокол к Конвенции «О правах ребенка,
касающийся торговли детьми, детской проституции и детской
порнографии»

Казахстан, ратифицировав Конвенцию о правах ребенка, Конвенцию МОТ № 182 о запрещении и немедленных мерах по искоренению наихудших форм детского труда (г. Женева, 17 июня 1999 года), а также Факультативный протокол в Конвенции о правах ребенка, касающийся торговли детьми, детской проституции и детской порнографии, совершенный в г. Нью-Йорк 6 сентября 2000 г., продемонстрировал свою приверженность к всесторонней защите детей.
В январе 2006 года Республикой Казахстан был подготовлен и направлен в Комитет по правам ребенка первый отчет по реализации Факультативного протокола к Конвенции, касающегося торговли детьми, детской проституции и детской порнографии.
В 2010 году Республикой Казахстан ратифицирована Конвенция о защите детей и сотрудничестве в отношении иностранного усыновления, которая дает право отслеживать судьбы детей в других государствах.
Начата работа по решению вопроса о присоединении к Конвенции о гражданских аспектах международного похищения детей. Ее целью является обеспечение международной защиты детей от неправомерного перемещения или удержания и установление процедуры по их быстрому возвращению в государство их обычного местожительства.
В настоящее время Президентом Республики Казахстан подписан Закон «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам обеспечения защиты прав ребенка». Указанным законом вводится не только понятие «экономическая эксплуатация ребенка», но и закрепляется право ребенка на защиту от экономической эксплуатации (эксплуатация ребенка – это наихудшие формы детского труда, в т.ч. торговля несовершеннолетними, занятие проституцией и др.).
Значительно усилена уголовная ответственность лиц, совершивших преступления против половой неприкосновенности несовершеннолетних (статьи 120, 121, 122 и 124 УК дополнены новыми нормами, связанными с действиями сексуального характера, совершенными лицами, на которых возложена обязанность по воспитанию детей (родители, опекуны, педагоги).
Статья 120 Уголовного кодекса Республики Казахстан за сексуальное насилие над несовершеннолетними предусматривает наказание в виде лишения свободы сроком до 20 лет.
Ужесточено наказание для воспитателей несовершеннолетних. После отбытия заключения им запрещено работать с детьми на срок от 10 до 20 лет.
Законом предусмотрена ответственность за изготовление и оборот материалов (предметов) с порнографическими изображениями несовершеннолетних, а также за привлечение и участие их в мероприятиях порнографического характера (статья 273-1. «Изготовление и оборот материалов или предметов с порнографическими изображениями несовершеннолетних либо их привлечение для участия в зрелищных мероприятиях порнографического характера»).
За распространение на территории Республики Казахстан продукции средств массовой информации, содержащей сведения и материалы, направленные на пропаганду культа жестокости, насилия и порнографии, законодательством Республики Казахстан предусмотрена административная и уголовная ответственность.
Судом г. Астаны от 3 июня 2011 года № 2-1078/11 принято решение о прекращении распространения на территории Республики Казахстан продукции иностранных средств массовой информации, интернет-ресурсов, пропагандирующих детскую порнографию.
В целях защиты детей от сексуальных или половых домогательств законом установлены дополнительные требования к лицам, осужденным за такие преступления. Они могут быть представлены к условно-досрочному освобождению лишь после фактического отбытия не менее трех четвертей срока наказания. В целях предотвращения эксплуатации и защиты детского труда законодательно установлен запрет на продажу несовершеннолетним периодических изданий, публикующих материалы эротического содержания.
В связи с этим статья 14 Закона «О средствах массовой информации» дополнена нормой, устанавливающей запрет продажи несовершеннолетним периодических печатных изданий, публикующих материалы эротического характера.
Министерство внутренних дел осуществляет контроль за реализацией законодательства Республики Казахстан в части обеспечения защиты детей, ставших жертвами и/или свидетелями преступлений, включая бытовое насилие, сексуальную и экономическую эксплуатацию, похищение и торговлю людьми.
Правительством Республики Казахстан принят План мероприятий по борьбе с торговлей людьми на 2009 – 2011 годы.
Динамика указанных категорий преступлений, выглядит следующим образом, в 2007 году:
– ст. 128 Уголовный кодекс Республики Казахстан (далее - УК РК) (торговля людьми) – 16 дел;
– ст. 133 УК РК (торговля несовершеннолетними) – 5 (Департамент внутренних дел (далее - ДВД) Западно-Казахстанской области – 2 факта; ДВД Атырауской, Северо-Казахстанской и Южно-Казахстанской областей – по 1 факту);
– ст.125 ч.3 п. «б» УК РК (похищение человека с целью эксплуатации) – 4;
– ст.126 ч.3 п. «б» УК РК (незаконное лишение свободы с целью эксплуатации) – 2;
– ст. 270 УК РК (вовлечение в занятие проституцией) – 7 дел.
В 2007 году к различным срокам осуждены 17 человек.
Так, в г. Шымкент Южно-Казахстанской области 6 октября 2007 года выявлен факт продажи гр. Ангарбековой У.М. несовершеннолетней девушки в притон для занятия проституцией, организованный гр. Айтбаевой С.С.
По данному факту Ангарбекова У.М. судом была приговорена к 7 годам лишения свободы, Айтбаева С.С. к 6 годам лишения свободы.
– в 2008 году:
– ст. 128 УК РК (торговля людьми) – 15 дел;
– ст. 133 УК РК (торговля несовершеннолетними) – 5 (ДВД Акмолинской области – 2, ДВД Западно-Казахстанской, ДВД Мангистауской и ДВД Северо-Казахстанской областях – по 1);
– ст.125 ч.3 п. «б» УК РК (похищение человека с целью эксплуатации) – 4;
– ст.126 ч.3 п. «б» УК РК (незаконное лишение свободы с целью эксплуатации) – 8;
– ст. 270 УК РК (вовлечение в занятие проституцией) – 11 дел.
В 2008 году к различным срокам осуждены 24 человека.
16.01.2008 года в Акмолинской области гр. Пагикян С.К., умышленно из корыстных побуждений, с целью извлечения незаконной материальной выгоды в свою пользу в сговоре с Ильиным И.А., в январе 2008 года путем обмана вывезли Булышкину Т.Д. 1992 г.р., в г. Астана и продали гр. Амрину А.Б., который путем насилия вовлек в занятие проституцией.
Продолжая свои преступные действия, совершили вербовку путем обмана для сексуальной эксплуатации несовершеннолетней Фальман Ж. М., Пагикян С.Р. и Ильин И.А., Шортандинским районным судом Восточно-Казахстанской области по двум эпизодам приговорены к 10 годам лишениям свободы.
– в 2009 году:
– ст. 128 УК РК (торговля людьми) – 20 дел;
– ст. 133 УК РК (торговля несовершеннолетними) – 16 (ДВД Западно-Казахстанской области – 7 фактов, ДВД Акмолинской области – 3 факта, ДВД Северо-Казахстанской и Южно-Казахстанской областей – по 2 факта, ДВД Атырауской и Восточно-–Казахстанской областей – по 1 факту);
– ст.125 ч.3 п. «б» УК РК (похищение человека с целью эксплуатации) – 7;
– ст.126 ч.3 п. «б» УК РК (незаконное лишение свободы с целью эксплуатации) – 3;
– ст. 270 УК РК (вовлечение в занятие проституцией) – 7 дел.
В 2009 году к различным срокам осуждены 24 человека.
08.01.2009 года задержан с поличным главный врач «Атырауского областного родильного дома» Кушалиев Ж. З., 1956 г.р., который продал новорожденного ребенка, 2008 года рождения, Куановой С. К., 1982 г.р., за 4000 долларов США.
По данному факту возбуждено уголовное дело по ст. 133 ч.2 п. «з» УК РК от 08.01.09 г. В июне 2009 года Кушалиев Ж.С. осужден к 7 годам лишения свободы.
– в 2010 году:
– ст.128 УК РК (торговля людьми) – 22;
– ст.133 УК РК (торговля несовершеннолетними) – 17;
– ст. 125 УК РК (похищение человека) – 127;
– ст. 126 УК РК (незаконное лишение свободы) – 137;
– ст.270 УК РК (вовлечение в занятие проституцией) – 7;
– ст.271 УК РК (организация или содержание притона для занятия проституцией и сводничество) – 191.
Приговорами суда к лишению свободы осуждено 193 лица, из них:
По ст. 128 УК РК (торговля людьми) – 5 лиц;
– ст.133 УК РК (торговля несовершеннолетними) – 5 лиц;
– ст. 125 УК РК (похищение человека) – 32 лица;
– ст. 126 УК РК (незаконное лишение свободы) – 16 лиц;
– ст.271 УК РК (организация или содержание притона для занятия проституцией и сводничество) – 135 лиц.
В 2010 году по ст. 133 (торговля несовершеннолетними) Уголовного кодекса рассмотрено с вынесением приговора 2 дела, по которым осуждено 6 лиц.
За последние 4 года наблюдается снижение роста преступлений, совершенных в отношении несовершеннолетних, на 5 – 7 % (с 6274 до 5945). Аналогичная тенденция наблюдается и в 2011 году. Так, за 7 месяцев 2011 года в отношении несовершеннолетних совершено 4388 преступлений, из них 140 изнасилований, 74 сексуальных действия насильственного характера, 70 половых сношений или иных действий сексуального характера с лицом, не достигшим 16-летнего возраста.
В соответствии с Концепцией правовой политики в Республике Казахстан законодательными мерами решаются вопросы повышения эффективности защиты детей от негативного влияния социальной среды и меняются приоритеты правоприменительной практики от карательно-репрессивных мер к профилактическим и охранно-защитным функциям путем минимизации применения к несовершеннолетним мер наказания и пресечения, связанных с изоляцией от общества.
С целью защиты прав несовершеннолетних от преступных посягательств совместно с институтами гражданского общества и другими заинтересованными государственными органами реализовывается комплекс мер, направленных на профилактику, раскрытие и расследование данных категорий преступлений.
Так, в марте 2009 года в рамках ОПМ «STOP трафик» совместно с Организацией Юридических Лиц (ОЮЛ) «Союз кризисных центров Казахстана» и Посольством США в РК была проведена масштабная республиканская акция «Не стань жертвой торговли людьми!» с запуском агитпоездов.
По итогам информационной кампании состоялась республиканская научно-практическая конференция: «Противодействие торговле людьми: обмен опытом, выработка стратегических подходов и укрепление сотрудничества» с участием Посольства США в РК, ЮНИСЕФ в РК, Центра ОБСЕ в РК, государственных органов и неправительственных организаций, занимающихся защитой прав и свобод жертв торговли людьми.
В сентябре 2009 года Министерствами внутренних дел, юстиции, образования и науки, Посольством США в РК и НПО ОО «Феминистская лига» для учащихся и студентов города Астаны, Акмолинской области организована профилактическая постановка театрализованного представления «Ночные звезды», основанная на реальных историях людей, ставших предметами торговли.
Одновременно раздавались информационные буклеты, диски «Скажи рабству «нет!».
С 2009 года в городе Астане при поддержке Министерства юстиции создан и действует первый Кризисный центр по реабилитации жертв торговли людьми «Қорғау», финансируемый из бюджета государства.
В ноябре 2009 года Министерством внутренних дел совместно с Организацией юридических лиц «Союз кризисных центров» в Казахстане проведен семинар – совещание на тему: «Противодействие торговле людьми: обмен опытом, выработка стратегических подходов и укрепление сотрудничества» с участием эксперта Европейской комиссии по борьбе с торговлей людьми и международных представителей.
В мае, октябре и декабре 2009 года в г.г. Актау, Павлодар и Актобе Общественным фондом «Хартия за права человека» проведен семинар о противодействии торговле людьми в Казахстане с участием сотрудников ОВД и прокуратуры.
В целях выявления и пресечения фактов торговли людьми, а также оказания юридической, медицинской и психологической помощи жертвам торговли людьми, Министерством внутренних дел решен вопрос о функционировании на территории республики прямого телефона доверия «11616», доступного с городских и мобильных телефонов во всех регионах страны.
В республике действуют детские общественные приемные, телефоны доверия, внедрена бесплатная круглосуточная телефонная линия 150, куда каждый ребенок может обратиться за помощью.
В настоящее время совместно с НПО ведется работа по повышению уровня информированности и правовой грамотности населения, в том числе детей, по вопросам торговли людьми, экономической и сексуальной эксплуатации женщин и детей.

Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыруы туралы төртінші кезеңдік баяндаманы бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 қазандағы № 1242 Қаулысы

Қазақстан Республикасы 1994 жылғы 8 маусымда ратификациялаған Бала құқықтары туралы конвенцияның 44-бабына және Бала құқықтары жөнiндегi комитетiнiң 45-сессиясының ұсынымдарына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:
1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны iске асыруы туралы төртінші кезеңдік баяндама бекiтiлсiн.
2. Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгi Бала құқықтары жөнiндегi комитетiне белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны iске асыруы туралы төртінші кезеңдік баяндаманы жiберсiн.
3. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiледi.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі К. Мәсімов

Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң
2011 жылғы 31 қазандағы
№ 1242 қаулысымен
бекiтiлген

Қазақстан Республикасының
Бала құқықтары туралы конвенцияны
іске асыруы туралы төртінші кезеңдік баяндама

Кіріспе

Осы баяндама Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы № 77 қаулысымен ратификацияланған 1989 жылғы 20 қарашада Нью-Йорк қаласында қол қою үшін ашық Бала құқықтары туралы конвенцияның 44-бабын орындау үшiн және 2005 жылғы 23 – 25 маусымда (HRI/MC 2005/3 құжаты) Адам құқықтары жөніндегі шарттық органдардың төртінші комитетаралық кеңесінде қабылданған Адам құқықтары туралы халықаралық шартқа сәйкес баяндамаларды ұсынудың келісілген басшылық қағидаттарында баяндалған талаптарға сәйкес дайындалды.
Баяндаманы дайындауға мемлекеттік органдардың: Денсаулық сақтау, Ішкі істер, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Мәдениет, Байланыс және ақпарат, Әділет, Туризм және спорт министрліктері мен үкіметтік емес басқа да ұйымдардың өкілдері тартылды.
Баяндамада Бала құқықтары туралы конвенцияның негізгі ережелерiн іске асыру жөнiнде мемлекет қабылдап жатқан шаралар көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны (бұдан әрi – Конвенция) орындауы туралы алдыңғы баяндамалар 2003 және 2007 жылдары Бала құқықтары жөнiндегi комитеттiң (бұдан әрi – Комитет) 33-шi және 45-ші сессияларында қаралды.
2000 жылғы 6 қыркүйекте Нью-Йоркте қол қойылған Балаларды саудалауға, балалар зинақорлығына және балалар порнографиясына қатысты Баланың құқықтары туралы конвенцияның Факультативтiк хаттамасының ережелерiн жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы бастапқы баяндама Комитетке
2005 жылы жіберілді.
2000 жылғы 6 қыркүйекте Нью-Йоркте қол қойылған Балалардың қарулы жанжалдарға қатысуына байланысты Баланың құқықтары туралы конвенцияның факультативтік хаттамасы бойынша Қазақстан Республикасының баяндамасы 2006 жылғы 11 қыркүйекте Комитеттің 43-ші сессиясына ұсынылды.
Баяндама жасау үшін балалардың жағдайына, олардың құқықтарын қамтамасыз етуге және iске асыруға байланысты мәселелер құзыретiне кiретiн мүдделi министрлiктер мен ведомстволардың, жергiлiктi атқарушы органдардың материалдары, мемлекеттік статистика деректері, балалық шақ проблемаларымен айналысатын қоғамдық ұйымдардан алынған мәлiметтер пайдаланылды.
Баяндамада мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде 2008 жылы Әлеуметтанушылар мен саясаттанушылар қауымдастығы дайындаған «Балалардың шығармашылық өмірге қатысу құқығы: қамтамасыз ету және іске асыру», «Балалардың мәдени өмірге қатысу құқығы: қамтамасыз ету және іске асыру» арнайы зерттеу материалдары, 2010 жылы «Сандж» зерттеу орталығы өткізген балалардың заңды мүдделерін және құқықтықтарын қорғау жөніндегі құқықтық нормаларды сақтау туралы әлеуметтік зерттеу материалдары және т.б. пайдаланылды.
Осы баяндамаға Комитеттің 33-шi, 43-ші және 45-ші сессияларының ұсынымдарын орындау туралы ақпарат енгізілген.

1. Жалпы сипаттағы мәліметтер

Аумақ және халық

Қазақстан 2724,9 мың шаршы км. аумақты алып жатыр.
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер қатарына 14 облыс, республикалық маңызы бар 1 қала және елорда – Астана қаласы, 175 аудан (оның ішінде қалалардағы 15 аудан), республикалық, облыстық және аудандық маңызы бар 86 қала, 7066 елдi мекен (35 кент және 7031 ауыл) кiредi.
Халықтың тығыздығы – 1 шаршы км-ге 5,9 адамнан.
Қазақстан Республикасы халқының саны 2011 жылғы 1 қаңтарға 16,4 млн адамды құрайды, оның ішінде 8,5 млн. (52 пайызы) әйел және 7,9 млн. (48 пайызы) ер адамдар.
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша зейнеткерлер саны 1 млн. 662 мың адамды немесе елдегі халықтың жалпы санының 10 пайызын құрайды.

Тұрғылықты халықтың жасы бойынша саны және құрамы

(жыл басында)

Жасы	Мың адам
	2007	2008	2009	2010	2011
Барлық халық	15 396,9	15 571,5	15 982,3	16 204,6	16 442,0
1 жасқа дейін	298,3	318,2	347,4	351,9	362,6
1-4	1 013,2	1 087,4	1 131,5	1 211,8	1 293,9
5-9	1 080,4	1 088,9	1 141,4	1 191,3	1 238,5
10-14	1 299,7	1 235,5	1 228,6	1 169,4	1 136,3
15-19	1 556,3	1 512,7	1 552,6	1 498,8	1 430,3
20-24	1 481,0	1 532,1	1 600,4	1 630,6	1 651,0
25-29	1 251,1	1 281,9	1 336,5	1 379,6	1 419,7
30-34	1 156,1	1 166,9	1 216,7	1 231,3	1 254,9
35-39	1 072,3	1 087,7	1 136,0	1 153,0	1 160,0
40-44	1 078,4	1 053,0	1 069,7	1 061,1	1 071,3
45-49	1 073,2	1 092,9	1 101,9	1 108,0	1 089,6
50-54	837,1	866,3	881,5	916,4	971,3
55-59	663,8	688,4	690,2	713,5	728,7
60-64	328,1	353,7	409,1	478,9	545,3
65-69	512,5	474,0	403,0	341,6	292,7
70 және одан жоғары	695,4	731,9	735,9	767,2	795,9

Халықтың жалпы санынан пайызбен

(жыл басында)

	2007	2008	2009	2010	2011
Барлық халық	100,0	100,0	100,0	100,0	100
1 жасқа дейін	1,9	2,0	2,2	2,2	2,2
1-4	6,6	7,0	7,1	7,5	7,9
5-9	7,0	7,1	7,1	7,4	7,5
10-14	8,5	7,9	7,7	7,2	6,9
15-19	10,1	9,7	9,7	9,2	8,7
20-24	9,6	9,8	10,0	10,1	10,0
25-29	8,1	8,2	8,4	8,5	8,6
30-34	7,5	7,5	7,6	7,6	7,6
35-39	7,0	7,0	7,1	7,1	7,1
40-44	7,0	6,8	6,7	6,5	6,5
45-49	7,0	7,0	6,9	6,8	6,6
50-54	5,5	5,6	5,5	5,7	5,9
55-59	4,3	4,4	4,3	4,4	4,4
60-64	2,1	2,3	2,6	3,0	3,3
65-69	3,3	3,0	2,5	2,1	1,8
70 және одан жоғары	4,5	4,7	4,6	4,7	4,8

Балалар мен жастардың (0-19 жастағы) гендерлік құрамы 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша (ел халқының жалпы құрылымына қарағанда) ер жынысты, 20 жастан бастап 65 жасқа дейін және одан жоғары - әйел адамдардың сандық және салыстырмалы артықшылығын айғақтайды.
60 жастан асқан және одан үлкен жастағы әйелдер саны ерлерге қарағанда екі есеге жуық артық. Тұтастай алғанда, 2007 жылмен салыстырғанда республика бойынша 65 жастан 69 жасқа дейінгі халық саны кеміді, бірақ өмір сүру ұзақтығы мен 70 және одан жоғары жастағы халық саны өсті.

2011 жылғы 1 қаңтарға халықты жынысы мен жасы бойынша бөлу

Жасы	2007 жыл			2010 жылғы 1 қаңтарға			2011 жылғы 1 қаңтарға
	барлығы	ерлер	әйелдер	барлығы	ерлер	әйелдер	барлығы	ерлер	әйелдер
Барлығы	15396878	7409284	7987594	16204617	7808753	8395864	16441959	7925957	8516002
0-4	1311562	672577	638985	1563712	803830	759882	1656534	851400	805134
5-9	1080417	554059	526358	1191266	610768	580498	1238493	635510	602983
10-14	1299703	662635	637068	1169449	597916	571533	1136310	580808	555502
15-19	1556311	790625	765686	1498831	756991	741840	1430345	726560	703785
20-24	1481032	749905	731127	1630574	808967	821607	1651031	818643	832388
25-29	1251044	627817	623227	1379637	687466	692171	1419667	705831	713836
30-34	1156012	569283	586729	1231291	607032	624259	1254930	620096	634834
35-39	1072279	524199	548080	1153035	562477	590558	1159984	564339	595645
40-44	1078383	516921	561462	1061115	512068	549047	1071274	518649	552625
45-49	1073229	505570	567659	1108031	527092	580939	1089644	517090	572554
50-54	837138	380092	457046	916434	423162	493272	971264	450324	520940
55-59	663799	291414	372385	713538	314714	398824	728677	322422	406255
60-64	328083	136542	191541	478909	202562	276347	545269	229278	315991
65 және одан жоғары	1207886	427645	780241	1108795	393708	715087	1088537	385007	703530

Соңғы 5 жылда жас ұрпақтың (0 жастан 29 жасқа дейін) жалпы үлесі халықтың жалпы санының 50 %-нан артық. Егер 2007 жылы 0 жастан 29 жасқа дейінгі жастар саны 7 980,0 болса, 2011 жылдың басында – 8 532,3 болды.
0 жастан 4 жасқа дейінгі балалардың саны 300 мыңнан астам өсті.

Қазақстан Республикасындағы 0 жастан 19 жасқа дейінгі балалар саны

Жасы, жыл	Барлық халық
	2007	2009	2010	2011
0	318159	347404	351920	362630
1	297598	305865	346688	351459
2	275150	289109	305841	346814
3	269761	269847	289237	306168
4	244938	266643	270026	289463
5	223923	245116	266795	270342
6	217295	232737	245327	267071
7	217359	221669	232952	245596
8	211338	224050	221949	233273
9	218930	217806	224243	222211
10	216588	223989	218023	224527
11	227343	225280	224118	218271
12	249898	243083	225488	224386
13	269491	258451	243222	225710
14	272169	277924	258598	243416
15	281659	284778	277876	258716
16	293220	298724	284767	277958
17	302202	310231	298819	284945
18	312660	327783	310027	298803

Жасы, жыл	Ұлдар				Қыздар
	2007	2009	2010	2011	2007	2009	2010	2011
0	163258	178196	181402	186264	154901	169208	170518	176366
1	152656	157246	177764	181110	144942	148619	168924	170349
2	141256	148754	157187	177798	133894	140355	148654	169016
3	138505	138616	148805	157340	131256	131231	140432	148828
4	125783	137654	138672	148888	119155	128989	131354	140575
5	114096	125737	137693	138824	109827	119379	129102	131518
6	111419	118868	125794	137795	105876	113869	119533	129276
7	110863	113679	118949	125868	1406496	107990	114003	119728
8	108784	114424	113812	119093	102554	109626	108137	114180
9	112790	111801	114520	113930	106140	106005	109723	108281
10	110663	114712	111887	114632	105925	109186	106136	109895
11	115896	114866	114793	111970	111447	110414	109325	106301
12	127099	124211	114928	114878	122799	118872	110560	109508
13	137676	132033	124244	115028	131815	126418	118978	110682
14	138826	142072	132064	124300	133343	135852	126534	119116
15	143394	145466	142024	132093	138265	139312	135852	126623
16	148955	151718	145402	141999	144265	147006	139365	135959
17	153543	155597	151719	145469	148659	154634	147100	139476
18	159159	162672	155459	151666	153501	165111	154568	147137

2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасында 0 жастан 18 жасқа дейінгі балалар саны 5 миллионнан астам адамды құрады, оның ішінде қыздар – 2,5 млн. адам (48 %), ұлдар – 2,6 млн. адам (52 %).
Онжылдықтар бойы республика тұрғындарының арасында ерлер мен әйелдер арақатынасындағы теңсіздік өзгеріссіз қалып келеді: 2011 жылғы 1 қаңтарға 1000 ер адамға 1074 әйел адамнан келеді.

	Осы жастағы 1000 ер адамға әйел адамнан келеді
	2007	2008	2009	2010	2011
Барлық халық, әйел	1 078	1 079	1 076	1075	1074

Қала және ауыл халқының жас құрылымы

(жыл басына, мың адам)

Жасы, жыл	Қала халқы					Ауыл халқы
	2007	2008	2009	2010	2011	2007	2008	2009	2010	2011
Барлығы	8 833,3	8265,9	8649,662	8 806,952	8961,336	6563,6	7305,6	7332,681	7397,665	7480,623
1 жасқа дейін	173,4	172,2	171,021	186,421	189,68	124,9	146,0	176,383	165,499	172,95
1-4	573,1	576,1	548,634	593,216	649,324	440,2	511,4	582,83	618,576	644,58
5-9	545,4	507,9	534,565	562,222	590,507	535,0	581,0	606,813	629,044	647,986
10-14	631	535,1	571,233	545,198	530,956	668,7	700,4	657,403	624,251	605,354
15-19	815,7	714,1	836,702	782,864	721,909	740,6	798,6	715,86	715,967	708,436
20-24	825,1	791,3	908,301	942,427	970,141	656,0	740,9	692,108	688,147	680,89
25-29	766,9	738,1	759,996	791,512	816,523	484,1	543,7	576,456	588,125	603,144
30-34	685,3	645,1	681,252	95,205	14,516	470,8	521,8	535,398	536,086	540,414
35-39	646,5	610,8	637,314	648,293	652,147	425,8	476,9	498,656	504,742	507,837
40-44	646,8	584,9	592,823	590,523	599,684	431,5	468,1	476,902	470,592	471,59
45-49	655,9	616,3	616,748	620,105	608,784	417,3	476,6	485,151	487,926	480,86
50-54	515,8	491,4	496,909	516,371	547,966	321,4	374,9	384,63	400,063	423,298
55-59	416,7	397,5	395,659	407,566	415,279	247,1	290,8	294,583	305,972	313,398
60-64	196,1	202,1	238,715	281,11	320,048	132,0	151,6	170,367	197,799	225,221
65 және одан жоғары	739,6	683	659,79	643,919	633,872	468,2	522,9	479,141	464,876	454,665

Қазақстан Республикасында негізгі халық (53,6 %) қалалық, 46 % - ауылдық жерлерде тұрады. Ауылдағы отбасылардың көп балалы болуы есебiнен 5 жастан 19 жасқа дейінгі балалардың көбі ауылдық жерлерде тұрады (ауылда – 1 961,776, қалада – 1 843,372).

Қазақстан Республикасындағы ұлттардың құрамы

Санақ деректері бойынша Қазақстанның этникалық құрамы 140 ұлт пен этностан құралған, оның ішінде қазақтар – 10 млн. адам (63%), орыстар – 3,8 млн. адам (24%), украиндар – 333 мың адам (2,1%), өзбектер – 457 мың адам (2,9%), ұйғырлар – 223 мың адам (1,4%), татарлар – 203 мың адам (1,3%), немістер – 178 мың адам (1,1%) және т.б.

Халықтың табиғи қозғалысы

2007 жылдан бері халықтың табиғи өсуi айтарлықтай ұлғая бастады: 2007 жылғы 163,6 мыңнан 2010 жылы 221,9 мың адамға дейін.
Халықтың өсуінің негізгі көзі – 1000 адамға шаққандағы туу деңгейiнің жоғары (2007 жылы туғандар 20,8 және 2010 жылы туғандар 22,5) және өлім-жітім деңгейiнің салыстырмалы түрде төмен (1000 адамға шаққанда қайтыс болғандар 2007 жылы 10,2 және 2010 жылы 8,9) болуы, халықтың табиғи өсуi (1000 адамға) 2007 жылғы 10,6 адамнан 2010 жылы 13,6 адамға ұлғайды.

Жылдар	Туғандар	Қайтыс болғандар, мың адам	Табиғи өсу	Туғандар	1000 адамға шаққанда қайтыс болғандар	Табиғи өсу
Барлық халық
2007	321,9	158,3	163,6	20,8	10,2	10,6
2008	356,6	152,7	203,9	22,7	9,7	13,0
2009	357,5	142,8	214,7	22,2	8,9	13,3
2010	367,7	145,8	221,9	22,5	8,9	13,6
Қала халқы
2007	174,3	92,4	81,9	21,3	11,3	10,0
2008	196,9	88,8	108,1	23,6	10,7	12,9
2009	197,6	82,5	115,1	22,6	9,4	13,2
2010	203,2	84,1	119,1	22,8	9,4	13,5
Ауыл халқы
2007	147,6	65,9	81,7	20,2	9,0	11,2
2008	159,7	63,9	95,8	21,7	8,7	13,0
2009	159,9	60,3	99,6	21,7	8,2	13,5
2010	164,5	61,7	102,8	22,1	8,3	13,8

Қазақстанда оң көші-қон сальдосы байқалып отыр (иммигранттар саны эмигранттардан артық). 2010 жылы иммигранттар саны 41 996, эмигранттар – 26 531 болды, соның нәтижесінде көші-қон сальдосы 15 465 адамды құрайды.

2007–2010 жылдардағы ана өлiмi

Бүгінгі күні Қазақстанда 4 млн. астам бала туатын жастағы әйелдер тұрады, бұл республика халқының жалпы санының 30 %-ын құрайды.
Ана өлiмi – жүктiлiк, босану және босанғаннан кейiнгi кезеңдегi асқынудан қайтыс болған әйелдердiң саны. Ана өлімінің көрсеткіштері тұрақсыздығымен сипатталады.
Қазақстанда ана өлімі, ең алдымен, негізгі үш себеппен: акушерлік қан кетумен, экстрагениталийлік аурулармен түсіктерден кейінгі асқынумен негізделген. Бұл жағдайлар өзара тығыз байланысты әрі әйелдер өлімінің себептері болып табылады.

(Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің деректері бойынша)

	2007	2008	2009	2010
Барлық себептерден қайтыс болған аналар, барлығы	153	113	133	84

2007–2010 жылдардағы нәрестелер өлiмi

Нәрестелер өлiмі – тiрi туған 1000 балаға шаққанда 1 жасқа дейiн қайтыс болған балалардың саны.

Барлық себептер-ден қайтыс болғандардың барлығы	2007		2008		2009		2010
	1 жасқа дейін қайтыс болған балалар саны, адам	1 жасқа дейін қайтыс болған балалар саны, адам, туған 10 000 балаға шаққан-да	1 жасқа дейін қайтыс болған балалар саны, адам	1 жасқа дейін қайтыс болған балалар саны, адам, туған 10 000 балаға шаққанда	1 жасқа дейін қайтыс болған саны, адам	1 жасқа дейін қайтыс болған балалар саны, адам, туған 10 000 балаға шаққанда	1 жасқа дейін қайтыс болған балалар саны, адам	1 жасқа дейін қайтыс болған балалар саны, адам, туған 10 000 балаға шаққан-да
	4 646	14,6	7 322	20,8	6 516	18,2	6061	16,5

Нәрестелер өлiмінің көрсеткіштеріндегі осыншалық қомақты айырманың себебі тірі туу мен өлі туудың халықаралық өлшемдерінің енгізілуі болып табылады. Бұл ретте ұлдар арасындағы өлім қыздарға қарағанда жоғары, ал 5 жасқа дейінгі балалардың арасында нәрестелер өлімі ауылдық жерлерге қарағанда қалалық мекендерде 6,8 %-ға жоғары.

Дін

Республикадағы негізгі діни конфессиялар – ислам және христиандық, сондай-ақ иудаизм мен буддизм де бар.
2009 жылғы санақ қорытындылары бойынша халықтың 70 пайызы өзін мұсылман деп санайды. Оларға этникалық қазақтар, сондай-ақ этникалық өзбектер, ұйғырлар мен татарлар жатады.
Халықтың шамамен үштен бір бөлігі (26%) орыс православиялық шіркеуіне тиесілі.

(пайыз)

		Барлықхалық	Оның ішінде төмендегілерді көрсеткендер:									Көрсетуден бас тартқандар
			ислам		хрисиандық			иудаизм	буддизм	басқа	Дінге сенбейтіндер
Екі жыныстағы
Барлық халық	100			70,2		26,3	0,0		0,1	0,0	2,8	0,5
Оның ішінде:
Қазақтар	100			98,3		0,4	0,0		0,0	0,0	1,0	0,3
Орыстар	100			1,4		91,6	0,0		0,0	0,0	6,1	0,8
Өзбектер	100			99,1		0,4	0,0		0,0	0,0	0,4	0,2
Украиндер	100			0,9		90,7	0,0		0,0	0,0	7,3	0,9
Ұйғырлар	100			98,4		0,5	0,0		0,0	0,0	0,6	0,5
Татарлар	100			79,6		10,2	0,0		0,0	0,1	8,1	2,0
Немістер	100			1,6		81,6	0,0		0,0	0,1	14,0	2,7
Кәрістер	100			5,2		49,4	0,2		11,4	0,1	28,5	5,2
Түріктер	100			99,1		0,3	0,0		0,0	0,0	0,3	0,2
Азірбайжандар	100			94,8		2,5	0,0		0,0	0,0	1,9	0,8
Белорустар	100			0,8		90,2	0,0		0,0	0,0	7,8	1,1
Дүнгендер	100			98,9		0,4	0,0		0,0	0,0	0,3	0,3
Күрдтар	100			98,3		0,5	0,0		0,0	0,0	0,7	0,4
Тәжіктер	100			7,8		0,9	0,0		0,0	0,1	0,8	0,4
Поляктар	100			0,7		90,1	0,0		0,0	0,1	7,3	1,8
Шешендер	100			93,7		3,0	0,0		0,0	0,1	2,1	1,2
Қырғыздар	100			96,7		0,9	0,0		0,0	0,0	1,5	0,9
Басқа ұлттар	100			34,7		52,3	0,8		0,9	0,1	8,4	2,7

Үй шаруашылықтарының мөлшері

2009 жылғы Ұлттық халық санағының қорытындылары бойынша отбасының орташа мөлшері 3,5 адамды құрады. Неғұрлым кең таралған отбасы екі адамнан құралған – 30%, үш – 27%, төрт – 22%, бес және одан көп – 21%.
18 жасқа дейінгі балалардың 72%-ы – ата-анасымен, 15%-ы – тек анасымен, 6%-ы – тек әкесімен, 6%-ы – ата-анасыз тұрады.

2011 жылғы қаңтардағы халықтың жан басына шаққандағы
орташа ақшалай кірісін бағалау

Алдын ала деректер бойынша 2010 жылғы желтоқсанда халықтың жан басына шаққандағы номиналды орташа ақшалай кірісі 41122 теңгені құрап, 2009 жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 17,0%-ға ұлғайды. Нақты ақшалай кіріс 8,2%-ға өсті.
2010 жылғы желтоқсандағы жан басына шаққандағы орташа ақшалай кірісінің мөлшері бойынша Атырау облысы, Алматы және Астана қалалары көш бастап отыр, мұнда аталған көрсеткіш орташа республикалық деңгейден 2,3 – 1,7 есе артық.
2010 жылғы желтоқсанда тұрғындар кірісінің шамасы орта есеппен республикалық деңгейдің 61,4%-ын және 74,0%-ын құраған Оңтүстік Қазақстан, Алматы және Жамбыл облыстары кірісі ең төменгі деңгейдегі өңірлердің қатарында байқалған. Сонымен қатар, Қостанай және Алматы облыстарында тұрғындардың нақты ақшалай кірісінің неғұрлым жоғары өсу қарқыны байқалды.
2011 жылғы 1 қаңтарда өңірлер бойынша ең төменгі және ең жоғарғы коминалды ақшалай кіріс арасындағы қатынас 3,8 есені құрады (2010 жылғы қаңтарда – 3,9 есе).

Қазақстан Республикасындағы кедейшілік деңгейінің серпіні

пайызбен

__._ әр тоқсан бойынша кірісі күнкөріс деңгейінен төмен тұрғындардың үлесі
--.- бір жылда орта есеппен кірісі күнкөріс деңгейінен төмен тұрғындардың үлесі

Халықтың тұрмыс деңгейінің индикаторлары

№	Индикаторлар	2007	2008	2009	2010
1	Кірісі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі, %	12,7	12,1	8,2	6,5
	қала	6,9	8,1	4,1	3,7
	ауыл	18,1	15,9	12,1	10,1
2	Кірісі азық-түлік қоржынының құнынан төмен халықтың үлесі, %	1,4	1,2	0,6	0,4
	қала	0,7	0,6	0,2	0,3
	ауыл	2,1	1,7	0,9	0,6
3	Кедейлік тереңдігі, %	2,4	2,3	1,3	1,1
4	Кедейлік өткірлігі, %	0,8	0,7	0,3	0,3
5	Үй шаруашылықтарының халықтың жан басына шаққандағы орташа кірісі (тұтынуға пайдаланылған), теңге	16 935	20 037	21 348	26 152
	қала	19 865	23 365	25 008	30 529
	ауыл	13 687	16 271	17 136	20 985
6	Тұтынуға пайдаланылған кірістердің күнкөріс деңгейімен қатынасы, %	175,4	162,1	168,6	193.9
7	Халықтың жан басына шаққандағы номиналды орташа ақшалай кірісі, теңге	25 226	32 984	34 828	40 473
8	Нақты ақшалай кіріс индексі, %	118,9	111,8	96,9	110,2
9	Халықтың жан басына шаққандағы орташа ақшалай шығысы, теңге	15 516	18 324	19 718	24 460
	қала	19 172	22 569	24 220	29 754
	ауыл	11 465	13 520	14 537	18 209
10	10% неғұрлым көп және 10% неғұрлым аз қамтамасыз етілген халықтың арақатынасы	7,2	6,2	5,3	5,7
11	Кірістің шоғырлану коэффициенті (Джини индексі)	0,309	0,288	0,267	0,278
12	Үй шаруашылығының орташа мөлшері, адам	3,4	3,3	3,4	3,5
	қала	2,9	2,9	3,0	3,2
	ауыл	3,9	3,9	4,0	4,2

Күнкөрістің деңгейі азық-түлік өнімдерінің 43 атауы бойынша айқындалды және ондағы азық-түлік қоржынының пайыздық арақатынасы 60%-ды құрайды.

Табысы төмен халықтың үлесі

	кірісі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі
	кірісі азық-түлік жиынтығының құнынан төмен халықтың үлесі

Күнкөріс деңгейінен төмен тұратын тұрғындардың үлесі бірнеше жыл бойы қатарынан азаюға оң үрдіс алып, 2010 жылы 6,5%-ды құрады.

10 000 халыққа шаққанда, қылмыстылық деңгейі

Қылмыс жасаған адамдар саны

(барлығы, адам)

	2007		2008		2009		2010
	Барлы-ғы	Оның ішінде кәме- летке толма-ғандар	Барлы-ғы	Оның ішінде кәме- летке толма-ғандар	Барлы-ғы	Оның ішінде кәме- летке толма- ғандар	Барлығы	Оның ішінде кәмелет-ке толмағандар
Қазақстан Республикасы	79641	8344	78078	7519	78673	6651	84 411	6 070
Ақмола	4651	482	4563	446	5074	488	5 537	433
Ақтөбе	3783	298	3735	321	3442	269	3 820	198
Алматы	6289	652	6484	679	6610	488	6 359	466
Атырау	2370	203	2286	166	2267	151	2 474	132
Шығыс Қазақстан	10134	1319	9989	1078	10681	1112	10 498	943
Жамбыл	3387	379	3431	367	3689	368	3 614	316
Батыс Қазақстан	3419	476	3387	446	3083	328	3 716	337
Қарағанды	7176	771	7012	735	6974	664	7 459	744
Қостанай	5864	946	6015	764	5624	588	5 712	440
Қызылорда	3013	273	2671	181	2841	184	2 978	170
Маңғыстау	1934	219	2302	322	2051	216	2 163	232
Павлодар	5573	687	5051	580	5021	511	5 289	441
Солтүстік Қазақстан	3497	358	3147	256	3135	207	3 650	209
Оңтүстік Қазақстан	5409	536	5403	519	5711	513	6 116	477
Астана қ.	2091	148	2190	144	2421	135	2 474	110
Алматы қ.	5592	347	5320	337	5420	296	8 475	309

2009 жылы сотталғандардың жас ерекшелігі бойынша құрамы,
мың адам

Адам құқығын қорғау және мадақтау үшін жалпы шектеулер Адам құқығы саласындағы халықаралық нормаларды қабылдау

Қазақстан ратификациялаған халықаралық шарттар бала құқығын іске асыруға ықпал етеді. Қазақстан адам құқықтары саласындағы әмбебап халықаралық шарттардың көпшілігіне қатысады.
2005 жылы Қазақстан Нью-Йоркте 1950 жылғы 21 наурызда жасалған Адамдарды сатуға және үшінші тұлғалардың жезөкшелікті пайдалануына қарсы күрес туралы конвенция мен оған Қорытынды хаттаманы ратификациялады.
Мыналар 2008 жылы ратификацияланды:
2000 жылғы 13 желтоқсанда Палермо қаласында қол қойылған Біріккен Ұлттар Ұйымының Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясы мен Біріккен Ұлттар Ұйымының Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын Адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алу мен жолын кесу және ол үшін жазалау туралы хаттама (Нью-Йорк қаласы, 2000 жылғы 15 қараша).
1930 жылғы 28 маусымда Женева қаласында қол қойылған Халықаралық еңбек ұйымының № 29 Мәжбүрлі немесе міндетті еңбек туралы конвенциясы, 1957 жылы 25 маусымда Женева қаласында қол қойылған Халықаралық еңбек ұйымының № 105 Мәжбүрлі еңбекті жою туралы конвенциясы, 1999 жылғы 17 маусымда Женева қаласында қол қойылған Халықаралық еңбек ұйымының № 182 Балалар еңбегінің ең жаман түрлеріне тыйым салу және жою жөніндегі шұғыл шаралар туралы конвенциясы ратификацияланды. Бұдан басқа, Қазақстан 1977 жылғы 8 маусымда Женева қаласында қол қойылған, құлдыққа және кез келген нысандағы құл саудасына тыйым салатын 1949 жылғы 12 тамыздағы Халықаралық қарулы қақтығыстардың құрбандарын қорғауға қатысты Женева конвенциясына қосымша хаттамаға (Хаттама II) қосылды.
2010 жылы 1993 жылғы 29 мамырда Гаага қаласында қол қойылған Балаларды қорғау және баланы шетелдiк асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенция ратификацияланды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес аталған халықаралық шарттар ратификацияланғандықтан, олардың республика заңдарының алдында басым күші болады және халықаралық шарттан оны қолдану үшін заң шығару талап етілетіні туындайтын жағдайлардан басқа кездерде тікелей қолданылады.
Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдайды.
Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік органдары өз құзыреті шегінде халықаралық шарттардан туындайтын Қазақстан Республикасы міндеттемелерінің орындалуын және құқықтарының жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
Ратификацияланған халықаралық нормаларды сот практикасында белсенді қолдануды қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты 2008 жылғы 10 шілдеде «Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын қолдану туралы» нормативтік қаулы қабылдады. Сөйтіп ол судьяларды Қазақстан Республикасында қолданылатын құқықтың құрамдас бөлігі болып табылатын республика қатысатын халықаралық шарттардың нормаларын басшылыққа алуға міндеттеді.

Ұлттық деңгейде адам құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі жалпы құқықтық шектеулер

2007 жылғы қаңтарда жәке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн iске асыру және қорғау мақсатында олардың мемлекеттік органдарға өтiнiш беруі мен оларды қарау тәртібін белгілейтін «Заңды және жеке тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.
Заңда азаматтардың шағым, сұрау, арыз жазылған өтініштерін қарау тәртібі де, осы өтініштерге жауап беру тәртібі де анық әрі нақты жазылған.
Мемлекеттік органдар мен соттан басқа, Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия, Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті өкіл (омбудсмен), Балалардың құқықтарын қорғау комитеті, Қазақстан халқы Ассамблеясы сияқты құқық қорғау ұйымдары жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия
1994 жылғы 12 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен консультативтік-кеңесші орган ретінде Мемлекет басшысы жанынан Адам құқықтары жөніндегі комиссия құрылды. Адам құқықтары жөніндегі комиссия қызметінің негізгі бағыты Мемлекет басшысына өзiнiң адам құқықтары мен бостандықтарының кепiлi ретiндегi конституциялық өкiлеттiктерiн iске асыруға жәрдемдесу болып табылады. Комиссия адам құқықтары саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіру және құқық қорғау тетіктерінің тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар әзірлейді. Комиссияға түсетін өтініштер, ең алдымен, адам құқықтарының ахуалын зерделеу, заңнамалық базадағы және мемлекеттік органдардың құқық қорғау практикасындағы кемшіліктерді анықтау үшін қажет.
Комиссия мемлекеттік органдармен, соттармен, прокуратурамен, полициямен, сондай-ақ үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл жасайды, олардың бірлескен қызметі қазақстандықтардың заңды құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған.
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті өкіл
Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті өкіл лауазымы Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 19 қыркүйектегі Жарлығымен құрылды.
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті өкіл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қадағалауды жүзеге асыратын, өз құзыреті шегінде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бұзылуын қалпына келтіру жөнінде шаралар қабылдауға өкілетті берілген лауазымды адам болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті өкілдің қызметін ақпараттық-талдамалық, ұйымдық-құқықтық және өзгеше қамтамасыз етуді жүзеге асыратын Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті өкілдің қызметін қамтамасыз етеді.
Комитеттің 45-ші сессиясының ұсынымдарына сәйкес Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті өкіл өз қызметін жүзеге асыру барысында Қазақстан Республикасы азаматтарының, сондай-ақ шет ел азаматтарының, азаматтығы жоқ адамдардың өздерінің Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заң актілерімен және халықаралық шарттарымен кепілдiк берiлген құқықтары мен бостандықтарын бұзатын лауазымды адамдар мен ұйымдардың iс-әрекетi мен шешiмдерiне арыздарын қарайды.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзу фактілерін белгілеу мақсатында Уәкілетті өкіл өз құзыреті шегінде жолсыздық фактілері туралы мәліметтерді келіп түскен арыздар негізінде де, егер бұл жолсыздықтар туралы оған ресми көздерден немесе бұқаралық ақпарат құралдарынан белгілі болса, өз бастамасымен де тексереді.
Бұдан басқа, Уәкілетті өкіл қызметтік куәлігін көрсету арқылы мемлекеттік органдар мен ұйымдардың, оның ішінде, әскери бөлімшелер мен құралымдардың аумақтары мен ғимараттарына кіріп-шығуға және онда болуға, сондай-ақ бас бостандығынан айыру орындарына баруға, онда ұсталатын адамдармен кездесіп, сөйлесуге құқылы.
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия
Балалардың құқықтарын қорғау комитеті
Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыру үшін орталық және жергiлiктi атқарушы органдар арасындағы үйлестіру қызметiн, сондай-ақ азаматтық қоғамның үкiметтiк емес және басқа да секторларымен ынтымақтастық жасау мақсатында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006 жылғы 13 қаңтардағы № 36 қаулысымен арнайы уәкiлеттi орган – Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң Балалардың құқықтарын қорғау комитетi құрылды.
Қазақстан халқы Ассамблеясы
«Қазақстан Халықтарының ассамблеясын құру туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 1 наурыздағы Жарлығымен елдегі этносаралық ынтымақтастықты қамтамасыз ету мәселелері бойынша Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан консультативтік-кеңесші орган құрылды. Ассамблеяның конституциялық мәртебесі бар және ол Парламент палаталарының бірі – Мәжіліске 9 депутат сайлауға құқылы. 2008 жылғы қазанда оның қызметін нормативтік-құқықтық реттеуді қамтамасыз еткен «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» Заң қабылданды.
Жоғарыда аталған институттардың барлығы құқық бұзуды қорғауда қосымша мүмкіндік береді. Сондай-ақ, олар республикадағы балалардың құқықтарын қорғау мониторингін жүзеге асырады.
Арыздарда көрсетілген фактілерді тексеру барысында, олардың лауазымды адамдар мен ұйымдардан арызды қарауға қажетті мәліметтерді сұратуға; адамның және азаматтың құқықтары мен бостандығын бұзған лауазымды адамға қатысты тәртіптік немесе әкімшілік іс не қылмыстық іс қозғау туралы қолдаухатпен уәкілетті мемлекеттік органдарға немесе лауазымды адамдарға жүгінуге; жүргізілген тексеру нәтижелері бойынша бұқаралық ақпарат құралдарында ресми хабарлама жариялауға құқығы бар.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия жұмыс істейді. Комиссия Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 ақпандағы № 56 Жарлығымен құрылған. Оның мәртебесі – Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы консультативтік-кеңесші органы. Комиссия міндеттерінің бірі ерлер мен әйелдер мүмкіндігінің теңдігіне жетуге ықпал жасау, отбасы институтын нығайту, жыныстар теңқұқылығының сақталмауына, отбасы мәселелеріне қатысты өтініштерін қарау.

Адам құқықтары жөнінде хабардар болуды жоғарылату

Қазақстан Республикасында Адам құқықтары саласындағы іс-қимылдың 2009 – 2012 жылдарға арналған ұлттық жоспары (бұдан әрі – Ұлттық жоспар) әзірленді.
Ұлттық жоспардың негізгі мақсаттары: адам құқықтары саласындағы білімді жетілдіру, адам құқықтары саласындағы білімнің негізгі принциптері мен әдістерін жалпы түсінуді жетілдіру, ұлттық және халықаралық деңгейлерде адам құқықтары саласындағы білімге баса назар аудару, адам құқықтары саласындағы білімді жетілдіру және дамыту ісінде барлық мүдделі тараптардың өзара іс-қимылы мен ынтымақтастығын кеңейту, сондай-ақ адам құқықтары саласындағы білімнің қолданыстағы оқу бағдарламаларын жетілдіру болып табылады.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 25 шілдедегі № 154 Жарлығымен «Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006 – 2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы» бекітілді.
Тұжырымдаманың мақсаты адам құқықтары саласындағы халықаралық шарттар мен пактілер шеңберіндегі халықаралық-құқықтық құралдарға сәйкес азаматтық қоғам институттарын жан-жақты дамыту және олардың мемлекетпен және бизнес-сектормен тең құқылы әріптестігі үшін заңнамалық, әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық-әдістемелік базасын жетілдіру болып табылады.
Құқықтық мәдениет деңгейін жоғарылату, құқықтық оқыту мен тәрбиелеудің тиімділігін арттыру мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 29 қарашадағы № 1116 қаулысымен «Құқық түсіндіру жұмысы, құқықтық мәдениет деңгейін жоғарылату, құқықтық оқыту мен тәрбиелеу жөніндегі 2009 – 2011 жылдарға арналған бағдарлама» бекітілді.
Бұл бағдарлама шеңберінде мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың құқық түсіндіру жұмысы мәселелерін регламенттейтін нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі жұмыс, халықтың жеке санаттарының құқықтық сауаттылығының міндетті минимумын әзірлеу мен енгізу және адам құқықтарын құрметтеуді қалыптастыруға бағытталған басқа да шаралар көзделген.
Адам құқықтары білім берудің барлық жүйесі шеңберінде және білім берудің барлық деңгейлерінде енгізілуде және іске асырылуды.
Әрбір балаға қажетті көлемде саяси-құқықтық білім беру мақсатында қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы жалпы білім беретін бейінді орта мектептердің 10-11 сыныптарында 68 сағат және жаратылыстану-математика бағытындағы мектептердің 10 сыныптарында 34 сағат көлемінде «Құқық негіздері» пәні оқытылады. 9 сыныптарда 68 сағат көлемінде «Адам. Қоғам. Құқық» пәні оқытылады. Қазақстандық қоғамның құқықтық жүйесі, құқық салаларының негізі, соттың, прокуратураның және басқа да құқық қорғау органдарының қызметі осы курстарды оқытудың мәні болып табылады.
2006–2007 оқу жылынан бастап республика мектептерінде құқық пәндері республикалық олимпиадалар мен ғылыми жобалар жарыстарының тізбесіне енгізілді, бұл оқушылардың құқық пәндерін оқуға ынтасын арттыруға ықпалын тигізеді.
Бұған қоса факультативтер, сынып сағаттары, мектептен тыс іс-шаралар жүргізіледі. Оқушылар арасында құқық түсіндіру жұмысын ұйымдастыратын мектеп үгітбригадалары жұмыс істейді.
Адам құқықтарын қорғау және демократиялық бостандықтар, барлық азаматтардың мемлекет істерін басқаруға қатысу мүмкіндігі, баршаның және әркімнің теңдігі, ұлтына, діни нанымына қарамастан, жеке тұлғаны және бостандықтарды құрметтеу принциптеріне негізделген «Азаматтық білім беру» вариативті курсы жүргізіледі. Вариативті курстың сағат саны – аптасына 1 сағат.
Адам құқықтары саласындағы білім беру проблемалары жөніндегі материалдар: «Қазақстан балалары» (ҚР БҒМ Балалардың құқықтарын қорғау комитеті), «Бала және құқық», «Қазақстан тарихы», «Учитель Казахстана», «Қазақстан мұғалімі», «Қазақстан мектебі» және тағы басқа мерзімді журналдар мен газеттерде жарияланады.
Балалардың құқығын қорғау департаменттерінде 6 WEB-сайт құрылған, оларға құқықтық ақпарат орналастырылып, құқық түсіндіру жұмыстары жүргізіледі.
Балалардың құқығын қорғау комитетінің www.bala-kkk.kz сайтында «Өзін-өзі тану», «Қоғамға қызмет ету», «Сұрақ-жауап», «Гаага Конвенциясы» және тағы басқа айдарлар құрылған.
Халықтың заңдық ақпаратқа қол жетімділігі кеңейтілді. Қоғамдық орындарда қолданыстағы құқықтың электрондық базасына тегін кіру нүктелері орналастырылған. Сонымен қатар, Әділет министрлігінің сайтында аталған базаның қысқартылған тегін Интернет-нұсқасы жұмыс істейді. Таяудағы перспективада барлық құқықтық массивке халықтың Интернет арқылы қол жетімділігін кеңейту жоспарланып отыр.
Білім және ғылым министрлігі 2010 жылы адамның негізгі құқықтары, жалпы білім беретін мектептердегі адам құқықтарын оқыту туралы мектеп оқушыларының хабардар болуы жөнінде әлеуметтанушылық сауалнама жүргізді.
Сауалнама нәтижелері оқушылардың мектептегі өз құқықтарын неғұрлым терең оқып білуге жоғары қызығушылық (96 %) танытатынын көрсетті. Өз құқықтары бұзылған жағдайда қайда өтініш беру керектігін білетін балалар пайызы төменгі сыныптардан жоғары сыныптарға қарай өсуде (45%-дан 76%-ға дейін).
Адам құқықтары мәселелері бойынша білімнің қалыптасуы мен балаларға практикалық көмек көрсетуде ата-аналар мен отбасының рөлі ерекше, себебі адам құқықтары туралы ақпаратты оқушылардың жартысынан астамы өз ата-анасынан алады және құқығы бұзылған жағдайда олар тағы да ата-анасына жүгінеді.
Қазіргі уақытта Азаматтардың құқықтық мәдениетінің деңгейін жоғарылату жөніндегі 2012–2014 жылдарға арналған кешенді жоспар әзірленді.
Балаларға өздерінің проблемаларын шешуде уақтылы көмек көрсету, балаларды құқықтық қорғау мәселелеріндегі істің жай-күйі, олардың өз құқықтары туралы хабардар болу дәрежесін туралы ақпаратты жинау және талдау, бала құқықтары туралы материалдарды тарату мақсатында республикада сенім телефондары мен балалардың қоғамдық қабылдаулары жұмыс істейді.

Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыруы туралы

І. Жүзеге асыру жөніндегі жалпы шаралар

(Конвенцияның 4, 42-баптары және 44-бабының 6-тармағы)

Конвенцияның жоғарыда көрсетілген баптарын жүзеге асыру жөніндегі шаралар туралы ақпарат бастапқы баяндаманың 21-24, 29, 30, 55-57, 70-72, 84-тармақтарында және оған қосымша мен Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыруы туралы екінші және үшінші жиынтық мерзімді баяндаманың 18-59-тармақтарында баяндалған.
Конвенцияның жалпы принциптері мен нормалары (2, 3, 6 және 12-баптар) Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық атқару кодекстеріне имплементацияланған. Негізгі қолдану саласы балалардың құқықтары мен мүдделері болған тұтастай заңдар кешені қабылданды (Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы», «Неке және отбасы туралы», «Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері туралы», «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы», «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы», «Балалары бар отбасына мемлекеттік жәрдемақы туралы», «Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы» және басқа заңдары).
2006 жылдан бері балалардың құқықтары мен мүдделерiн қамтамасыз ету жөнiндегi заңнаманы одан әрi дамыту оны Конвенция принциптері мен ережелерiне неғұрлым толық сәйкес келтіру және баланың әлеуметтiк сәтсіздігінің алдын алу үшiн құқықтық жағдайлар жасау мақсатында жүзеге асырылды. Бұған «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 18 қыркүйектегі № 193-IV Кодексінің, «Білім туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319 Заңының, «Балаларды қорғау және шетелдік бала асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияны ратификациялау туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 12 наурыздағы 253-IV Заңының қабылдануы ықпал етті.
Балалардың заңды құқықтары мен мүдделерiн сақтауға қатысты ұлттық саясатты iске асыруға бiлiм беру, денсаулық сақтау бағытталған:
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011–2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қарашадағы № 1113 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында денсаулық сақтауды дамытудың 2011–2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 21 желтоқсандағы № 1260 қаулысымен бекітілген «2008–2016 жылдарға арналған Салауатты өмір салты» бағдарламасы.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 21 желтоқсандағы № 1251 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасындағы қан қызметін жетілдіру бойынша шаралар туралы» 2008–2010 жылдарға арналған бағдарлама.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 желтоқсандағы № 1325 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы ана мен бала өлім-жітімін азайту жөніндегі 2008 – 2010 жылдарға арналған бағдарлама.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 29 қарашадағы № 1116 қаулысымен бекітілген Құқық түсіндіру жұмысы, құқықтық мәдениет деңгейін жоғарылату, азаматтарды құқықтық оқыту мен тәрбиелеудің тиімділігін арттыру жөніндегі 2009–2011 жылдарға арналған бағдарлама.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры (ЮНИСЕФ) Қазақстан Республикасының Үкіметі мен ЮНИСЕФ-тің елдік бағдарламасының 2010–2015 жылдарға арналған іс-қимыл жоспарына қол қойды.
Елдік бағдарлама балалардың, әсіресе осал топтардың өмір сүру сапасын жақсартуда, сондай-ақ қатар өңірлік және гендерлік теңсіздікті азайтуда Қазақстан Үкіметіне ықпал етуге бағытталған.
Елдегі экономикалық өсуге байланысты балалар мүддесiндегi: оқыту, тәрбиелеу, денсаулық сақтау, адамгершілік және рухани даму, әлеуметтiк қамтамасыз ету және отбасы мен балаларды қорғау саласындағы мемлекеттiк саясатты іске асыру үшін басым қаржыландыру белгіленген.
2010 жылы халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ 9000 АҚШ долларын құрады, бұл 2007 жылғы деңгеймен салыстырғанда 25%-ға артық (6 772 АҚШ доллары).
Елдегі әлеуметтік салаға арналған шығыстар жыл сайын ұлғаюда.
Егер 2006 жылы мемлекеттік бюджеттің жалпы көлеміндегі шығыстар үлесі 41,34%-ды құраса, 2010 жыл қорытындысы бойынша 50%-дан артық.

(млн. теңге)

Шығындар	2007 жыл	2008 жыл	2009 жыл	2010 жыл
Мемлекеттік бюджет
Білім беру	480 696	641 060	746 477		797 414
%-бен	17,0	16,9	17,6		16,9
Денсаулық сақтау	299 381	363 210	450 893		551 326
%-бен	11,2	10,7	12,0		12,4
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету	502 381	622 017	758 308		905 273
%-бен	18,8	18,3	20,3		20,3
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік	122 210	163 969	173 618		227 564
%-бен	7,5	6,9	8,1		5,1
Республикалық бюджет
Білім беру	127 700	168 210	215 560		236 393
Денсаулық сақтау	100 830	115 581	176 800		367 185
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету	462 667	566 194	695 931		835 497
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік	62 964	87 461	104 389		135 389
Жергілікті бюджет
Білім беру	352 996	472 850	530 917		579 648
Денсаулық сақтау	262 852	320 762	386 553		330 352
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету	44 789	61 874	86 123		97 381
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік	73 778	108 493	108 183		129 795

Конвенцияның принциптері мен ережелері туралы хабардар ету

Республикада балалармен жұмыс iстейтiн мамандардың, жұртшылықтың, балалар мен олардың ата-аналарының Конвенцияның негiзгi ережелерi туралы хабардар болу мәселелерiне, оларды насихаттауға және түсiндiруге зор көңiл бөлiнедi.
Құқық қорғау органдары мен пенитенциарлық жүйе қызметкерлерін оқыту және олардың кәсіптік деңгейін жоғарылату жөнінде тұрақты негізде шаралар қабылданып тұрады. Oның ішінде адам құқықтары саласындағы халықаралық құқықтық нормалар мен стандарттарды зерделеу және қолдану бөлігінде.
Ішкі істер министрлігінің (бұдан әрі – ІІМ) оқу мекемелерінің, сондай-ақ біліктілікті жоғарылату курстарының бағдарламаларына Бала құқықтары туралы конвенцияны, сондай-ақ балалардың құқықтары мен бостандығын қорғауды қамтамасыз ету мәселелерін реттейтін басқа да нормативтік-құқықтық актілерді оқытуға арналған арнайы курстар енгізілген.
ІІМ жоғарғы оқу орындарында «Әлеуметтану» пәні бойынша, «Отбасы мен жастарды әлеуметтендіру», «Бала құқықтары туралы конвенция» тақырыптары 6 сағат көлемінде, ал колледждерде – «Қазақстан Республикасында кәмелетке толмағандардың құқықтары мен бостандығын қамтамасыз ету» тақырыбы 4 сағат көлемінде және ІІМ училищелерінде кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі учаскелік инспекторларды даярлау барысында «Арнайы даярлық» пәні бойынша Бала құқықтары туралы конвенциясы жөнінде тақырыптар оқытылады.
2010 жылғы 19 – 21 мамыр аралығында Астана қаласында Адам құқықтары және заңдылықтың сақталуы жөніндегі Қазақстандық халықаралық бюромен бірге ІІМ училищелерінің 15 өкілінің қатысуымен адам құқықтары жөніндегі арнайы курс өткізу әдістемесі бойынша балалардың мүддесі мен құқықтарын оқыту жөніндегі тақырыптарды көздейтін тренинг өткізілді.
Учаскелік және мектептегі кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі полиция инспекторлары тұрақты негізде бұқаралық ақпарат құралдары мен мектептерде Бала құқықтары туралы конвенцияның негізгі принциптері мен ережелерін ақпараттық жария етуді жүргізеді, сондай-ақ балалар үшін құқықтары бұзылған жағдайда өз құқығын қорғау жөнінде оқыту тренингтері өткізіледі.
Қазақстандағы балалар мен жасөспірімдердің Бала құқықтары туралы конвенцияның ережелері мен баптары туралы хабардар болуын жоғарылату үшін республикалық іс-шаралар: форумдар, саммиттер, конференциялар, дебаттар және басқалары өткізіледі.
2007–2010 жылдары барлығы 40 мыңнан астам әртүрлі іс-шаралар жүргізілді, оның ішінде 210 семинар, 50-ге жуық дөңгелек үстел, жеті мың дебат, балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелері бойынша диспуттар, 20 мыңнан астам қайырымдылық акциялары, суреттердің, плакаттардың конкурстары, мерекелік концерттер және басқалары. Әртүрлі халықаралық және үкіметтік емес қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, ұлттық-мәдени орталықтардың өкілдері, меценаттар, демеушілер және тағы басқалар іс-шараларды өткізуге белсене қатысады. Ата-аналар үшін, әсіресе ауылдық жерлерде, балалардың қатысуымен ата-аналар лекторийлерін, семинар-тренингтер, мәдени-бұқаралық іс-шаралар өткізу көзделген. Білім беру ұйымдарында Бала құқықтары туралы конвенцияға арналған стенділер, бұрыштар, кітапханаларда құқықтық білім беру жөніндегі стенділер ресімделген.
Айталық, мысалы, 2009 жылғы қарашада Астана қаласында Бала құқықтары туралы конвенцияның 20 жылдығына арналған «XXI ғасыр балалары: біздің құқықтарымыз бен мүмкіндіктеріміз» атты республикалық саммит өткізілді. Саммиттің негізгі міндеттері – Бала құқықтары туралы конвенцияның баптары туралы хабардар болуды жоғарылату, қазіргі заманғы қазақстандық қоғамдағы балалар мен жасөспірімдер жағдайының ең өзекті проблемаларын айқындау, дипломатия тілі мен төзімділікке үйрету.
2010 жылы Павлодар қаласында III-ші Республикалық патриоттар форумы өтті. Форумға қатысу балаларға қоғамдық маңызы бар қызметке, мастер-класстар, дөңгелек үстелдер мен басқа да іс-шаралар өткізуге қатысуда тәжірибе жинақтауға мүмкіндік берді.
2010 жылғы 19–29 қараша аралығында Бүкіләлемдік Бала күніне арналған «Бүкіл әлем мен үшін» тақырыбына онкүндік өткізілді. Бүкілқазақстандық онкүндік барысында бүкіл республика бойынша әлеуметтік маңызы бар іс-шаралар, оның ішінде қайырымдылық акциялары, конкурстар, дебаттық турнирлер, пресс-конференциялар, дөңгелек үстелдер, семинар-тренингтер, кездесулер мен әлеуметтану сауалнамалары өтті.
Республикада үгіттоптар, үгітбригадалар, мектеп омбудсмендері жұмыс істейді.
Павлодар облысында мектеп омбудсмендері әрекет етеді. Балалардың құқықтарын қорғау департаменті облыстағы жалпы білім беретін 146 мектеппен бірге мектеп омбудсмені қызметінің ережесіне қол қойып, 2009–2011 оқу жылына арналған жоспарын бекітті. Білім беру ұйымдарында мектеп омбудсмендерінің атына жазылған өтініштер мен хаттар үшін жәшіктер орнатылған, оқушыларды қабылдау жұмыстары жүргізіледі. Павлодар қаласындағы мектеп омбудсмендері компьютерлік клубтарды тексеру акциясына қатысып, қала мектептері оқушыларының арасында өз құқықтары туралы хабардар болу мәселелері жөнінде сауалнама жүргізді.
«Құқықтық шолғыншы» үгіттоптары Конвенция баптары туралы әңгімелер, сюжеттік қойылымдарды көрсетуді жүзеге асырады, құқық тақырыбына викториналар, сайыстар, дөңгелек үстелдер өткізеді.
Жыл сайын республикада әлеуметтану зерттеулері, Конвенция ережелері туралы балалардың хабардар болу деңгейінің, бала құқықтары бойынша ағартушылық және білім беру қызметінің мониторингі жүргізіліп отырады.
2009 жылы Қазақстан Республикасының Конвенцияны ратификациялауының 15 жылдығы шеңберінде және 2010 жылы республиканың бiлiм беру органдары балалардың Конвенция ережелерi туралы хабардар болу деңгейінің, бала құқықтары жөнiндегi ағартушылық және бiлiм беру қызметінің мониторингін жүргiздi. Алынған материалдарды талдау республиканың бiлiм беру ұйымдарында, әсіресе елді мекендерде, оқушылар арасында да, сондай-ақ ата-аналар қауымы мен педагогтар арасында да Конвенция ережелерiн түсiндiру жөнiндегi жұмыстың жандана түскенi туралы қорытынды жасауға мүмкiндiк бередi.
2010 жылы республиканың қалалық және ауылдық өңірлерінен 193 025 бала балалардың өз құқықтары жөнінде хабардар болуының, Бала құқықтары туралы конвенция, балалардың қарулы жанжалдарға қатысуына; бала сатуға, балалардың жезөкшелігіне және балалар порнографиясына қатысты Факультивтік хаттамалар сияқты негіз қалаушы халықаралық құжаттарды білуінің деңгейі жөнінде зерттеулермен қамтылды.
Тұтастай алғанда, оқушылардың бала құқықтары туралы мағлұматы бар. Сауалнамаға қатысқандардың жартысы халықаралық құқық қорғау құжаттары туралы жақсы білетінін көрсетті.
Сауалнамаға қатысқандардың жартысынан астамы Бала құқықтары туралы конвенция туралы біледі: ең жоғары көрсеткіш Батыс Қазақстан (89%), Павлодар (89%), Шығыс Қазақстан (86%), Жамбыл (62,1%) облыстарында. Қалған облыстарда Конвенция туралы хабардар болу көрсеткіштері 56%-дан 60%-ға дейінгі аралықта.
Білім берумен, сондай-ақ денсаулықпен және эмоционалдық саулықпен (физикалық және психологиялық зорлықтың, кемсітудің, қатал немесе немқұрайлы көзқарастың барлық түрлерінен қорғаумен) байланысты құқықтар ең маңызды құқықтар деп белгіленді.
Зерттеу нәтижелері бойынша мектеп балалар үшін ең негізгі және маңызды құқықтық ақпарат көзі болып қала береді. Атырау облысы (86%), Алматы қаласы (60%), Ақтөбе (54%) және Қарағанды (50,5%) облыстары балаларының жартысынан астамы осылай деп санайды. Қалған облыстардағы балалар мектептен басқа, ата-аналар мен БАҚ-ты ақпарат көзі болып табылады деп санайды.
Сауалнамаға қатысқандардың барлығының дерлік бала еңбегінің ең нашар түрлері туралы хабары бар. Бұл терминді Алматы қаласының сауалнамаға жауап берушілерінің жартысынан астамы (63%) анықтай алды. Шығыс Қазақстан облысының оқушылары (98,9%), Ақмола облысының сауалнамаға қатысқан оқушылары (89%) және қалған облыстар оқушыларының 57%-дан астамы республикада балалардың мәжбүрлі жұмыс істеуіне тыйым салынғанын біледі.
Шығыс Қазақстан (98%), Ақмола (98%), Павлодар (96,5%), Батыс Қазақстан (95%), Қызылорда (63,1%) облыстары, Алматы қаласы (54%) оқушыларының жартысынан астамы сауалнамаларда мемлекеттің бала сатуға, балалардың жезөкшелігі мен балалар порнографиясына тыйым салғаны туралы білетінін көрсетті. Қалған облыстардың оқушылары сауалнамаларда мемлекет бала сату мен балалардың жезөкшелігі үшін жазалайды деп көрсетті. Ауылдық жерлерде балалардың Конвенция ережелері туралы білімі қалалық жерлерде тұратын балалардың білімінен кем түспейтінін атап өткен жөн.

Баяндаманы қалың бұқара арасында тарату

«Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 46-бабына сәйкес Комитет жыл сайын Мемлекет басшысына республикадағы балалардың жағдайы туралы баяндама дайындайды, ол Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің сайтына орналастырылып, жұртшылықты хабардар ету үшін бөлек кітапша ретінде шығарылады.
45-ші сессияда Қазақстанға берілген ұсынымдарды іске асыру мақсатында Бала құқықтары жөніндегі комитеттің ұсынымдарын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары әзірленіп, 2007 жылғы 7 қарашада Халықаралық гуманитарлық құқық және адам құқықтары жөніндегі халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссияның 5-ші отырысында бекітілді. Бұл Жоспар және Бала құқықтары жөніндегі комитеттің 45-ші сессиясының ұсынымдары Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің сайтында орналастырылған.
Бала құқықтары жөніндегі комитеттің 45-ші сессиясының ұсынымдарын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын орындау шеңберінде Астана қаласында 2009 жылғы қазанда Қазақстан Республикасы БҒМ «Балалық шақты қорғаудың қазақстандық жүйесі: түйінді проблемалар, тәжірибе, перспективалар» тақырыбына республикалық дөңгелек үстел отырысын өткізді. «Дөңгелек үстел» жұмысына республиканың мемлекеттік органдарының, БҰҰ Қазақстан Республикасындағы Балалар қорының (ЮНИСЕФ), ғылыми қоғамдастықтар мен үкіметтік емес қоғамдық ұйымдардың өкілдері қатысты.

Азаматтық қоғам ұйымдарымен ынтымақтастық

Балалық шақ мәселелерімен 221 үкіметтік емес қоғамдық ұйым (бұдан әрі – ҮЕҰ) айналысады. 40-тан астам ҮЕҰ-мен ынтымақтастық туралы меморандумдарға, келісімдерге және шарттарға қол қойылды.
Біріккен жобалар іске асырылып, халықаралық және ұлттық сарапшылардың қатысуымен балалық шақ проблемаларын шешу жөнінде әлеуметтану зерттеулері, форумдар, конференциялар, дөңгелек үстелдер, оқу семинарлары, тренингтер, кеңестер жүргізіледі.
2011 жылғы маусымда омбудсмен, БҰҰ Қазақстандағы Балалар қоры мен Орталық Азиядағы «Халықаралық түрме реформасы» өкілдігі арасында ынтымақтастық туралы үш жақты меморандумға қол қойылды, оның мақсаты үкіметтік емес ұйымдардың өкілдерін балалар мекемелерінде бала құқықтарын сақтау бөлігінде мониторинг өткізуге үйрету болып табылады.
2007–2010 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі үкіметтік емес ұйымдармен (ҮЕҰ) бірлесіп, 24 әлеуметтану зерттеуін жүргізді, 80 мыңнан астам жинақтар мен оқу құралдарын әзірлеп, басып шығарды. Балалар мен ересектерге мағлұмат беру үшін бала құқықтары туралы 4 фильм, 14 бейнеролик, «Что мне надо знать?», «Не білуім керек?» атты 2 мультипликациялық фильм шығарылды.
Республиканың 10 өңірінде жетім балаларды өз отбасына алғысы келетін азаматтарды даярлау үшін 14 Өкіл ата-аналар мектебі ашылды. Қарағанды, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қызақстан облыстарында және Астана қаласында 7 отбасын қолдау орталықтары мен қызметі жұмыс істейді.
2009 жылғы қазанда Астана қаласында IV-ші Азаматтық форум өтті. Форум нәтижелері бойынша мемлекеттік органдардың, ҮЕҰ мен бизнес өкілдерінің біріккен күш-жігерімен Азаматтық қоғамды дамытудың 2006 – 2011 жылдарға арналған тұжырымдамасының II-ші кезеңін іске асыру бойынша тиімді жұмысты одан әрі жалғастыру үшін ұсыныстар мен ұсынымдар әзірленді.
2011 жылғы наурызда Астана қаласында Қазақстан әйелдерінің V-ші Форумы өткізілді. Форумда Қазақстан этностарының рухани мәдениетін дамытуға баса көңіл бөлу, отбасы құндылығын насихаттау, жанжалдардың алдын алу үшін күш-жігерді біріктіруде әйелдер ұйымдарына қолдау көрсету, бітімгершілік жобаларына қатысу аясын ұлғайту, гендерлік теңдік саясатын жалғастыру жөнінде шешім қабылданды.

II. «Бала» ұғымының анықтамасы

(1-бап)

Қазақстандық заңнамадағы «бала» ұғымының анықтамасы Бала құқықтары туралы конвенцияның 1-бабына сәйкес келеді.

III. Жалпы принциптер
а) Кемсітпеушілік

(2-бап)

Конвенцияның жоғарыда көрсетілген бабын жүзеге асыру жөніндегі шаралар бойынша ақпарат Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыруы туралы екінші және үшінші жиынтық мерзімді баяндаманың 64–89-тармақтарында баяндалған.
Қазақстан Республикасының Конституциясында заң мен сот алдында баршаның теңдігі көзделген. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген басқа да жағдайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Мемлекет өз заңнамасында да, сондай-ақ практикада да мемлекеттік органдар тарапынан болсын немесе жеке тұлға тарапынан болсын, кез келген кемсітуді болдырмауды өз міндетіне алады.
Елде Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2005 жылғы 29 қарашадағы № 1677 Жарлығымен бекiтiлген, жыныстық тиесілілігіне қарамастан, қоғамның барлық мүшелерiнiң тең құқықтары мен мүмкiндiктерiн қамтамасыз етуге бағытталған Қазақстан Республикасындағы гендерлiк теңдiктің 2006 – 2016 жылдарға арналған стратегиясын іске асыру жөнінде жұмыс жүргізілуде.
Қазақстан жалпы орта бiлiм беруде гендерлiк паритетке қол жеткiзді.
Барлық оқу бағдарламалары, оқулықтар, оқу материалдары мазмұны жағынан барлық оқушылар үшін бірдей.
2009–2010 оқу жылында республиканың жалпы білім беретін мектептерінде 246 790 қыз бала оқыды, бұл оқушылардың жалпы санының 50%-ынан астамын құрайды.
Республикада қыздардың мектептегі қоғамдық жұмыстарға қатысуы жандана бастады, бүгінгі күні олардың көбі балалар мен жастар ұйымдарының көшбасшысы, спорттық жарыстардың, пәндік олимпиадалардың, мәдени іс-шаралардың жеңімпаздары.
Оқып жатқандардың ішінен:

Сыныптар	2005–2006 оқу жылы		2009–2010 оқу жылы
	қыздар	ұлдар	қыздар	ұлдар
1–4	48,9%	51,1%	49%	51%
5–9	49,05 %	50,95%	49,1%	50,9
10–11(12)	52%	48 %	53%	47%

Республиканың кәсіптік білім беру саласында барлық санаттағы білім алушылар үшін тең жағдайлар жасалған және оқу орындарының білім алушылары мен қызметкерлері арасында әйелдер санының басым екенін атап өткен жөн.
Жоғары оқу орындарындағы студенттер контингенті шамамен 600 мың адамды құрайды, оның ішінде қыздар – 361 446 (58,3%) адам. Мемлекеттік білім гранты есебінен 140 533 адам білім алады, оның ішінде қыздар – 73 092 (61,6%).
Кәсіптік және техникалық білім беретін оқу орындарында білім алушылардың жалпы санынан (603 831) қыздар 275 474 (45,6%) адамды құрайды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мемлекет басшысының 2009 жылғы 6 наурыздағы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі 2009 жылға арналған іс-қимыл жоспарын іске асыру мақсатында (Жол картасы бойынша) қыздар мен әйелдерді қоса алғанда 2009 жылы 95,6 мың адам, 2010 жылы – 71,1 мың адам республикалық бюджет есебінен техникалық және кәсіптік білім беру мекемелерінде, оқу орталықтарында қайта оқытылды.
Облыстық, Алматы, Астана қалаларының білім басқармаларының деректері бойынша 2009 жылы 23 102 әйел қайта оқытудан өткізілсе, оның ішінде 9 206 әйел жұмысқа орналастырылған, 2010 жылы 12 076 әйел оқытылып, оның ішінде 6 302 әйел жұмысқа орналастырылған.

Репатрианттар (оралмандар) мен мәжбүрлі түрде қоныс аударғандардың құқықтары

Оралман балалар саны 19 мыңнан астам баланы құрайды, оның ішінде мектепке дейінгі жастағы 4 824 бала және мектеп жасындағы 14 201 бала бар.
Облыстық білім басқармаларының деректері бойынша мектеп жасындағы репатрианттардың балаларының бала кезінен мүгедек 18 баладан өзгелерінің барлығы оқумен қамтылып, тегін оқулықтармен қамтамасыз етілген.
2009–2010 оқу жылында кәсіптік және техникалық білім ұйымдарында 2299, оның ішінде кәсіптік лицейлерде 1062, колледждерде 1237 оралман оқыды.
Республиканың жалпы орта бiлiм беретін ұйымдарында таяу және алыс шетелдерден: Өзбекстаннан, Түркiменстаннан, Тәжiкстаннан, Қырғызстаннан, Ресейден, Украинадан, Грузиядан, Иран Республикасынан, Қытайдан, Монғолиядан, Түркиядан, Пәкстаннан, Сауд Арабиясынан, Ауғаныстаннан келген оралман оқушылар үшiн олардың бiлiмiндегi кемшіліктерді жою және бiлiм бағдарламаларына бейiмдеу мақсатында қосымша сабақтар, консультациялар өткiзiледi, арнайы көшу бағдарламалары көзделген.
Техникалық және кәсіптік білім беретін оқу мекемелеріне оқуға қабылдаудың үлгі ережесіне сәйкес «Кәсіптік және техникалық, орта білімнен кейінгі және жоғары білім берулің кәсіптік оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарына оқуға түсетін кезде қабылдау квотасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 28 наурыздағы № 296 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын қазақ ұлтының өкілдеріне 2% квота көзделген.
Білім алушы оралмандарға міндетті түрде білім беру ұйымдарының жатақханасынан орын бөлінеді, олар стипендиямен және ыстық тамақпен қамтамасыз етіледі.
Оқытушылар, бөлім меңгерушілері, өндірістік оқыту шеберлері оқитын оралмандарға оқу жағдайы мен өмірге бейімделуге, жұмысқа орналасуға көмектеседі.
Тілді үздік меңгеру үшін мектептерде «Тіл дамыту», «Тіл мәдениеті», «Сөз өнері» арнайы қосымша курстары енгізілген. Қызығушылықтарына қарай үйірмелер, қазақ және орыс тілдері бойынша факультативтік сабақтар ұйымдастырылады.

Арнайы қажеттіліктері бар балаларға және некесіз туылған
балаларға қатысты кемсітпеу

Арнайы қажеттіліктері бар балаларға қатысты «даму мүмкіндіктері шектелген балалар» термині пайдаланылады.
Білім және ғылым министрлігінің Балалардың құқықтарын қорғау комитеті мен оның аумақтық органдарына 2007 жылдан бері 11 мыңнан астам жазбаша өтініш түсті. 2006 – 2010 жылдары Бала құқықтарын қорғау мәселелері жөніндегі уәкілетті өкілге жүгінген азаматтар мен мекемелер саны 427-ні құрады. Алайда, некесіз туылған балаларға қатысты кемсіту туралы арыз-шағымдар тіркелмеген.
Сондай-ақ балалар мен ересектерге қатысты ксенофобия фактілері туралы да өтініштер түскен жоқ. Қазақстан – көп ұлтты ел, онда 140 ұлт пен ұлыс өкілдері татулық пен келісімде өмір сүріп жатыр.
Оның ішінде көп ұлтты халықтың атап өтерлік басты айырмашылық белгісі сыйластық, төзімділік, ашықтық пен тілектестік болып табылады.

Денеге жарақат келтіру

Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-бабына сәйкес ешкiмдi адамдық қадiр-қасиетiн қорлайтындай зәбiр көрсетуге не жазалауға болмайды. Қазақстан Республикасының заңнамасында жәбір көрсету, денеге жарақат келтіру мәселелері «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» 2009 жылғы 4 желтоқсандағы ҚР Заңында айтылған.
«Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасы Заңының
64-бабына, «Білім туралы» Заңға сәйкес ата-ана құқықтарын балалардың мүдделеріне қарама-қайшы жүзеге асыруға болмайды. Ата-ана құқықтарын балалардың құқықтары мен мүдделеріне нұқсан келтіре отырып жүзеге асыратын ата-аналар заңда белгіленген тәртіппен жауап береді.
Осындай талаптар ата-аналарды алмастыратын адамдарға да, яғни қорғаншыларға және патронат тәрбиешілерге қойылады.
Облыстық Астана және Алматы қалалары білім беру басқармаларының ақпараты бойынша 2010 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша өздерінің ата-ана міндеттерін орындамаған, балаларға дене жарақатын түсірген 825 ата-ана ата-ана құқығынан айырылды. Жоғарыда аталған ата-ананың 1072 баласы жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған балалар мекемелеріне бөлінді немесе отбасыларға (қамқоршы, патронат, асырап алуға) берілді.
Бас прокуратураның 2005 жылғы 31 наурыздағы № 10 бұйрығына сәйкес прокуратура органдары денеге жарақат келтірудің алдын алу мақсатында кемінде жарты жылда бір рет балалар үйлерінің қызметіне тексеру жүргізіп отырады.
2010 жылы Қазақстан Республикасының прокуратура органдары кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша 3240 тексеру жүргізді, олардың нәтижесінде 41 046 заңдылықты бұзу анықталды және тұтастай алғанда 135 675 баланың құқығы қорғалды.
Тексеру қорытындылары бойынша заңдылықтың бұзылуын жою туралы 2806 ұсыным қаралды, ден қою шаралары бойынша 542 заңсыз акт жойылды және өзгертілді. Барлығы 7196 адам – тәртіптік, 2 141 адам – әкімшілік, 227 адам материалдық жауапқа тартылды. 18 қылмыстық іс қозғалып, олар бойынша 9 адам сотталды.
Тәрбиеленушілердің құқықтарын бұзудың барлық дерлік жағдайлары бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануда. Бұдан басқа, балалар үйлерінде тәрбиеленуші балалар өздерінің құқықтары туралы, егер олардың құқықтары бұзылған жағдайда қайда жүгінуі керектігі туралы өте жақсы хабарландырылған.
Балалар үйлерінің тәрбиеленушілеріне қатал қараған әрбір факті бойынша әкімшілік және тәртіптік жазалау шаралары қолданылады.
Білім беру ұйымдарында денеге жарақат түсіруге тыйым салынады.
Білім беру мекемелерінде міндеттері мен этика нормаларын бұзғаны үшін педагог қызметкер Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауапкершілікке тартылуы мүмкін.
2011 жылы ҚР Қарулы Күштері Әскери полициясының бас басқармасы «Жас ұлан» республикалық мектебі мен Ш. Уалиханов атындағы Кадет корпусына тексеру жүргізді. Ұландар мен кадеттерге дене жарақатын салу фактілері анықталған жоқ.
Балалардың құқықтарын қорғау үшін республиканың барлық өңірінде балалардың құқықтарын қорғау департаменттерінің жанынан сенім телефондары, балаларға арналған қоғамдық қабылдаулар жұмыс істейді, «Дағдарыс орталықтары одағы» үкіметтік емес қоғамдық ұйымдар «Бота» қоғамдық қорымен бірлесіп, бүкіл республика бойынша «150» ұлттық тегін телефон желісінің жұмысын ұйымдастырды, оған зардап шеккен бала хабарласа алады.

b) Баланың мүдделерін ең үздік қамтамасыз ету

(3-бап)

Баланың құқықтарын қорғаудың негізгі қағидаттары 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 98–121-тармақтарында және 2007 жылы Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 90–95-тармақтарында көрсетілген.
Балалардың құқықтарын ең үздік қамтамасыз ету қағидаты, оны балаларға қатысты іс-шараларда бірінші кезекте есепке алу қажеттігі «Қазақстан Республикасындағы балалардың құқықтары туралы», «Неке және отбасы туралы», «Білім туралы», «Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік-медициналық-педагогикалық түзетуді қолдау туралы» Қазақстан Республикасының кодталған және басқа Заңдарында, Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде, «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексінде бекітіліп берілді, оларда мемлекеттік саясат балалар мүддесінде мемлекеттік билік органдары қызметінің басым саласы болып танылады.
Баланың денсаулық сақтау саласындағы мүдделерін ең үздік қамтамасыз ету мақсатында балаларға тегін медициналық қызмет көрсету, педиатриялық қызмет жүйесі сақталып, жетілдірілуде. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің 2005 жылғы 23 желтоқсандағы № 445 бұйрығымен Амбулаториялық емдеу кезінде дәрілік заттар мен балалар мен емдік тағамның мамандандырылған өнімдері рецептімен тегін берілетін аурулардың түрлерінің және тұрғындардың жекелеген түрлерінің тізбесі бекітілді.
Баланың мүдделерін ең үздік қамтамасыз ету қағидаты ата-аналары ажырасқан, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала орналасқан кезде, бюджеттік қаржы бөлінген кезде, әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінде, бала өзіне күтім жасау бойынша әр түрлі мекемелерге орналастырылған кезде бірінші кезектегі тәртіппен ескеріледі.
Балалардың құқықтарын ең үздік қамтамасыз ету үшін 2010 жылы республиканың 5 777 (77%) мектебінде 1 741 822 немесе барлық оқушылардың 70%-ына ыстық тамақ ұйымдастырылды. Олардың ішінде 590 795 (34%) оқушы, оның ішінде аз қамтылған отбасылардан шыққан 204 875 (80%) оқушы және бастауыш сыныптардың 421 353 (45%) оқушысы тегін ыстық тамақпен қамтамасыз етілді.
Ыстық тамақпен тегін тамақтандыру Астана, Алматы қалаларының, Ақтөбе және Қарағанды облыстарының барлық бастауыш сыныптарының оқушыларына ұйымдастырылған.
2005 жылдан бастап аз қамтылған отбасылардың оқушылары үшін тамақтануды ұйымдастыруға бөлінетін шығыстар Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 25 қаңтардағы № 64 қаулысына сәйкес бес есеге ұлғайтылды. 2010 жылы оқушыларды тамақтандыруды ұйымдастыруға жаппай оқу қорынан 2,9 млрд. теңге (2005 жылы – 518,5 млн. теңге) бөлінді.
Білім беруге арналған құқықты қамтамасыз ету үшін мектеп жоқ елді мекендерде тұратын 28 314 (2009 жылы – 26 458, яғни 71,6%) оқушыны немесе оқушылардың 76% мектепте тасу ұйымдастырылды.
Мектепте тамақ беруді жаңғырту және балаларды мектепке дейін жеткізіп салуды ұйымдастыру мәселелері
- Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына;
- Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2011 – 2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспарына және аумақтарды дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған бағдарламасына енгізілді.
Балаларды ең үздік қамтамасыз ету үшін республикада аз қамтылған отбасылардың балаларына тұрақты көмек көрсетілуде.
2010 жылы аз қамтылған отбасылар білім беру ұйымдарының деректері бойынша бір жүз елу мыңға жуық, оларда үш мыңнан астам бала бар.
2010 жылы «Мектепке жол», «Қамқорлық» акцияларының барысында әлеуметтік қорғалмаған санатқа жататын 374 655 балаға 1,7 млрд. теңге сомаға көмек көрсетілді (2009 жылы – 439 мың балаға жуық 1,6 млрд. теңге сомаға).
Жаппай оқу қорына әлеуметтік қорғалмаған оқушыларға көмек көрсетуге аударымдардың сомасы 5,5 млрд. теңгені құрады немесе мектепті күтіп-ұстауға арналған шығыстар сомасының 1,7% (2009 жылы – 4,6 млрд. теңге немесе 1,6%).
«Білім туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 8-бабының 4-тармағына сәйкес мемлекет Қазақстан Республикасының әлеуметтік көмекке мұқтаж азаматтарын білім алу кезеңінде ұстауға арналған шығыстарды толық немесе ішінара өтейді.
2008–2009 оқу жылында 510 жетім балаға білім беру гранттары бөлінді, 2009–2010 оқу жылы – 463, 2010 – 2011 оқу жылы – 444.
Бұдан басқа, жетім балаларды және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды қамтамасыз ету үшін:
1) асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша 18 жасқа дейін жәрдемақы тағайындалады (1 асыраушыдан айырылған кезде – 9 869 теңге, тұлдыр жетім – 13 457 теңге), 18 жастан асқан оқитын азаматтар орта білім беру жүйесіндегі оқу орнын аяқтағанға дейін, жоғары және орта арнаулы білім беру жүйесінде күндізгі оқу нысанында оқитындар 23 жасқа дейін осы көмек түрін алады;
2) жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған білім беру ұйымдарын толығымен мемлекеттік қамтамасыз ету (балалар үйіндегі бір баланы ұстау жылына 1 млн. теңгеден астамды құрайды және оқу кезеңінде тегін оқулықпен қамтамасыз ету көзделген;
3) техникалық және кәсіби, орта білімнен кейінгі және жоғары білім беретін кәсіби оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарына оқуға түсу кезінде мемлекеттік білім беру тапсырысының жалпы көлемінің 1 пайызы мөлшерінде қабылдауға квота бөлінеді;
4) мемлекеттік тапсырыс (грант) бойынша оқитын, отбасыларда тұратын жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың қатарындағы студенттерге мемлекеттік стипендия бастапқы мөлшерге (15 235 теңге) қарағанда 50 %-ға ұлғайды.

c) Өмір сүруге, тіршілік етуге және дамуға арналған құқық

(6-бап)

Баланың өмір сүруге, тіршілік етуге және дамуға арналған құқығы Конвенцияны 2003 жылы орындау туралы бастапқы баяндаманың 122–128-тармақтарында және Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының 2007 жылы іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 97–102-тармақтарында көрсетілген.
Қазақстан Республикасында өлім жазасына кесілген кәмелетке толмаған бала жоқ. Өлім жазасына мораторий өлім жазасын болдырмау туралы мәселені шешкенге дейін жұмыс істеуін жалғастыруда.
Қазақстан Республикасында балалардың өмірге құқықтарының кепілдіктерін қамтамасыз етуге және баланың өмір сүруін және дамуын барынша ықтимал дәрежеде қамтамасыз етуге бағытталған жүйе қалыптасты.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қарашадағы
№ 1113 Жарлығымен Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011–2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Осы бағдарламада бастапқы медициналық-санитариялық көмекті жетілдіру мен оның қолжетімділігі, ана мен сәбидік, балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын қорғау мәселелеріне басым көңіл бөлінді.
Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлеміне жұмсалатын қаражат ұлғайтылды.
Балаларға тегін медициналық қызмет көрсету «Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемінің тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 15 желтоқсандағы № 2136 қаулысына сәйкес және тегін дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің 2005 жылғы 23 желтоқсандағы № 637 «Амбулаториялық емдеген кезде дәрілік заттар мен балаларға арналған және емдік тамақтанудың мамандандырылған өнімдері рецепттер бойынша тегін берілетін аурулардың түрлері мен жекелеген тұрғындар түрлерінің тізбесін бекіту туралы» және 2009 жылғы 4 қыркүйектегі № 446 «Амбулаториялық деңгейде тегін медициналық көмектің кепілді көлемі шеңберінде халыққа тегін және жеңілдікпен қамтамасыз етуге арналған дәрілік заттар және медициналық мақсаттағы бұйымдар тізбелерін бекіту туралы» бұйрықтарына сәйкес қамтамасыз етіледі.
Балалардың ауруларын уақтылы анықтау және оларды сауықтыру үшін республикада жыл сайынғы профилактикалық медициналық тексерулер жүргізіледі. 2010 жылдың қорытындылары бойынша қаралуға тиесілі балалардың 98,6% профилактикалық медициналық тексерумен қамтылды. Балалардың 26%-ынан ауытқу анықталды, олардың ішінде 68% науқас сауықты, балалардың 15% диспансерлік есепке алынды.
Балаларды профилактикалық тексеру нәтижелерін талдау 2010 жылы 2007 жылмен салыстырғанда көзінің көруі нашарлаған балалардың деңгейінің сақталып отырғандығына қарамастан, құлақ естуі төмендеген балалардың үлестік салмағының (18 %-ға азаю), сөйлеуінде ақауы барлардың (24 %-ға), сколиозы барлардың (24 %-ға), мүсінінің бұзылуының (2 есеге) азаю үрдісі байқалғандығын көрсетті.
Балалардың ауруы қарқын алуда, әсіресе, жаңадан пайда болулар (1,8 есеге), дамуында туа біткен ақауы барлар (18 %-ға), жұқпалы аурулармен ауру салдарынан (20 %-ға), жүйке жүйесінің аурулары (14%-ға), сүйек-бұлшық ет жүйесінің аурулары (16 %-ға) өсті.

0–14 жастағы балаларды профилактикалық тексеру және
олардың нәтижелері

	2007	2008	2009	2010
Қаралған балалардың барлығы, мың	3 713,9	3 583,1	3 804,9	3 814,5
Балаларды қарау кезінде анықталды:
құлақ естуінің нашарлауы
барлығы, мың	9,8	8,7	9,3	8,0
қаралғандардың ішінде пайызбен	0,3	0,2	0,2	0,2
көз көруінің нашарлауы
барлығы, мың	82,7	77,9	86,1	83,5
қаралғандардың ішінде пайызбен	2,2	2,2	2,3	2,2
сөз сөйлеуінде ақауы барлар
барлығы, мың	23,7	19,3	20,0	18,1
қаралғандардың ішінде пайызбен	0,6	0,5	0,5	0,5
сколиозы барлар
барлығы, мың	17,1	16,2	14,6	13,0
қаралғандардың ішінде пайызбен	0,5	0,5	0,4	0,3
мүсінінің бұзылуы
барлығы, мың	36,6	32,0	24,9	18,4
қаралғандардың ішінде пайызбен	1,0	0,9	0,7	0,5

Қазақстан Республикасында балалардың аурулардың
жекелеген сыныптары мен аурулардың топтары бойынша
2007–2010 жылдардағы жалпы ауруы

(0-14 жастағы 100 000 баланың ауруы)

	2007	2008	2009	2010
100 000 балаға аурудың саны – барлығы олардың ішінде:	99 728,9	99 172,2	103 642,3	101 482,3
жұқпалы және паразитарлық аурулар	3 745,6	3 348,8	3 233,0	3 007,2
жаңадан пайда болулар	87,6	127,2	104,7	158,2
қан, қан айналысы органдарының аурулары және иммундық механизмді тартатын жекелеген бұзылулар	5917,7	3966,6	5581,5	5 259,7
эндокринді аурулар, тамақтанудың және хат алмасудың бұзылуы	1638,5	1584,2	1539,7	1 537,7
жүйке жүйесінің аурулары	2853,4	3102,9	3425,9	3 250,8
көз және оның бағыныңқы аппаратының аурулары	3329,1	3511,9	3458,3	3 479,8
құлақ пен еміздік тәрізді өсінді аурулары	2747,1	2750,4	2928,3	2 935,6
қан айналымы жүйесінің аурулары	477,0	489,3	549,0	486,7
тыныс алу органдарының аурулары	56510,9	55973,3	60262,7	58 959,6
ас қорыту органдарының аурулары	6370,8	6774,4	6394,1	6 606,0
зәр шығару жүйесінің аурулары	1735,5	1842,1	1853,9	1 709,7
тері және тері асты өзектерінің аурулары	5145,5	5248,7	5122,6	5 270,1
сүйек-бұлшық ет жүйесінің және біріктіруші тіндердің аурулары	1290,4	1192,2	1196,0	1 083,8
перинаталды кезеңде пайда болатын жекелеген жай-күйлер	2739,7	2963,7	2959,1	2 690,7
туа біткен ақаулар (даму кемістігі), деформациялар мен хромосомды бұзылулар	595,9	604,1	718,2	702,7
жарақаттар мен уланулар	3523,7	3178,3	3393,7	3 471,0

Кейбір аурулардың көрсеткіштерінің ұлғаюын денсаулық сақтау ұйымдары жүргізіп жатқан диагностика сапасының артуымен және әлеуметтік-экономикалық себептер кешенімен түсіндіруге болады: қоршаған ортаның ластауы салдарынан «техногендік» жүктемелер; балалардың күнделікті өмірінде стрессті жағдайлардың ұлғаюы; урбанизация және балалардың өміріне ақпараттың кеңінен енуі; оқушылардың тамақтану сапасының нашарлауы және басқалары.
Баланың дене бітімін дамыту, салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін республикада 10 мың баланы қамтитын 20-дан астам жас туристер станциясы, 18,5 мың баланы қамтитын 733 туристік-өлкетану үйірмесі жұмыс істейді. Жыл сайын балалар мен жасөспірімдерге арналған спорттық мектептердің саны өсуде: 2007 жылы олар 407 болды, 2010 жылы – 423. Балаларды қамту 2007 жылы – 219 739, 2010 жыл – 240 380 бала мен жасөспірімді қамтыды, бұл оқушылардың жалпы санының 10% (2,5 млн.).
Бүгінгі таңда 23 мыңнан астам спорттық секциялар ашылды, оларда 664 мыңнан астам балалар мен жасөспірімдер шұғылданады, бұл орта білім беру мектептері оқушыларының жалпы санының 21 %-ын құрайды.
Тұтастай алғанда, спортпен шұғылданатын балалардың жалпы санының ұлғаюы серпіні 2010 жылдың қорытындылары бойынша 379783 адамды құрайды немесе 1,7%.
Ауру балалардың дене бітімін дамыту, спорт саласындағы дарынды мүгедек балаларды анықтау мақсатында «Спешиал Олимпикс Қазақстан» қоғамдық бірлестігі мен Білім және ғылым министрлігі арасындағы Ынтымақтастық туралы келісімге сәйкес спорттық-бұқаралық іс-шаралардың жыл сайынғы күнтізбелік жоспарына сай ақыл есі кем балалар, мүгедек балалар арасында спорттық іс-шаралар өткізіледі.
Спешиал Олимпикс Қазақстан құрама командасы Жапониядағы
VII Дүниежүзілік Қысқы Арнайы Олимпиядалық ойындарда жүлделі бірінші және екінші орындарды жеңіп алды.
Білім және ғылым, Ішкі істер, Денсаулық сақтау, Байланыс және ақпарат, Мәдениет, Туризм және спорт министрліктері кәмелетке толмағандар арасында өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алу және оны болдырмау жөнінде 2011 жылға арналған бірлескен іс-шаралар жоспарын әзірледі. Жоспардың негізгі міндеті – осы мәселенің жай-күйіне дұрыс бірлескен мониторинг ұйымдастыру, мектептердегі психологиялық қолдау қызметтерінің жұмысын талдау және жетілдіру, білім беру, денсаулық сақтау және ішкі істер мамандарының балалар мен жасөспірімдердегі алаңдаушылық дәрежесін анықтау мәселелесі бойынша біліктілігін арттыру, балалар мен оқитын жастар арасында өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алу жөнінде ақпараттық, насихаттаушылық және консультациялық жұмыс жүргізу.
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің Республикалық психиатрия, психотерапия және наркология орталығының жанынан жасөспірімдерде өзін-өзі өлтіру себептерін анықтаумен және қорғау механизмдерін қалыптастырумен айналысатын өзіне-өзі қол жұмсау бөлімшесі құрылды. Қазіргі уақытта балалар мен жасөспірімдердің стреске төзімділігін анықтау жөніндегі әдістеме әзірлеу бойынша жұмыс жүргізілуде.
«Алтын Қыран» мейірімділік қоры оқушылар арасында беймаза үрдістердің алдын алу және анықтау бойынша автоматтандырылған бағдарлама әзірледі.
Балалар мен жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсау әрекетінің алдын алу мәселесі Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Кәмелетке толмағандардың істер және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі ведомствоаралық комиссияда қаралды.
Республикалық, сол сияқты жергілікті деңгейлерде педагог және ата-ана жұртшылығы үшін ішкі істер, денсаулық сақтау, білім беру органдарының қатысуымен кәмелетке толмағандармен профилактикалық жұмыс істеу, оқушылармен өзара қарым-қатынас этикасы және құқықтық жаппай оқу мәселелері бойынша дөңгелек үстелдер, семинарлар мен кеңестер ұдайы түрде өткізіліп тұрады.
Республиканың жалпы білім беретін мектептерінде 7570 психолог,
3139 әлеуметтік педагог және 1536 мектептегі полиция инспекторы жұмыс істейді.
Білім беру органдарында балалар мен жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсауының әрбір жағдайын зерделеу жөніндегі 359 жұмысшы топ жұмыс істейді.
Халықтың арасында өзін-өзі өлтіруді болдырмау жөніндегі ұлттық стратегияның жобасы әзірленуде.

V. Азаматтық құқық пен бостандықтар
а) Аты, ұлты және азаматтығы.
b) Жеке даралықты сақтау

(7, 8-баптар)

Конвенцияның жоғарыда аталған бабын жүзеге асыру жөніндегі шаралар туралы ақпарат Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 64-89-тармақтарында баяндалған.
«Неке және отбасы туралы» Заңға сәйкес баланың тууы оның туған жері бойынша да, сол сияқты екі ата-ананың тұрғылықты жері бойынша да, сол сияқты екі ата-ананың немесе біреуінің тұрғылықты жері бойынша тіркеледі. Әкесі қайтыс болғаннан немесе ата-анасының некесі бұзылғаннан кейін дүниеге келген, тастанды және тауып алған, сондай-ақ ата-анасы медициналық мекемелерде туған кезде бас тартқан кез келген бала тіркелуге тиіс. Сол сияқты өлі туылған және өмірге келген алғашқы аптада қайтыс болған балалар да азаматтық хал актілерін тіркеу тәртібін міндетті түрде сақтап тіркеледі. Ата-аналары не осыған уәкілетті адамдар баланың тууын тіркеу туралы өтінішті азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу органдарына 2 айдан кешіктірмей, ал өлі бала туылған жағдайда бес тәулік ішінде беруге тиіс.
«Неке және отбасы туралы» Заңның 55-бабы және «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Заңның 9-бабы баланың ат алуға, әкесінің атын және тегін, оның жеке даралығына құқығын белгілейді. Балаға ат ата-анасының келісімімен, әкесінің аты әкесінің атымен беріледі, ал тегі ата-анасының тектерімен айқындалады, ата-анасының тегі әртүрлі болған кезде балаға келісімі бойынша әкесінің немесе анасының тегі беріледі. Баланың азаматтығы «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Заңның 11-бабына сәйкес азаматтығы бірдей болған кезде туған жеріне қарамастан, ата-анасының азаматтығымен не 12-бапқа сәйкес бала туған сәтте Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын ата-ананың бірінің азаматтығы бойынша айқындалады.
Баланың құқығы және оның отбасы, қоғам және мемлекет тарапынан қорғау шаралары «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы», «Неке және отбасы туралы», «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңдарында, «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Кодексінде және басқаларда көрсетілген.

d) Балалардың көзқарасын құрметтеу
с) Пікір білдіру бостандығы

(12, 13-баптар)

Баланың пікір білдіру құқығы Конвенцияны 2003 жылы орындау туралы бастапқы баяндаманың 129–132, 142-тармақтарында және Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 129–131-тармақтарында көрсетілген.
Осы құқықты қамтамасыз ету үшін республикада 743 балалар және жастар қоғамдық ұйымдары жұмыс істейді.
Балалар мен жастардың пікірлері балалар мен жастар қозғалысы көшбасшыларының конференциялары мен дөңгелек үстелдерінде талқылануда.
Өз пікірін білдіру үшін балалар мен жастар викториналарға, құқықтық дәрістерге, іскер ойындарға, клубтарға белсенді қатысады.
2007–2010 жылдары 70-тен астам республикалық конкурстар, спорттық жарыстар, 3400-нан астам дөңгелек үстелдер мен акциялар өткізілді, оларға 3,5 миллионнан астам балалар мен жасөспірімдер қатысты.
2009 жылғы қарашада «XXI ғасырдың балалары: біздің құқықтарымыз бен мүмкіндіктеріміз» атты республикалық саммитке республиканың балалар мен жасөспірімдер ұйымдарының 150 көшбасшысы және белгілі қоғам қайраткерлері, депутаттар, мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері қатысты.
2009 жылғы желтоқсанда БҰҰ Балалар қорының (ЮНИСЕФ) қолдауымен «Біз – Тәуелсіздіктің құрдасымыз! Біздің Отанымыз – Қазақстан» атты Қазақстан жасөспірімдері мен жастары форумы өтті, оған 1300 адам қатысты.
Республикада балалардың пікірін білдіру нысандарының бірі – үкіметтік емес қоғамдық ұйымдармен бірге әлеуметтік әріптестік шеңберінде ұйымдастырылған Дебаттық қозғалыс болып табылады. Республикада Дебаттық қозғалыстың екі бағыты бар: студенттік және мектептегі. Жыл сайын әрбір облыста дебатты турнирлерге 1000-нан астам оқушы қатысады.
2010 жылғы қыркүйек – қазанда «Республикалық дебатқа қатысушылар қауымдастығы» республикалық қоғамдық бірлестігі ұлттық дебаттық ойындардың екінші біріншілігін өткізді.
Әр түрлі деңгейдегі дебаттарды өткізу балаларға белгілі бір проблема бойынша ақпарат іздеуде және материалдарды зерделеуде, сыни ойлау қабілетін қалыптастыруда, өзін-өзі қалыптастыруға қажеттілікте көмек береді. Дебаттарды өткізуге бұқаралық ақпарат құралдары белсенді түрде қатысады.
2010 жылы Павлодар қаласында қазір дәстүрлі болып кеткен Қазақстанның VI облыстық жастар Дельфийлік ойындары өтті, оған 366 адам қатысты. Ойынның негізгі идеясы – дарынды жастардың өзін-өзі іске асыруы үшін оңтайлы жағдай жасау.
Елімізде «Қоғамға қызмет ету» еріктілер қозғалысы дамуда, ол заңды және құқық тәртібін, өзін-өзі жеке анықтау және өзін-өзі іске асыру, оқушыларда азаматтық жауапкершілік, құқықтық өзіндік сана-сезім, тағаттылық, Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген гуманистік және демократиялық құндылықтар қабілетін құрметтеуге негізделген рухани-адамгершілікті, саяси және құқықтық мәдениетті, әлеуметтік мінез-құлықты қалыптастыруға ықпал етеді.
2010 жылғы күзде Павлодар, Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Қарағанды облыстарында мәслихат депутаттарының, облыстардың жергілікті атқарушы органдары мен үкіметтік емес ұйымдары өкілдерінің қатысуымен пилоттық мектеп оқушыларының заңнамалық бастамаларын Қоғамдық тыңдау өтті. Қатысушылардың жалпы саны 3 мың адамды құрады.
Оқушылар балалардың бос уақытының сапасын қамтамасыз ету, салауатты өмір салты, тұрғын үй-коммуналдық сала мәселелерін, өздері тұратын жергілікті жердің экологиялық ахуалын жақсарту мәселелерін зерделеп, қоғамдық тыңдауға шығарды, қалалық аумақтарды көгалдандыру, балалар мен жастардың демалатын инфрақұрылымын дамыту жөнінде қызық әрі стандартты емес шешімдер ұсынылды, кәмелетке толмағандардың тыныс-тіршілігінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде ұсыныстар айтылды.
Балалар елдің қоғамдық-саяси өмірінің белсенді қатысушылары болып табылады және балалардың пікірі қоғам үшін маңызды.

d) Пікір білдіру, ар-ұят және діни бостандық

(14-бап)

Қазақстан Республикасының әрбір азаматының ар-ұят бостандығына құқығы Конвенцияны 2003 жылы орындау туралы бастапқы баяндаманың
143 – 146-тармақтарында және Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 133 – 141-тармақтарында көрсетілген.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет етіп жариялай отырып, адамның діни сенім бостандығына құқықтарын сақтау мәселелеріне ұдайы назар аударады.
Қазақстанда еліміз әр түрлі халықаралық форумдар өткізу арқылы әлемдік қоғамдастыққа беретін діниаралық келісімнің бірегей тәжірибесін қалыптастыру жөніндегі белсенді мемлекеттік саясатпен ерекшеленетін зайырлы мемлекеттің үлгісі қалыптасты.
Қазақстанның діндер арасындағы тұрақтылықты сақтауға ұмтылысы әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының мойындауы мен қолдауын алды. Осы қызметтің нәтижесі Астанада 2003, 2006 және 2009 жылдары мемлекеттің конфессияаралық бейбітшілік пен келісімді нығайту саласындағы саясатының маңызды элементі болған әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезін өткізу болды.
Қазіргі заманғы Қазақстан үлгісі әр түрлі діндер мен ұлттар өкілдерінің бейбіт өмір сүруінің мүмкіндігін көрсетеді. Қазақстан Республикасының осы тәжірибесі 2010 жылы ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуге елдің өтінішін шығаруға дәлелдердің бірі болды.
2010 жылы Қазақстан ЕҚЫҰ төрағасы болып сайланды. 2010 жылғы 1 – 2 желтоқсанда Қазақстанда ЕҚЫҰ саммиті болды.
2011 жылы Қазақстанда Ислам конференциясы ұйымына мүше мемлекеттердің Сыртқы істер министрлерінің кезекті отырысын өткізу туралы шешім қабылдау да мемлекеттің тағаттылық саясатының салдары болды.
Қазақстандағы мемлекеттік-конфессиялық қатынастардың қазіргі заманғы жағдайы әр түрлі діни бірлестіктердің қызметі үшін елде құқықтық, идеологиялық және қоғамдық жағдай жасалғандығы туралы куәландырады. Азаматтардың діни сенім бостандығына құқығы елдің заңнамасымен мүлтіксіз қамтамасыз етіледі.
2011 жылы Қазақстанда 45-тен астам конфессиялар мен деноминациялар жұмыс істейді. Католиктік діни бірлестіктердің саны екі есеге (42-ден 86-ға дейін), протестанттар үш есеге (457-ден 1272-ге дейін), Қазақстан үшін жаңа конфессиялар үш есеге (14-тен 49-ға дейін) ұлғайды. Тұтастай алғанда, діни бірлестіктердің саны 671-ден 4173-ке дейін, яғни 6 еседен астам ұлғайды.
Дінге сенушілердің саны жағынан мұсылмандар мен православиелік христиандар көш басында келеді.
Жалпы білім беретін мектептердің 9 сыныбында «Дінитану» деген факультативтік курс оқытылады (аптасына 1 сағат).

е) Қауымдастық бостандығы

(15-бап)

«Қауымдастық бостандығы» конвенциясы 15-бабының нормасы 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 147–150-тармақтарында және Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 143–150-тармақтарында көрсетілген.
Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасы Конституциясының 23-бабының 1-тармағына сәйкес бірлесу бостандығына құқылы.
Қазақстан Республикасының азаматтарына бірігу, қоғамдық бірлестіктер құру, қызметі, оларды қайта ұйымдастыру немесе тарату құқығын іске асыру мүмкіндігіне кепілдік берілген. Әрбір адам басқалармен қауымдасу бостандығына құқылы.
Қазақстан Республикасында әрбір бала қоғамдық бірлестіктерге, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасымен рұқсат етілген коммерциялық ұйымдар мен бейбіт жиналыстардың басқа түрлеріне ерікті түрде қатысу құқығына ие.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары өзінің мақсаты балалардың жеке басын, олардың шығармашылық келешегін, әлеуметтік белсенділігін дамыту болатын қоғамдық бірлестіктердің қызметіне жәрдемдеседі.
Айрықша әлеуметтік институт ретінде әрекет ететін қазіргі заманғы балалар мен жастар қоғамдық бірлестіктерін қолдау мақсатында 2004 жылғы 7 шілдеде «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы» Қазақстан Республикасының Заңына қол қойылды.
2010 жылғы 1 қаңтарда республикада 743 балалар мен жастар ұйымы, 739 әскери-патриоттық клуб, 23 396 мектептегі спорттық секция, 423 балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі, 563 балалар мен жасөспірімдер клубы, 330 балалар мен жасөспірімдер музыка, көркемсурет мектебі жұмыс істеді.
Жастарды қолдау мақсатында республиканың бүкіл өңірінде балалар мен жастардың ресурстық орталықтары мен жастар ұйымдары құрылды. Егер 2008 жылы 12 ресурстық орталық жұмыс істесе, онда 2009 жылы –
17 ресурстық орталық, 2010 жылы – 21 ресурстық орталық.
Жастар саясатын республикалық бюджеттен қаржыландырудың жалпы көлемі 2008 жылы – 624,8 млн. теңгені, 2009 жылы – 698,5 млн. теңгені, 2010 жылы – 675,5 млн. теңгені құрады.
Жастар саясатын жергілікті бюджеттерден қаржыландырудың жалпы көлемі 2009 жылы – 1 млрд. теңгені, мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың көлемі – 263,7 млн. теңгені, 2010 жылы 1,1 млрд. теңгеден астамды құрады.
Тәрбиелеу үрдісін кадрмен қамтамасыз ету жөнінде жұмыс жүргізілуде. Мектептерде, кәсіптік лицейлерде, колледждерде директорлардың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасарларының, жоғары оқу орындарында тәрбие жұмысы жөніндегі проректорлардың, сынып жетекшілерінің, педагог-ұйымдастырушылардың, аға жетекшілердің, әлеуметтік педагогтардың, педагог-психологтардың, қосымша білім беретін педагогтардың, әдіскерлердің, топ тәлімгерлерінің штаттық бірліктері енгізілді. 2009 жылғы қарашада Қазақстан Республикасының үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбиелеу тұжырымдамасы бекітілді.

f) Жеке бастың тірлігіне құқықты қорғау

(16-бап)

«Жеке бастың тірлігіне құқықты қорғау» Конвенциясының 16-бабының нормалары 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 151–152-тармақтарында және 2007 жылы Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 152–160-тармақтарында көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясына, «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының Заңына және басқа да заңнамалық актілерге сәйкес әрбір адам жеке өмірге қолсұғылмаушылыққа, тұрғын үйіне қол сұғылмаушылыққа құқылы.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Парламенті «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне азаматтардың жеке өміріне қол сұғылмаушылық құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын қарауда.
Баланың, оның ішінде жетім баланың тұрғын үйді сақтауға арналған құқығы Қазақстан Республикасының заңнамасымен реттелген.
Халықтың әлеуметтік осал топтарына, оның ішінде жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға мемлекеттік тұрғын үй көмегін көрсету үшін 2009 жылғы шілдеде «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тұрғын үй-коммуналдық сала мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, оның шеңберінде халықтың әлеуметтік осал топтарына жататын адамдардың санатына жетім балаларды ғана емес, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды енгізу туралы норма және олардың тұрғын үй алуға кезекте тұру жасын 23 жасқа дейін ұлғайту көзделген.
Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 22 шілдедегі «Тұрғын үй қатынастарының мәселелері бойынша кейбір заңнамалық актілерге өзгертулер мен толықтыруларды енгізу туралы» Заңына сәйкес жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар белгіленген тәртіпке мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үйге мұқтаж деп танылған және 29 жасқа дейін есепке алынғандар тұрғын үй алғанға дейін есептен шығарылуға тиісті емес.
Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесі 2010 жылғы 7 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Кәмелетке толмағандардың істер және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі ведомствоаралық комиссияның отырысында қаралды.
Облыстардың, Алматы және Астана қалаларының әкімдеріне жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды тұрғын үймен, оның ішінде тұрғын үйді бекітіп беру және сақтау мәселелері бойынша қамтамасыз ету бөлігінде «Білім туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 6-бабын орындау жөніндегі барлық қажетті шараларды қабылдау ұсынылды.
Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың тұрғын үй құқықтарын бұзу фактілері талқылау мәні болып қалуда.
Мәселен, соңғы үш жылда қамқоршылық және қорғаншылық органдарының талап-арыздары бойынша 51 пәтер қайтарып алынды (Ақмола облысында – 8 пәтер, Қарағанды облысында – 14, Қостанай облысында – 5, Қызылорда облысында – 10, Маңғыстау облысында – 2 және т.б.).
Қамқоршылық және қорғаншылық органдары сотқа ата-анасының қамқорлығынсыз қалған кәмелетке толмаған балаларға тұрғын үйді қайтару бойынша 149 талап-арыз берді (олардың ішінде тек қана Қостанай облысы бойынша – 60 талап-арыз, Қарағанды облысы бойынша – 17, Қызылорда облысы бойынша – 9, Ақмола облысы бойынша – 9, Ақтөбе облысы бойынша – 3 және басқалары).
Республикада жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың арасындағы білім беру ұйымдарының түлектері үшін 29 жасөспірімдер үйі ашылды, оларда 17-ден 23 жасқа дейінгі жастағы 1360-қа жуық түлек тұрады. 2006 жылдан бастап 2010 жыл кезеңінде осы санаттағы балаларға 327 пәтер бөлінді, 599 бала бекітіліп берілген тұрғын үйге қайтып оралды.
Қарағанды облысының әкімшілігі 16-дан 23 жасқа дейінгі жастағы жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды қамтамасыз ету жөніндегі 2011–2013 жылдарға арналған кешенді жоспардың жобасын әзірледі. Жобаға сәйкес 320 бала мемлекеттік тұрғын үй қорынан берілетін тұрғын үймен қамтамасыз етілетін, 4 Жасөспірімдер үйі және Жастар үйі ашылатын болады.
Ақтөбе облысында Жастар үйінің «Қазақстанның Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ-да жеке меншік тұрғын үй сатып алуға бастапқы жарнасы бар тәрбиеленушілері үшін 15 млн. 568 мың теңге мөлшерінде сома бөлінді.
Қостанай облысында 2006 – 2010 жылдар кезеңінде «Жалдамалы (коммуналдық) тұрғын үй» мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде 75 жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар бір бөлмелі тұрғын үймен қамтамасыз етілді, олардың ішінде 39-ы – 2009 жылы.
Батыс Қазақстан облысында соңғы үш жылда мемлекеттік тұрғын үй қорынан осы санаттағы 108 бала тұрғын үймен қамтамасыз етілді.
Астана қаласында 2010 жылы жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға уақытша, бірақ кезекке сәйкес тұрғын үй алғанға дейін жалдауға берілетін пәтерлер берілді. Некеде тұрмағандарға екі адамға бір бөлмеден деп ескеріліп тұрғын үй берілді.

g) Тиісті ақпаратқа қолжетімділік

(17-бап)

Баланың тиісті ақпаратқа қолжетімділігіне құқық 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 153–158-тармақтарында және 2007 жылы Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 161–177-тармақтарында көрсетілген.
Білім беруді ақпараттандыруды дамыту жөніндегі жұмыс жүргізілуде. 2010 жылы 18 оқушыға бір компьютерден келеді. 2005 жылы бұл көрсеткіш 41-ді құрады, оның ішінде 36 – ауылдық жерлерде. 2011 жылы бір компьютерге 16 оқушыдан келеді.
2010 жылы Интернет желісіне мектептердің 98%-ы қосылды, ауылдық – 97% (2005 жылы – тиісінше 75% және 70%). Мектептердің 34%-ы кең жолақты Интернетке қол жеткізді. Осындай мүмкіндіктің арқасында балалар ақпарат әлеміне және интерактивті оқу ресурстарына қолжетімділік алуда.
Білім беру үрдісіне барлық қатысушылардың үздік білім беру ресурстары мен технологияларына тең қолжетімділікті қамтамасыз ету мақсатында білім беру ұйымдарында «e-learning» электрондық оқыту жүйесі пайдаланылады. «e-learning» электрондық оқытуды 2015 жылы – 50%, 2020 жылы – 90% пайдалану жоспарланып отыр.
Алға қойған мақсатқа жету оқу сапасын, білім беруді басқарудың тиімділігін, сыртқы ортамен ақпараттық кірігуді арттырады.
Ашық қолжетімділіктегі орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарын цифрлық білім беру контентімен толық қамтамасыз ету (қандай да болмасын ақпараттық ресурсты – мәтін, графика, музыка, бейне, дыбыс және т.б. толтыру немесе ұстау) жоспарланып отыр.
Оқу үрдісіне автоматтандыруды енгізу үшін әрбір білім беру ұйымы қажетті жабдықпен жарақтандырылатын болады: жаңа үлгідегі компьютерлер, Интернетке кең жолақты қолжетімділікті қамтамасыз ету және басқалары.
2007–2008 оқу жылынан бастап республика мектептерінде он-лайн оқыту жүйесі енгізілуде. Бес жылда 3571 мектеп интерактивті кабинеттермен жабдықталды.
2007–2008 оқу жылынан бастап интерактивті сабақтар, семинарлар, форумдар өткізілуде.
Интерактивті сабақтарды өткізу үшін портал ( www.sabak.kz ) жұмыс істейді, мұнда интерактивті сабақтардың 100-ден астам бейнежазбалары сақталған. Порталға орналастырылған барлық электрондық ресурстар ақпаратты өз бетімен алуына мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта мектепте берілетін пәндердің 95%-ы цифрлық форматқа ауыстырылған. Электрондық оқу басылымдарын «Ұлттық ақпараттандыру орталығы» АҚ әзірлейді. Республикада мектеп оқушыларының 100%-ы оқулықтармен қамтамасыз етілген.
Интернат ұйымдарының тәрбиленушілері, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар оқулықтармен тегін қамтамасыз етіледі.
БАҚ арқылы ақпарат алуға қолжетімділік шектелмеген. Балалардың әлеуметтік маңызы бар ақпаратқа қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатында шамамен 90 БАҚ тартылды, олардың ішінде: «Хабар» агенттігі, «Қазақстан» РТРК, «Рахат-ТВ», «Астана қаласының телевидениесі», «Қазақпарат» ақпараттық агенттігі, «Егемен Қазақстан», «Казахстанская правда», «Литер», «Айқын», «Ақ желкен», «Альянс kz», «Балдырған», «Жас ұлан», «Дружные ребята» газеттері және басқалары.
«Қазақ радиосы» эфирінде балаларды қорғауға бағытталған 4 бағдарлама шығады. Бұл – кәмелетке толмағандар арасындағы қараусыздық пен қадағалаусыздықтың алдын алу туралы «Жеткіншек», «Бап пен бақ», «Заман біздікі», «Балауса» бағдарламалары.
Баланың құқықтары туралы конвенцияның қағидаттары мен ережелерін түсіндіру жөніндегі, сондай-ақ денеге жарақат салудың барлық нысандарынан балалардың құқықтарын қорғау мәселелерін талқылау «Бетпе-бет», «Жеті күн», «Талап пен тәртіп», «Третьего не дано», «Сырға», «Көңілашар», «Бір күн», «Көзқарас», «Апта kz», «Азамат» сияқты және басқа да ақпараттық-талдау бағдарламалары шеңберінде өтеді.
«Ел арна» телеарнасында эфирге бір жыл бойы балаларды мәдени, білім беруді дамытуға бағытталған 6 бағдарлама шығады («Хочу быть» бағдарламасы, «Наши дети», «Мейірім» жобалары, «Топ малыш», «Волшебные буквы» бағдарламалары және басқалары).
Баспа БАҚ-тарда жасөспірімдер мен балалардың жетістіктеріне, Баланың құқықтары туралы конвенцияның 20 жылдығына арналған материалдар ұдайы жариялануда. Атап айтқанда, «Миссия Батыра» («Экспресс К»), «Батыр стал послом» («Время»), «Добрая воля Батырхана» («Комсомольская правда в Казахстане»), «Защитим детство» («Казахстанская правда»), «Бала тағдырына бей-жай қарауға болмайды» («Айқын») және басқа мақалалар.
Республикада 256 балалар кітапханасы жұмыс істейді. Балалар кітапханасында оқитындардың саны – 1,5 миллион бала.
Балалардың баспа БАҚ-тарға, оның ішінде балалар көркем әдебиетіне қолжетімділігін қамтамасыз ету, белгілі қазақстандық балалар жазушылары мен ақындарының шығармашылығын дәріптеу мақсатында жыл сайын «Қазақстан жазушылары – балаларға» атты мерекелік іс-шара өткізіледі. Балаларды мектептегі, қалалық кітапханаларға тарту үшін бұл іс-шара балалар жазушыларын, ақындарды, журналистерді шақыра отырып, орталық кітапханаларда өткізіледі.
Бұдан басқа, балалар мен жасөспірімдерге арналған академиялық театрлар мемлекеттік және орыс тілдерінде 200-ден астам спектакль дайындады, олармен 100 мыңнан астам бала қамтылды.
2010 жылғы 19 сәуірде Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Кәмелетке толмағандардың істер және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі ведомствоаралық комиссияның алтыншы отырысында компьютерлік клубтардың балалар мен жасөспірімдердің дамуына теріс әсерін азайту туралы мәселе қаралды.
2010 жылы педагогтарға, психологтарға, ата-аналарға арналған «Порнографияны, қатыгездікті және зорлық-зомбылықты насихаттайтын аудио, бейне өнімнің, компьютерлік және ақпараттық тасығыштардың балалардың физикалық және психикалық денсаулығына әсері» атты әдістемелік ұсыным шығарылды (мемлекеттік және орыс тілдерінде).
Қазіргі уақытта компьютерлік клубтардың (Интернет-кафе) кәмелетке толмаған келушілерге ақпарат беру жөніндегі қызметін немесе олардың денсаулығына, адамгершілік және рухани дамуына зиян келтірмейтін бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдалануына бақылауды жүзеге асыру жөнінде шаралар қабылдануда.
Астана қаласының Есіл аудандық соты 2011 жылғы 3 маусымдағы № 2-1078/11 ҚР аумағында шетелдік бұқаралық ақпарат құралдары – балалар порнографиясын жарнамалайтын интернет-ресурстардың таралуын жою туралы шешім қабылдады.

h) Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке
жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер немесе
жазалау түрлеріне ұшырамау құқығы

(37-баптың а) тармақшасы)

Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер немесе жазалау түрлеріне ұшырамау құқығы 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 159–162-тармақтарында және 2007 жылы Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 178–188-тармақтарында көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-бабына сәйкес ешкiмдi адамдық қадiр-қасиетiн қорлайтындай жәбiр көрсетуге не жазалауға болмайды. Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті өкіл жанынан 2008 жылдан бастап мемлекеттік органдардың басшы қызметкерлерінен, белгілі құқық қорғаушылардан және азаматтық қоғам өкілдерінен тұратын жабық мекемелерде азаптауларды және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер немесе жазалау түрлерін қолдану фактілерін қарау жөніндегі жұмыс тобы жұмыс істейді, олар бас бостандығын шектеу және бас бостандығынан айыру орындарына жиі барады. Оның ішінде балалар отырған УҰО (уақытша ұстау оқшаулағыштары), ТО (тергеу оқшаулағышы) және тәрбиелеу колониялары.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне азаптағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейтін 347-1-бап енгізілді. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 116-бабына толықтыру енгізілді, оған сәйкес дәлелдер ретінде жол берілмейтін іс жүзіндегі деректердің қатарына азаптауды қолданып алынған деректер жатқызылды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы болған балаларды азаптаудан және өзге де тиесілі емес әрекет етуден белгілі бір қорғау жүйесін құрайды. Қорғаушының, заңды өкілдің және педагогтың тергеу іс-әрекеттерін жүргізу кезінде міндетті түрде қатысуы, міндетті түрде алдын ала тергеу, бас бостандығынан айыру орындарында ересектерден бөлек орналастыру, туысқандарына баланы ұстағандығы туралы дереу хабардар ету баланы қорғаудың қосымша кепілдіктері болып табылады.
2010 жылы кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық саясатты ізгілендіруге бағытталған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне баланың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Бұл заңда кәмелетке толмағандарға жаза қолдану және қоғамнан оқшаулауға байланысты бұлтартпау шаралары барынша азайтылды. Олар бас бостандығынан айыру орындарына жіберместен, алдын алу шараларын қолдану арқылы түзетілетін болады. Қамауға алу түріндегі бұлтартпау шараларын қолдану үшін негіздемелер қысқартылды.
Қабылданған Заң шеңберінде ізгілендіру әрекетіне шамамен 6 мың сотталған адам түсті. Тек 2011 жылы кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмыстар үшін сотталған екі мыңға жуық адам бас бостандығынан айыру орындарынан босатылды.
Бірқатар қылмыстарды жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту жасы 14-тен 16-ға дейін ұлғайтылды. Жаңалықтардың бірі кәмелетке толмағандарды, егер келтірілген зиян реттелмеген жағдайда қоспағанда, ауыр қылмыс жасаған жағдайда тараптардың татуласуымен қылмыстық жауапкершіліктен босату мүмкіндігі болып табылады (ҚК-нің 67-бабы «Татуласуға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату» жоғарыда аталған жағдайларда қылмыстық жауапкершіліктен босатуды көздейтін үшінші бөлікпен толықтырылды).
Қылмыстық заңнаманы ізгілендіруден басқа, заң азаматтық-құқықтық жауапкершілікті белгілеу арқылы кәмелетке толмағандармен құқықтық қатынастарды реттеуді көздейді. Мәселен, Азаматтық іс жүргізу кодексі кәмелетке толмағандарды айрықша ұстау режимі бар арнайы ұйымдарға және білім беру мекемелеріне жіберу, сондай-ақ осы шешімдерге сотта шағым жасау мүмкіндігі туралы істер бойынша іс жүргізуді регламенттейтін тұтас тараумен толықтырылды.
Азаптауларға қарсы комитеттің ұсынымдарын орындау және азаптауларға қарсы іс-қимыл жөніндегі шараларды үйлестіру шеңберінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің Азаптауларға қарсы комитетінің 2009–2012 жылдарға арналған ұсынымдарын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары әзірленді.
Азаптаулар жөніндегі қылмыстық істерді қызметкерлері осы қылмыстарды жасаған құқық қорғау органдарының тергеу жүргізуінен алып тасталды. «Азаптаулар» деген заңнамалық ұғым 1984 жылғы 10 желтоқсанда Нью-Йоркте қол қойылған Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияның талаптарына сәйкес келтірілді.
Азаматтардың жасалған азаптаулар туралы өтініштерін тексеру, сондай-ақ олардың алдын алу жөніндегі тетігі реттелді. Сот сарапшыларының бас бостандығынан айыру орындарында отырған адамдарда дене жарақатын анықтау мәніне медициналық куәландыруға міндетті түрде қатысуы енгізілді.
2011 жылдың аяғына дейін ұлттық первентивтік механизм туралы және сотталғандарды байқау қызметі туралы заң жобаларымен жұмыс істеуді аяқтау жоспарланып отыр.
Сонымен бірге первентивті механизмдер қызметінің қағидаттары біздің қылмыстық-атқару жүйесі үшін жаңалық емес. 5 жыл ішінде елімізде қоғамдық байқау комиссиялары белсенді жұмыс істейді. Бұл комиссиялардың ұстау орындарын тексеру саны 2008 жылдан бастап 4 есеге өсті.
Тұтастай алғанда, Қазақстанның пенитенциарлық жүйесі бірте-бірте халықаралық стандарттарға жақындауда. Оны реформалау:
- жеке камерада ұстау тәртібіне көшу;
- қоғамдық бақылау механизмдерін орнату және медициналық қызмет көрсету, әсіресе, қылмыстық жазасын өтеп жатқан адамдардың ауруының профилактикасы жүйесінің сапасын арттыру арқылы жалғасады.
Үкімет азаптауларға және адамдарды саудаға салу фактілеріне ешқандай төзбейтіндігін білдіруде.
БҰҰ-ның Баланың құқықтары жөніндегі конвенциясының 33-ші сессиясының ұсынымдарына сәйкес 18 Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталығы (КУОБОО) 386 бірлік штат санымен Ішкі істер министрлігінің жүйесінен білім беру жүйесіне берілді («Қазақстан Республикасында құқық қорғау қызметі мен сот жүйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 17 тамыздағы № 1039 Жарлығы).
Бұл шешім біздің қоғамның балалардың қараусыздығы мен қадағалаусыздығын алдын алудың қалыптасқан жүйесін кәмелетке толмағандарға қатысты ізгілендірудің жалпы әлемдік үрдістерін ескере отырып, өзгертуге ұмтылуынан туындады.
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ішкі істер органдарының қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы қызметін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес КУОБОО-тар Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарына (бұдан әрі – КБО-лар) қайта ұйымдастырылды.
КБО-ларға 3-тен 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар: қараусыз және қадағалаусыз балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар, арнаулы білім беру ұйымдарына жіберілетін кәмелетке толмағандар орналастырылады.
КБО-лардың міндеттеріне кәмелетке толмағандардың дағдарысты жағдайдан шығуына жедел көмек, оларды орналастыру, баланы отбасына қосу кіреді.
Соңғы үш жылда Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің тапсырмасы бойынша кәмелетке толмағандардың аутодеструктивті мінез-құлқы мәселелері бойынша, балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың профилактикасы және алдын алу бойынша, қатыгез қараудан және сексуалды пайдаланудан балалардың құқықтарын қорғау мониторингі, білім беру ұйымдарында балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін сақтау мәселелері бойынша бес социологиялық зерттеу жүргізілді.
Мәселен, «Қазақстанның дағдарыс орталықтары одағы» үкіметтік емес ұйыммен бірлесіп, 2008 жылы отбасындағы, мектептегі балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың ауқымын бағалау жөнінде социологиялық зерттеу жүргізілді.
Зерттеу Алматы қаласында, Ақмола, Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарындағы зорлық-зомбылықтың себептері мен ауқымын анықтады. 1300 сұралған баланың төменгі сыныптағы оқушылардың 14 %-ы және орта және жоғары жастағы оқушылардың 22 %-ы тебу, итеру, ұру түріндегі күш жұмсауға ұшырағандығын айтты. Алымсақтық және зорлау түріндегі сексуалды күш көрсетуге төменгі сыныптағы оқушылардың 2 %-ы және орта және жоғары жастағы оқушылардың 3 %-ы ұшыраған. Балалардың 12 %-ы және олардың ішіндегі 9%-ы ұзақ уақытқа оқушылар арасындағы қуғынға ұшыраған.
Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөніндегі өкілдің мекемесі БҰҰ-ның Қазақстандағы Балалар қорының өкілімен бірлесіп, 2010 – 2011 жылдары білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғау жүйелерінің балаларға арналған мемлекеттік мекемелерінде зорлық-зомбылық деңгейін бағалау жөнінде зерттеу жүргізді.
Зерттеу нәтижелері бойынша Білім және ғылым, Денсаулық сақтау, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрліктерінің атына омбудсменнің ұсынымдары жіберілді, оларды қарау бойынша интернат үлгісіндегі мекемелерде тұратын балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың профилактикасы мен алдын алу жөнінде бірлескен іс-қимыл жоспарын әзірлеу туралы ұсыныс түсті.
Балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың профилактикасы мен алдын алу үшін республикада мемлекеттік органдар, халықаралық және үкіметтік емес ұйымдар арасындағы өзара іс-қимылды күшейту жөнінде қосымша шаралар қабылданды. Халықтың ақпараттандырылу және құқықтық сауаттылығы деңгейін арттыру, балалардың құқықтарын бұзуға жол беретін адамдардың жауапкершіліктерін күшейту мәселелеріндегі заңнамалық базаны жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасатын болады.

V. Отбасылық орта және балама күтім
a) Ата-ананың баланы басқару құқығы

(5-бап)

Осы мәселе бойынша егжей-тегжейлі ақпарат 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 163–169-тармақтарында және
2007 жылы Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 190–197-тармақтарында көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабына сәйкес неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың етене құқығы әрi мiндетi. Ата-ананың балаға басшылық ету құқығы Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында бекітіліп берілген («Неке және отбасы туралы», «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы», «Білім туралы» және басқа да Қазақстан Республикасының Заңдары).
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес кәмелетке толмағандарды тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін орындамағаны немесе тиесілі орындамағаны үшін кінәлі адамдар қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатының негізгі міндеттерінің бірі интернат мекемелерінде тәрбиеленіп жатқан балалар санының қысқаруы болып табылады.
2010 жылы Қазақстан Республикасында 38 386 жетім бала мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала саналады.
Бала асырап алуға немесе қамқорлығына, жетім баланы немесе ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланы патронатқа алуға ниет білдірген азаматтарға қолдау көрсету үшін республиканың 14 өңірінде 14 бала қабылдап алған ата-ана мектебі, 4 өңірде 7 Отбасыларды қолдау қызметі құрылды.
Қамқоршылық және қорғаншылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын білім беру бөлімдеріндегі мамандардың саны 116 бірлікке ұлғайды. 2007 жылы – 210 маман, 2010 жылы – 326.
Жетім балаларды және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды тәрбиелеуге алған азаматтарды материалдық жағынан ынталандыру енгізілді. 2011 жылдан бастап қамқоршылар мен қорғаншыларға осы санаттағы балаларды ұстауға 10 АЕК мөлшерінде жәрдемақы төленеді.
Бұл шара балалар үйлерінде тәрбиеленушілердің санын қысқартуға мүмкіндік береді, себебі олардың көбінде материалдық көмек болған кезде баланы отбасына ала алатын туысқандары бар.

b) Ата-аналардың жауапкершілігі

(18-баптың 1, 2-тармақтары)

Осы мәселе бойынша толық ақпарат 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 170–174-тармақтарында және 2007 жылы Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 199–208-тармақтарында көрсетілген.
Конституцияға сәйкес балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың етене құқығы әрi мiндетi болып табылады. 2009 жылғы тамыздан бастап ата-аналардың және ойын-сауық мекемелерінің меншік иелерінің түнгі уақытта оларда кәмелетке толмағандардың болғаны үшін әкімшілік жауапкершілігі енгізілді. Сол сияқты қоғамдық орындарды алкогольдік сусындар (оның ішінде сыра) ішуге тыйым салу енгізілді.
2010 жылы кәмелетке толмағандарды түнгі уақытта ойын-сауық орындарына жібергені үшін ойын-сауық орындарының 700-ден астам иесі және 3 мыңға жуық ата-ана немесе оларды алмастыратын адамдар әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
16 мыңнан астам кәмелетке толмаған бала қоғамдық орындарда сыра ішкені үшін ұсталды. 18 жасқа толмаған адамдарға темекі бұйымдарын сатқаны және жасөспірімдерге алкоголь өнімін өткізгені үшін 2 мыңнан астам жеке кәсіпкер әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
2010 жылғы 20 желтоқсанда қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері бойынша Заң қабылданды, онда кәмелетке толмаған баланың заңды өкілдерінсіз тұрғын емес үй-жайларда түнгі уақытта (23.00 сағаттан 6.00 сағатқа дейін) болғаны үшін әкімшілік жауапкершілік белгіленген. Заң қабылданған сәттен бастап 8 мыңнан астам ата-ана әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
Кәмелетке толмағандарды маскүнемдікке және басқа да қоғамға жат әрекеттерге тартатын ересек адамдарды анықтауға баса назар аударылуда.
Ішкі істер органдарында 13 мыңнан астам жағдайы нашар отбасылар есепте тұр, оларда 20 мыңнан астам бала тәрбиеленуде. Ішкі істер органдары білім беру органдарымен бірлесіп, балаларды құқықтарын ата-аналарының немесе оларды алмастыратын адамдардың қылмыстық озбырлығынан қорғауды қамтамасыз ету бойынша заңнамада көзделген мүмкіндіктердің барлығын қолдануда.
Мәселен, 2010 жылдың басынан бастап кәмелетке толмаған балаларды тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін орындамағаны үшін бір мыңнан астам ата-ана және оларды алмастыратын адам әкімшілік жауапкершілікке тартылды, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 137-бабы (Кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау) бойынша 27 қылмыстық іс қозғалды.
2011 жылы 3 мыңнан астам ата-ана Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 111-бабы (Ата-аналардың немесе басқа да заңды өкілдерінің балаларды тәрбиелеу жөнiндегi мiндеттердi орындамауы) бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартылды. 13 ата-анаға қатысты ҚР ҚК-нің 137-бабы (Кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау) бойынша қылмыстық іс қозғалды. Кәмелетке толмағандарды қоғамға қарсы іс-әрекетке тартқаны үшін 4 ересек адам қылмыстық жауапкершілікке тартылды.

e) Ата-аналарынан айыру

(9-бап)

Бұл мәселе бойынша егжей-тегжейлі ақпарат 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 175–187-тармақтарында және
2007 жылы Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 209–215-тармақтарында көрсетілген.
Ішкі істер министрлігінің деректері бойынша 2010 жылы ата-ана құқығынан бір мыңға жуық ата-ана айырылды.
2010 жылы Сәбилер үйлерінде үш жасқа дейінгі 1 586 бала (2007 жылы – 2 131 бала) тәрбиеленуде. Жетімдер үйлерінде – 599 бала (2007 жылы – 673 бала) бар. Болу уақыты баланың мәртебесін анықтағанға дейін 6 айға дейін.
«Үміт» үйлерінде – бір жасқа дейінгі 369 бала (2007 жылы – 413 бала).
Астана қаласында Сәбилер үйінің жанынан өмір тәжірибесі және туған отбасында қолдауы жоқ аналар үшін «Үміт» үйі ашылды. Бұл жерде жас аналар өздерінің балаларымен бірге тұрады, оларды емізеді, бір жасқа дейін тәрбиелейді. Әзірше мұндай модулды орталық біреу ғана, мұндай орталықтарды еліміздің басқа өңірлерінде де ашу жоспарланып отыр.
Білім беру ұйымдарында ата-аналараға арналып дәрістер өткізіледі, ата-аналар кеңестері, әкелер кеңестері жұмыс істейді.
Қоғамдық санаға дені сау әрі толық отбасы бейнесін сіңіру мақсатында 2009 жылы телеарналарда ата-аналардың балаларды тәрбиелеудегі рөлін арттыруға бағытталған «Мен және менің отбасым», «Я и моя семья» бағдарламасы берілді.
Жыл сайын республикада Халықаралық отбасы күніне арналған «От чистого истока» отбасылық шығармашылықтың өңірлік фестивальдары өткізіледі.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес әрбір бала өмір сүруге және отбасында тәрбиеленуге құқылы. Ата-анасы болмаған кезде, олар ата-ана құқығынан айырылған кезде және ата-ана қамқорлығын жоғалтудың басқа жағдайларында баланың отбасында тәрбиелену құқығын қамқоршылық және қорғаншылық органдар заңнамада белгіленген тәртіппен қамтамасыз етеді.
Тиісті органдар мен ұйымдардың отбасылық айналадан айырылған балалардың құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттері Азаматтық кодексте, «Неке және отбасы туралы», «Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері туралы», «Баланың құқықтары туралы», «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы», «Тұрғын үй қатынастары туралы» Қазақстан Республикасының Заңдарында көрсетілген.

d) Отбасылардың бірігуі

(10-бап)

Бұл мәселе бойынша егжей-тегжейлі ақпарат 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 188–192-тармақтарында және
2007 жылы Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 216–219-тармақтарында көрсетілген.
Балаларды биологиялық отбасыларына қайтару жөніндегі жұмыс жүргізілуде. 2007 жылдан бастап 4 000-нан астам бала қайтарылды. Жыл сайын биологиялық отбасыларына қайтарылған балалардың саны ұлғаюда. 2010 жылы 1 328 бала (2007 жылы – 1 004 бала) қайтарылды.

e) Баланы ұстауды қалпына келтіру

(27-баптың 4-тармағы)

Баланы ұстауды қалпына келтіру мәселелері Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының заңнамасымен регламенттеледі және 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 195–199-тармақтарында көрсетілген.

f) Отбасынан айырылған балалар

(20-бап)

Бұл мәселе бойынша егжей-тегжейлі ақпарат 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 200–213-тармақтарында және 2007 жылы Баланың құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан Республикасының іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімді баяндаманың 227–236-тармақтарында көрсетілген.
Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелері «Білім туралы», «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы», «Неке және отбасы туралы», «Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері туралы», «Балалары бар отбасыларға мемлекеттік жәрдемақылар туралы», «Мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу бойынша және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы», «Тұрғын үй қатынастары туралы» Қазақстан Республикасының Заңдарында көрініс тапты.
2010 жылдың аяғында республикада жетім балаларға және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған 210 мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйым саналады, оларда 14 052 баланың тұруы мен тәрбиеленуі үшін барлық қажетті жағдай жасалған. Алайда, психологтар мен педагогтардың көптеген зерттеулері, баланы интернат үлгісіндегі мекемеге орналастыру оның негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етпейтіндігін көрсетеді, бұл, өз кезегінде, баланың жеке ерекшеліктерінің бұзылуына әкеледі. Интернат мекемесі жағдайында баланың әлеуметтік дамуы, әдетте, отбасының, жақын адамдардың және достарының болмауынан шектелген. Жетімдер жас кезінен бастап өзінің мінез-құлқын ата-анасының іс-қимылына қарап түзеу мүмкіндігінен айырылған, сондықтан балалар үйлері мен интернаттарда біртекті ортада болу бұл балаларда төмендетілген өмірлік стандарттарды қалыптастырады.
Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар үшін отбасылыққа барынша жақындатылған жағдай жасау мақсатында республикада балалар үйлері мен интернат мекемелерін деинституционализациялау, оларды ірілендіру жөніндегі белгілі бір жұмыс жүргізіледі. Бүгінгі таңда отбасы үлгісінде жұмыс істейтін балалар үйлерінде балалар өзара туыстық қатынаста байланысқан, бір-біріне құштар және дос 8 – 10 адамнан тұрады. Бұдан басқа, балалар үйлерінде баланы жеке ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиелеу бағдарламасы енгізілген, отбасылыққа жақын жағдай жасалған.
210 ұйымның ішінен 7 отбасылық үлгідегі балалар ауылы (349 бала), 3 SOS балалар қалашығы (190 бала), 22 отбасылық үлгідегі балалар үйі (330 бала) жұмыс істейді, оларға отбасылық әдет-ғұрыптың негізгі белгілері мен ерекшеліктері тән.
Барлық ұйымдарда оқу және тәрбиелеу үшін жағдай жасалған, лингафондық және мультимедиялық кабинеттер бар, 148 ұйым Интернет желісіне қосылған.
Жыл сайын өңірлерде балалар үйлерінің тәрбиеленушілері үшін ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланы өз отбасына тәрбиелеуге алуға ниет білдіретін адамдарды іздестіруге және тартуға бағытталған «Ризашылық», «Доброта во благо детям...!» қайырымдылық мерекесі, «Қуан сәби», республикалық акциясы өткізіледі.
Осының арқасында 2010 жылдың қысқы және көктемгі каникулдарында қазақстандық азаматтардың отбасыларында қонақ үйлік отбасыларда балалар үйлерінің 1103 тәрбиеленушісі демалды. Жыл сайын балалар үйлерінде тәрбиеленуші 120-дан астам бала жазғы каникул кезеңінде шетелде демалады.
Талантты, дарынды балалар халықаралық конкурстарға қатысады. Мәселен, мысалы, 2011 жылғы 30 сәуірде «Үміт» балалар үйінің 27 баласы түріктің Фетхие қаласындағы Халықаралық конкурс-фестивальға қатысты, онда қатысқан 23 елдің ішінен 2-орынды жеңіп алды.
2011 жылы 38 386 жетім бала мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баладан 22 067 (2007 жылы – 29 147) қамқоршылықта (қорғаншылықта), 2 267 – патронаттық тәрбиелеуде (2007 жылы – 1 823).
Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың проблемаларын шешу мақсатында 2011 жылы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссиямен, Байланыс және ақпараттандыру, Мәдениет министрліктерімен бірлесіп әзірлеген Әлеуметтік жетімдіктің алдын алуға, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды асырап алуды насихаттауға бағытталған үгіт-насихат жұмысының іс-шаралар жоспары бекітілді.
Осы жоспарға сәйкес республиканың өңірлерінде әкелердің конференциялары, дөңгелек үстелдер өткізіледі, облыстық телеарналарда «Әр балаға – отбасының бақыты» («Каждому ребенку – счастливую семью») бейнеролигінің көрсетілімі, балалар үйлерінің тәрбиеленушілерін біздің азаматтарымыздың отбасыларына орналастыру мәселелеріне арналған «Надежда детских сердец» телебағдарламасының циклі ұйымдастырылды.
Қазақстандық омбудсменнің мекемесі еліміздің балалар мекемелерінде балалардың құқықтарын қорғау мониторингін ұдайы негізде жүзеге асырады.
Мәселен, 2010 жылы Астана, Алматы, Көкшетау, Шымкент, Павлодар, Жезқазған, Сәтпаев қалаларындағы 22 балаларға арналған интернат мекемелеріне барды.

g) Ұл (қыз) асырап алу

(21-бап)

Ұл (қыз) асырап алу ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырудың балама нысандарының бірі болып табылады. Ұл (қыз) асырап алудың негізгі мақсаты ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды туған отбасындағы жағдайлармен қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес баланы асырап алу мәселелеріндегі басымдық балаға ата-анасының қамқорлығынсыз қалған деген мәртебені айқындаған сәттен бастап баланы асырап алуға құқығы бар біздің елдің азаматтарына тиесілі.
«Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданған күннен бастап 1999 жылдан бастап 41 091 бала асырап алынды, оның ішінде 31 929 баланы қазақстандық азаматтар, 487 баланы шетелдегі туысқандары, 8 675 баланы шетелдік азаматтар асырап алды.
2009 жылмен салыстырғанда Қазақстан азаматтары асырап алған балалар санының өсу үрдісі байқалуда (2009 жыл – 3 044 бала, 2010 жыл – 3 100 бала).
Сонымен бірге шетелдік азаматтар асырап алған балалардың саны қысқарды (2009 жыл – 669 бала, 2010 жыл – 506 бала).
2010 жылғы 12 наурызда Қазақстан Республикасы Балаларды қорғау және шетелдіктің бала асырап алуына қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияны ратификациялады.
Қазіргі уақытта ұлттық заңнаманы осы Конвенцияның нормаларына сәйкес келтіру жөніндегі жұмыс жүргізілуде.
Шығыс Қазақстан облысында 2010 жылғы қыркүйекте Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған білім беру ұйымдары директорларының және балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі мамандардың республикалық кеңесінің «Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының Балалардың құқықтарын қорғау және шетелдіктің бала асырап алуына қатысты ынтымақтастық туралы Гаага конвенциясының ережелерін іске асыру шеңберіндегі міндеттері туралы» мәселе бойынша кеңейтілген отырысы өткізілді.
2011 жылғы наурызда Астана қаласында «Балаларды қорғау және шетелдіктің бала асырап алуына қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияны ратификациялау тұрғысынан шетелдіктің бала асырап алуының өзекті мәселелері» тақырыбына республикалық семинар-кеңес өткізілді.
Семинар-кеңеске мемлекеттік органдардың, ҚР Бас прокуратурасының, Астана қаласының Ювеналды сотының, БҰҰ-ның Балалар қорының (ЮНИСЕФ) ҚР-дағы өкілдері қатысты.
Ақпараттық-түсіндіру жұмысын белсенді ету үшін БАҚ арқылы жетім балаларды қазақстандық азаматтардың отбасыларына орналастыру бойынша мемлекеттік тапсырыс шеңберінде «Мен және менің отбасым», «Я и моя семья» телебағдарламасы дайындалды, ол «Қазақстан» телеарнасынан көрсетілді.
Республиканың жетекші телеарналарында 2010 жылы әлеуметтік бейнероликтер көрсетілуде. «Ел арна» телеарнасында «Наши дети» бағдарламалар сериясы шығады. Жергілікті газеттерде «Каждому ребенку - семью», «Я ищу маму!», «Мама, найди меня», «Миру нужен я, мне нужна семья» және басқа да арнайы айдарлар ашылды.

h) Заңсыз алып бару және қайтармау

(11-бап)

Заңсыз алып бару және қайтармау туралы конвенцияның 11-бабының нормалары 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 193-194-тармақтарында және Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыру туралы екінші және үшінші мерзімдік баяндаманың 221-224-тармақтарында көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Адам саудасымен күрес, сондай-ақ Гуманитарлық құқық және адам құқықтары жөніндегі ведомствоаралық комиссиялар 1980 жылғы 25 қазанда Гаага қаласында қабылданған Халықаралық балалар ұрлаудың азаматтық аспектілері туралы конвенцияны Қазақстанның ратификациялауы туралы ұсынысты қолдады.
Қазіргі кезде Халықаралық балалар ұрлаудың азаматтық аспектілері туралы конвенцияға Қазақстан Республикасының қосылуы туралы мәселе пысықталуда.
Конвенция балаларды заңсыз орнын ауыстырудан қорғауға, сондай-ақ басқа мемлекетке заңсыз апарылған балаларды қайтаруға бағытталған (1-бап).
Қазақстан Республикасының Конвенцияға қосылуы мемлекетаралық деңгейде балалар мен олардың ата-аналарының (өзге заңды өкілдерінің), біздің еліміз азаматтарының құқықтарының қосымша кепілдіктерін қамтамасыз етуге, шет мемлекеттердегі заңсыз апарылған немесе ұстап отырылған балаларды қайтару туралы мәселені шешу кезінде Қазақстанның басқа мемлекеттермен өзара іс-қимыл жасауының пәрменді құқықтық тетігін жасауға мүмкіндік береді.
Бұл ретте Қазақстанның Конвенцияға қосылу, бұл жайында қазақстандық және шетелдік азаматтар мен ұйымдарды кеңінен хабардар ету фактісінің өзі-ақ балалар ұрлау оқиғаларын қысқартып, олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге кепілдік беруге мүмкіндік беретін пәрменді алдын алу шарасы болады.

і) Қиянат жасау мен ұқыпсыз қараудан (19-бап) қорғау,
сондай-ақ табиғи және психикалық қалпына келтіру мен
әлеуметтік қайта ықпалдастыру

Осы мәселе бойынша ақпарат 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 232-234-тармақтарында және Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімдік баяндаманың 260-263-тармақтарында қамтылған.

j) Бала туралы қамқорлыққа байланысты жағдайларды
мерзімдік бағалау

(25-бап)

Конвенцияның 25-бабына сәйкес қамқорлықты мерзімдік бағалау және бала туралы қамқорлықпен, оны қорғаумен, табиғи не психикалық емдеумен байланысты барлық басқа да жағдайлар 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 230-231-тармақтарында және Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыруы туралы екінші және үшінші мерзімдік баяндаманың 255-259-тармақтарында көрсетілген.
Бұдан бұрын көрсетілген нормалар мен ережелер қазіргі кезде де толық көлемінде қолданылады.
«Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы» ҚР Заңының
46-бабына сәйкес ҚР Білім және ғылым министрлігінің Балалар құқықтарын қорғау комитеті Мемлекет басшысына жыл сайын республикадағы балалардың жағдайы туралы баяндама дайындап, ол Балалар құқықтарын қорғау комитетінің сайтында орналастырылады, жеке кітапша болып басып шығарылады.
2009 жылғы наурызда Парламент Мәжілісіндегі үкімет сағатында «Қазақстан балалары» бағдарламасының бірінші кезеңін іске асыру туралы есеп тыңдалды.
2009 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комитетте Конвенцияның ережелерін орындау шеңберінде балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды бағып-күту, тәрбиелеу және оқыту жағдайларын жасау жөнінде жүргізіліп жатқан жұмыс туралы республика министрліктері мен ведомстволарының есебі тыңдалды.
2010 жылы Қазақстан Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары бойынша әмбебап мерзімдік шолу рәсімінен ойдағыдай өтті. Қазіргі кезде БҰҰ Адам құқықтары комитетінің ұсыныстарын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары жасалған.
2011 жылы Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті өкілдің оның 2010 жылғы қызметі туралы есебі әзірленді, онда адамның, оның ішінде әйелдер мен балалардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге қатысты ахуалға талдау жасалған, олардың бұзылуына байланысты өзекті проблемалар мен себептер белгіленген.
Омбудсменнің «балалар құқықтарын қорғау және көтермелеу» қызметінің басым бағыты бойынша жұмыс шеңберінде балалар құқықтарын қорғау мониторинг жүргізу үшін Астана, Алматы қалаларының, сондай-ақ Павлодар, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды және Ақмола облыстарының 30 балалар мекемесіне ат басы бұрылды. Мониторинг барысында білім алу, денсаулығын қорғау, демалу, бос уақыт пайдалану, мәдени және шығармашылық өмірге қатысу, ақпаратқа қолжетімділік, ана тілін, мәдениетін пайдалану жөніндегі балалар құқықтарының сақталу мәселелері зерделенді.
2011 жылғы 23 маусымда Қазақстан Республикасы Парлментінің Мәжілісінде Еуропалық Одақ пен БҰҰ Балалар Қоры Өкілдігі (ЮНИСЕФ) делегациясының қатысуымен БҰҰ Бала құқықтары комитетінің ұсыныстарын орындау мәселелері қаралды.

VI. Базалық медициналық қызмет көрсету және
әлеуметтік қамсыздандыру

а) Мүгедек балалар

b) (23-бап)

Республикада мүгедек балаларды әлеуметтік қорғауға, оңалтуға және оларды қоғамға қосуға маңызды мән беріледі.
Қазақстан Республикасында, 01.01.2011 жылғы жағдай бойынша,
54 495 мүгедек бала, оның ішінде бірінші топтағы 16 жасқа дейінгі
45 810 мүгедек бала, 18 дейінгі 1 016 мүгедек бала, екінші топтағы 18 жасқа дейінгі 3 052 мүгедек бала, үшінші топтағы 18 жасқа дейінгі 4 617 мүгедек бала есепте тұр.
Қазіргі кезде әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік мекемелер желісі жұмыс істейді, олардың ішінде тірек-қозғалыс аппараты бұзылған мүгедек балаларға арналған 3 интернат үй, 17 балалар психоневрологиялық интернат үйі, 6 оңалту орталығы, үйде әлеуметтік көмек көрсететін 160 бөлімше бар, оларда мүгедек балалардың 30 % астамы (17 мыңнан астам адам) арнайы әлеуметтік қызметтермен қамтылған.
Мүгедек балалар тегін медициналық көмектің кепілді көлемі шеңберінде тегін емдеумен, оңалтумен қамтамасыз етіледі. Амбулаториялық жағдайларда халықтың жекелеген санаттары, ауру түрлері бойынша, оның ішінде мүгедек балалар, тегін медикаменттермен және арнайы тағам өнімдерімен қамтамасыз етіледі. Мүгедек балаларға оңалту көмегі өңірлік деңгейде де, республикалық деңгейде де көрсетіледі. Кешенді оңалту медициналық терапияны, психологиялық-педагогикалық түзетуді және әлеуметтік бейімделуді қамтиды.
Балаларға оңалту көмегі республикалық маңызы бар орталықтарда: Астана қаласы – балалар оңалту орталығы (РБОО), Алматы қаласы – «Балбұлақ» балалар оңалту орталығы, «Алатау» балалар клиникалық санаторийі, Бурабай курорты – балалар мен жасөспірімдерге арналған оңалту орталығы; 39 өңірлік деңгейдегі оңалту орталықтарында көрсетіледі, олардың қызметі жыл сайын мүмкіндіктері шектеулі 8,5 мыңға жуық балаға кешенді медициналық-психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік оңалтуға бағытталған.
РБОО-да герман жабдығымен жарақтандырылған ортездік шағын-зауыт жұмыс істейді, ол денені және патологиясы өзгерген аяқ-қолды физиологиялық күйге келтіретін әртүрлі арнайы құралдар жасап шығарады, бұл оңалтудың ажырамас бөлігі болып табылады.
Есту қабілеті тумай жатып және туғаннан кейін қатты бұзылған мүгедек балаларға медициналық көмек көрсету үшін 2007 жылдан бері республикада кохлеарлық имплантация бойынша бірегей операциялар жүргізілуде. Осындай 430 операция жасалды. Есту қабілеті бұзылған балалар осындай операция жасату үшін бұдан бұрын шетелге жіберілетін.
Интернат үйлерде мүгедектердің тұрмыс сапасын арттыру үшін 2009 жылдан бастап Мүгедек балаларды әлеуметтік қорғау саласында арнайы әлеуметтік қызметтер көрсету стандартын енгізуге республикалық бюджеттен жалпы сомасы 2,5 миллиард теңге (1,7 млн. АҚШ доллары) бөлінді, ол медициналық-әлеуметтік ұйымдарда әлеуметтік жұмыс бойынша мамандардың, әдіскерлердің, дефектолог мұғалімдердің, логопедтердің, дене шынықтыру мұғалімдерінің, еңбек бойынша нұсқаушылардың, музыкалық жетекшілердің, невропатологтардың, педиатр-дәрігерлердің, физиотерапевтердің, диетологтардың қосымша штат бірліктерін енгізуге жұмсалды. Баланың әлеуметтік даму деңгейін басшылыққа ала отырып, жасына қарай – бір топта 6-12 адамнан топтар жасақтау ұйымдастырылды, сөйтіп әрбір балаға жеке көзқарас таныту қамтамасыз етілді. Интернат үйлерді қазіргі заманғы көмекші, медициналық, оқу жабдықтарымен жарақтандыру мүгедек балалардың оңалту қызметтеріне деген қажеттіліктерін неғұрлым толық қанағаттандыру үшін жағдайлар жасауға мүмкіндік берді.
Мақсатты ағымдағы трансферттер қаражаты есебінен психоневрологиялық ауруларға шалдыққан және (немесе) тірек-қозғалыс аппараты бұзылған мүгедек балаларға сондай-ақ жартылай стационар жағдайында – күндіз болу бөлімдерінде, отбасына қолдау көрсету қызметтерінде, үйге барып қызмет көрсету жағдайында арнайы әлеуметтік қызметтер көрсетіледі. Осы мақсаттарға республикалық бюджеттен 1,5 млрд. теңге бөлінді.
Жартылай стационарларды, үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімшелерін дамыту, оның ішінде мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде дамыту интернат мекемелерінде бағылатын мүмкіндіктері шектеулі балалар санын қысқартуға бағытталған.
Мемлекет басшысының 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның дүние жүзінің 50 неғұрлым бәсекеге қабілетті елінің қатарына ену стратегиясы» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру мақсатында 2008 жылы «Арнайы әлеуметтік қызметтер туралы» ҚР Заңы қабылданды, оны қабылдау мен іске асыру:
- арнайы әлеуметтік қызметтер көрсетудің қазіргі заманғы моделін қалыптастыруға;
- ауыр өмірлік ахуалға тап болған адамдарға әлеуметтік қызмет көрсетудің кешенді жүйесін құруға;
- қызметі бәсекелестік ортасын құрып, қызмет сапасын арттыруға мүмкіндік беретін үкіметтік емес ұйымдардың қатысуы есебінен арнайы әлеуметтік қызметтер нарығын кеңейтуге;
- халыққа көрсетілетін әлеуметтік қызметтер тізбесін кеңейтуге және сапасын арттыруға;
- әлеуметтік қызметтер мен ұйымдардың құқықтық мәртебесін айқындауға, арнайы әлеуметтік қызметтер көрсетудің бірыңғай тетігін жасауға, әлеуметтік қызметкерлердің құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, уәкілетті органдардың құзіретін анықтауға және т.б. мүмкіндік берді.
Арнайы әлеуметтік қызметтер көрсетудің бәсекелестік нарығын қалыптастыру мақсатында мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты орындауға үкіметтік емес ұйымдар барған сайын кеңінен тартылуда:
2009 жылы ҮЕҰ арнайы әлеуметтік қызметтерімен психоневрологиялық ауруларға ұшыраған 1,5 мыңдай бала 156,9 млн. теңге сомаға қамтылды.
2010 жылы - психоневрологиялық ауруларға ұшыраған 2 мыңнан астам бала 446,5 млн. теңге сомаға қамтылды.
2011 жылы 273,6 млн. теңге сомаға 2,1 мың балаға қызмет көрсету жоспарланып отыр.
Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы қолданыстағы заңнамаға сәйкес мүгедектерге, оның ішінде мүгедек балаларға жеке оңалту бағдарламасына (ЖОБ) сәйкес жергілікті атқарушы органдар мемлекеттік тапсырыс қаражаты есебінен санаторлық-курорттық емдеу, арнайы қозғалыс құралдары (орындық арбалар), техникалық көмекші (компенсаторлық) құралдар (протездік-ортопедиялық, сурдо-тифлотехникалық құралдар мен міндетті гигиеналық құралдар (кіші дәрет қабылдағыштар, үлкен дәрет қабылдағыштар, жаялықтар) береді. Соңғы екі жыл ішінде 7 мыңнан астам балаға протез-ортопедиялық көмек көрсетілді. Көру және есту қабілеттері бұзылған 3 мыңға жуық бала сурдо-тифлотехникамен қамтамасыз етілді, мүгедек балаларға 1 748 орындық арба берілді. Жыл сайын 1000 бала санаториялық-курорттық емдеуге жіберіледі.
Оңалту жүйесін жетілдіру, мүгедектерге әлеуметтік қолдау көрсетуді күшейту және олардың өмір сапасын жақсарту мақсатында Денсаулық сақтау министрлігі Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігімен бірлесіп 2010-2011 жылдарға арналған ауру мен мүгедектіктің алдын алу мәселелері бойынша іс-шаралар жоспарын әзірледі және қабылдады.
«Денсаулық сақтау объектілеріне санитариялық-эпидемиологиялық талаптар» санитариялық ережесін бекіту туралы» Денсаулық сақтау министрлігінің 2010 жылғы 23 шілдедегі № 533 бұйрығымен мүгедектердің қоғамдық орындарда болуының жайлы жағдайларын жасау үшін белгілі бір санитариялық нормалар бекітілді. Атап айтқанда, арбамен қозғалатын мүгедектер үшін кірме жолдар, ішкі жолдар мен жаяулар жолдары қатты жамылғымен жасалады және пандустар жабдықталады, сатылармен қозғалу үшін ересектер мен балалар үшін қосарланған ұстағыш тұтқалар, зағиптар мен нашар көрушілер үшін – ұстағыш тұтқалар учаскелері жабдықталады, сатының бірінші және соңғы баспалдақтары кедір-бұдыр етіп жасалып, қарама-қарсы бояумен боялады, әжетханаларда арнайы кабинеттер жабдықталады.
Денсаулық сақтау министрлігі мүмкіндіктері шектеулі балалардың өзекті проблемаларын шешу мәселелерінде басқа мүдделі министрліктермен және ведомстволармен, сондай-ақ үкіметтік емес ұйымдармен тығыз ынтымақтастық жасайды.
Қазіргі кезде республикада мүмкіндіктері шектеулі 147 мыңнан астам баланың бар екені анықталып отыр (2007 жылы – 120 мыңнан астам болған).
«Білім туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 8-бабында мүмкіндіктері шектеулі азаматтардың білім алуы, дамуындағы кемшіліктерді түзетуі және әлеуметтік бейімделуі үшін оларға мемлекеттің жағдайларды қамтамасыз ететініне кепілдік берілген.
Мүмкіндіктері шектеулі балаларға білім беру қызметтерін қанағаттандыру үшін республикада арнайы коррекциялық білім беру ұйымдарының тармақталған желісі жұмыс істейді:
9 676 мектеп жасына дейінгі балаға тәрбие беруге арналған 34 арнайы балалар бақшасы мен жалпы тұрпаттағы балалар бақшалары жанында 280 арнайы топ;
26 мың баланы (15,5 %) 101 коррекциялық мектеп және жалпы білім беретін мектептер жанында 1 155 арнайы сынып;
17 150 бала коррекциялық-педагогикалық көмек алатын жалпы білім беру ортасына тартылған;
9 391 бала жеке бағдарламалар бойынша үйде оқиды.
«Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық коррекциялық қолдау туралы» ҚР Заңының 9-бабының 3-тармағын орындау мақсатында білім беру ұйымдарының жаңа тұрпаттары құрылды. Осындай ұйымдар құру қажеттілігіне балалардың бәріне біріне тегіс қазір бар арнайы (коррекциялық) мекемелер тұрпаттарында баламалы коррекциялық-педагогикалық қолдау алуға мүмкіндік бермейтін аурулардың алуан түрлігі себеп болып отыр.
Егер 2003 жылы 2 оңалту орталығы, 14 кабинет пен 99 логопедтік пункт ашылса, 2010 жылы – олардың саны тиісінше 17, 124 және 402 болды.
Білім беру ұйымдарының осы түрлері жалпы білім беретін мектептерде оқитын дамуында мүмкіндіктері шектеулі балаларға коррекциялық-педагогикалық қолдау көрсетуді және бұдан бұрын «оқи алмайтындар» деп есептеліп келген балаларды жалпы білім беретін процеске қосуды қамтамасыз етеді. Қамту 15,5 % қамтиды немесе 26 мыңнан астам бала уақтылы көмек алады. Республикалық бюджет есебінен Қарағандыда 250 орындық ауру балаларға арналған арнайы мектеп-интернат салынды. Алматы облысында осындай мектеп-интернат құрылысы жүргізілуде.
«Білім туралы» ҚР Заңының 6-бабының 16 және 17-баптарына және «Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық коррекциялық қолдау туралы» ҚР Заңына сәйкес арнайы білім беру ұйымдарының жаңа түрлері: психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялар (60 мың балаға бір ПМПК), оңалту орталықтары (облысқа бір орталық), психологиялық-педагогикалық коррекция кабинеттері (ауданға бір кабинет) ашылды.
Қазіргі кезде 57 облыстық, қалалық және аудандық ПМПК, оның ішінде бір республикалық ПМПК жұмыс істейді.
ПМПК желісінің кеңеюімен дамуында мүмкіндіктері шектеулі балаларды анықтау жақсарды. Мысалы, егер 2007 жылы дамуында мүмкіндіктері шектеулі балалардың анықталған саны 120 мыңнан астам адамды құраса (балалар қауымының 2%), 2010 жылы 147 679 бала анықталып, анықтау пайызы 3,4% дейін өсті. Мүмкіндіктері шектеулі балалар мен арнайы ұйымдар желісі туралы деректердің орталықтандырылған банкі енгізілді. Бұл білім беру ұйымдарының желісін кеңейту, жалпы республика бойынша да, жекелеген өңірлер бойынша да арнайы білім жүйесін басқару сапасын жақсарту жөнінде үйлестірілген шаралар қолдануға мүмкіндік береді.
Дамуында мүмкіндіктері шектеулі балалар мен жасөспірімдердің оқумен 125 444-і қамтылған, бұл 85,0% құрайды, оның ішінде: ерте жас – 2139 бала (39,1%); мектеп жасына дейін – 18 911 бала (61,4%); мектеп жасы – 104 494 немесе мектеп жасындағы мүмкіндіктері шектеулі балалардың жалпы санының 93,8%.
Түрлер бойынша:
психикалық дамуы кідірген – 37 937 (27,7%);
сөйлеуі бұзылған – 31 395 (22,9%); 2008 жылмен салыстырғанда балалар санының азаюы (-1,3%);
ақыл-есі кем – 24 213, бұл жалпы санның 17,7% құрайды;
тірек-қозғалыс аппараты бұзылған – 19 046 (13,9%);
нашар көретін балалар – 14 640 (10,7%);
нашар еститін – 7 482 (5,5%);
естімейтін – 1 883 (1,4%) және зағип балалар – 314 (0,2%).
Мүмкіндіктері шектеулі балаларды, оның ішінде мүгедек балаларды үйде оқытуды ұйымдастыру үшін жағдайларды жақсарту мақсатында 2011 – 2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында қашықтықтан оқыту көзделген.
Бұл үшін 2011 жылдан 2013 жылға дейін арнайы жабдықпен қамтамасыз ету көзделген (мүгедек балалардың жұмыс орындарын ауру түрін, жеке басының ерекшеліктерін, мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін, осы орындарды Интернетке қосуды ескере отырып компьютерлік техниканың жинақтамасымен және бағдарламалық қамтамасыз етумен жабдықтау).
Мәселен, Павлодар облысында ерекше мұқтаждықтары бар барлық балалар үйде оқиды, компьютерлермен, электронды оқу бағдарламаларымен және оқулықтармен қамтамасыз етілген, Интернетке қосылған.
Арнайы білім беру ұйымдарына компьютерлік техника мен қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар ойдағыдай енгізілуде, олар балалардың әлеуметтік бейімделуі мен оңалуына, оқытушылар құрамының біліктілік деңгейін арттыруға, әрбір бала үшін оңалтудың жеке бағдарламаларын шығармашылық тұрғыда жасауға жәрдемдеседі.
«Білім туралы» Республика Заңының 14-бабына сәйкес дамуында мүмкіндіктері шектеулі балалар үшін психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялардың ұсыныстарын ескере отырып анықталатын оқушылар мен тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктері мен ықтимал мүмкіндіктерін ескеретін арнайы білім беретін оқу бағдарламалары жасалады.
Арнайы білім беретін оқу бағдарламалары жалпы білім беретін оқу бағдарламаларының негізінде әзірленеді және мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытуға және дамытуға бағытталған, психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялардың ұсыныстарын ескере отырып анықталатын оқушы тәрбиеленушілердің психофизикалық ерекшеліктері мен танымдық мүмкіндіктерін ескереді.
Оқытуға вариативтік көзқарас мүмкіндіктері шектеулі оқушылардың танымдық дамуының әртүрлі деңгейіне бағдарланған арнайы оқу бағдарламалары мен оқулықтарды пайдалануды көздейді.
Ұлттық ғылыми-практикалық коррекциялық педагогика орталығы өткізген талдауға сәйкес республика мектептерінің арнайы оқу әдебиетімен, оның ішінде көмекші мектептердің оқушылары үшін және көруі, естуі, сөйлеуі бұзылған балаларға арналған коррекциялық бағыттағы пәндер бойынша қамтамасыз етілуі 57 % құрайды. Есту, көруі, тірек-қозғалыс аппаратының функциялары, сөйлеуі бұзылған, зияткерлігі сақталған психикалық дамуы кідірген балалар жалпы білім беретін мектептердің оқулықтары мен оқу-әдістемелік жинақтамалары бойынша оқиды, олармен қамтамасыз етілу 100% құрайды.
Бірегей оқулықтар мен оқу-әдістемелік жинақтамалардың 296 атауы шығарылды, олардың ішінде қазақ тілінде 39% атау, орыс тілінде – 61% атау балалар үшін:
зияткерлігі бұзылған – 133 атау (44,9%);
естімейтін – 44 атау (14,7%);
нашар еститін – 16 атау (5,4%);
көрмейтін – 58 атау (Брайль ғарпімен) (19,6%);
нашар көретін – 42 атау (ірі ғаріппен) (14,2%);
сөйлеуі мүлдем бұзылған – 2 атау (0,7%).
Республикалық бюджеттен бөлінген қаржы қаражаты шеңберінде трансферттер арқылы 2002 жылдан 2010 жылға дейін коррекциялық білім беру ұйымдары арнайы жабдықпен, көмекші техникалық және компенсаторлық оқыту құралдарымен: сурдотехникамен (сымсыз және сымды оқу сыныптары, аудиомерлер), тифлотехникамен (оқитын машиналар, тифлокешендер); релакцияға арналған сенсорлық және жұмсақ бөлмелермен, логопедтік және оқу тренажерлерімен қамтамасыз етілген. Бүгінде қамтамасыз етілу 40–60% құрайды.
Кәсіби білім – мүгедектерді әлеуметтік қорғаудың маңызды құралдарының бірі. Заңнамаға сәйкес бірінші және екінші топтардың мүгедектері мен мүгедек балаларға техникалық және кәсіптік, орта мектептен кейінгі және жоғары білім берудің кәсіптік оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарына оқуға түсу кезінде мынадай жеңілдіктер көзделген:
- білім беру ұйымына оқуға түсу кезінде қабылдау квотасы;
- мемлекеттік білім гранттарын бюджеттен қаржыландыру арқылы тегін мемлекеттік білім алу конкурсына қатысу кезінде бірдей көрсеткіштер жағдайында медициналық-әлеуметтік сараптаманың қорытындысына сәйкес тиісті білім беру ұйымдарында оқуға болатын бірінші және екінші топтар мүгедектерінің, бала кезінен мүгедектердің, мүгедек балалардың артықшылық құқығы болады;
- мемлекеттік тапсырыс немесе грант бойынша техникалық және кәсіптік, орта мектептен кейінгі және жоғары білім берудің кәсіптік оқу бағдарламаларын іске асырып жатқан білім беру ұйымдарында оқып жатқан мүгедектерді стипендиямен қамтамасыз ету жөніндегі жеңілдіктер;
- денсаулық жайы жалпы тұрпаттағы мектеп жасына дейінгі ұйымдар мен білім беру ұйымдарында болуына мүмкіндік бермейтін мүгедек балалар үшін балалар бақшалары мен басқа да арнайы коррекциялық ұйымдар құрылады;
- мүгедек балаларды тәрбиелеу мен оқытуды жалпы немесе арнайы мектеп жасына дейінгі ұйымдар мен басқа да оқу мекемелерінде жүзеге асыру мүмкіндігі болмағанда ата-аналарының немесе заңды өкілдерінің тілегін ескере отырып, тәрбиелеу мен оқыту үйде жүргізіледі.
Мүгедектердің, бала кезінен мүгедектердің және мүгедек балалардың білім алуы кезінде оларды бағып-күтуге жұмсалатын шығындарды Қазақстан Республикасының заңнамасы белгілеген тәртіппен толық немесе ішінара мемлекет көтереді. 2008 жылғы 11 желтоқсанда «Мүгедектер құқықтары туралы конвенцияға және Мүгедектер құқықтары туралы конвенцияға Факультативтік хаттамаға қол қою туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы қабылданды.
Сонымен бірге оларды оқыту, әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік қолдауды күшейту үшін бірдей мүмкіндіктер жасау мақсатында техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарында жыл сайын:
медициналық тексеру (тегін) өткізіліп тұрады;
жатақханадан орын беріледі (тегін);
материалдық көмек көрсетіледі;
дене шынықтыру сабақтарынан және ауыр дене еңбегінен босатылады (мүгедектік тобына және ауруының күрделілік дәрежесіне байланысты);
жеке сабақтар өткізіледі;
емтихандар тапсыру кезінде психологиялық және дене бітімінің ерекшеліктері ескеріледі;
психологтар әңгімелер өткізіп тұрады (жүйелі түрде);
оқу бітірушілерге жұмысқа тұру үшін жағдайлар жасалады және т.б., ата-аналармен тығыз байланыс орнатылған.
Кәсіптік лицейлер мен колледждерде 605,2 мың адам, оның ішінде 1 392 І-ІІ топтардың мүгедектері мен мүмкіндіктері шектеулі жастар оқиды.
Соңғы үш жыл ішінде квота бойынша жоғары оқу орындарына оқуға түсетін адамдар санының көбеюі байқалады (2008-2009 оқу жылы – 8 194 адам, 2010-2011 оқу жылы – 8 577 адам).
Адамдардың осы санатымен жұмыс істейтін кадрлар мен мамандар маңызды рөл атқарады. Дефектолог-мамандар даярлауды республикада 1978 жылдан бері Абай атындағы ҚазҰПУ-да педагогика кафедрасы жүзеге асырып келеді. Даярлау мемлекеттік және орыс тілдерінде төрт бағыт бойынша жүргізіледі: логопедия, олигофренопедагогика, сурдопедагогика, тифлопедагогика.
Қазақ Мемлекеттік Қыздар педагогикалық университетінде оқыту олигофренопедагогика мен логопедия мамандықтары бойынша жүргізіледі.
Сонымен бірге мүгедектер проблемалары бұрынғысынша өзекті, олар оны өз бетімен шеше алмайды. Мысалы, Қазақстанда қалалардың инфрақұрылымы дене бітімінің мүмкіндіктері шектеулі адамдар үшін әлі де болса бейімделмеген, емдеу мекемелері жетіспейді, жұмысқа тұру және жұмыспен қамту проблемасы ең өткір проблемалардың бірі болған күйінде қалып отыр, өйткені жұмыс берушілер мүгедектер өздеріне тапсырылған жұмысты орындай алмайтынына сенімді болып, осы адамдарды жұмысқа алудан бас тартады. Мұндай көзқарас мүгедектікке қабілеттен гөрі зор маңыз берілетін қауіп пен таптауырын түсініктерге сүйенеді. Сондықтан дамыған елдердің осы проблеманы мүгедектердің өздерінің қатысуымен зерделеу жөніндегі дүниежүзілік тәжірибені ескере отырып, мүмкіндіктері шектеулі адамдардың өмір сапасын жақсарту бойынша ұзақ мерзімді жұмыс жоспары жасалуда.
Мүгедектерді, оның ішінде мемлекет қамқорлығын ерекше қажет ететін мүгедек балаларды қолдау жөнінде жүйелі жұмыс Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 11 желтоқсандағы ««Мүгедектер құқықтары туралы конвенцияға және Мүгедектер құқықтары туралы конвенцияға Факультативтік хаттамаға қол қою туралы» Жарлығын жүзеге асыру шеңберінде қарастырылып отыр.
Алдағы уақытта мүгедектерді, оның ішінде мүгедек балаларды еңбекпен қамту, денсаулық сақтау, білім, ақпарат саласындағы қызметтермен, мәдени және спорттық, саяси және қоғамдық өмірге қатысудың қолжетімділігімен қамтамасыз ету, медициналық-әлеуметтік сараптама жүйесін жаңғырту, мүгедектерді әлеуметтік қорғау жүйесі, оңалтуды жетілдіру, оңалту және арнайы әлеуметтік қызметтердің тиімділігін арттыру бойынша іс-шаралар өткізу жоспарланып отыр.

е) Денсаулық сақтау және денсаулық сақтау
саласындағы қызметтер

(24-бап)

Қазақстан Республикасында халыққа медициналық көмектің сапасы мен қолжетімділігін арттыру мақсатында денсаулық сақтау саласын қаржыландыру көлемі жыл сайын ұлғайып келеді. Денсаулық сақтауды қаржыландыру 2002 жылғы ЖІӨ 1,9 пайызынан 2010 жылы – 2,7 пайызына дейін көбейді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі жүргізіп отырған қазақстандықтар өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларын жақсарту бағытының арқасында елде негізгі медициналық-демографиялық көрсеткіштердің жақсару үрдісі байқалып отыр. Мәселен, бала туудың 25% көбеюі, өлімнің 11% азаюы байқалады, халықтың табиғи өсімі 1,7 есе артты. Солай бола тұра бала мен ана өлімі проблемасы республика үшін өзекті болып қалып отыр. Сәбилер өлімінің негізгі себептері перинаталдық кезеңде туындайтын жекелеген ахуалдар, екінші орында – іштен туа біткен аурулар, үшінші орында – тыныс алу органдарының аурулары болып табылады, одан кейін жазатайым оқиғалар, жарақаттар мен улану тұр.
2010 жылы барлығы 368 957 бала туу тіркелді, оның ішінде 15-18 жастағы жасөспірім қыздарда – 4 205, бұл 1,1% құрайды.
2010 жылы түсік тастау көрсеткіші бала туу жасындағы 1000 әйелге 23,0 болды.
2010 жылы түсік тастаудың жалпы санының 3,1 пайызын жасөспірім қыздар (18 жас және одан кіші) арасындағы түсіктер құрады, 2007 жылы – 4,5 пайыз (түсіктер барлығы – 133 097).

2006-2009 жылдары жас топтары бойынша түсіктер

(түсіктер саны мыңдық есеппен және 15-49 жастағы 1000 әйелге)

	2007	2008	2009	2010
Түсіктер саны – барлығы, мың	133,1	124,0	113,3	106,1
оның ішінде шағын-түсіктер	22,2	16,6	14,3	12,2
Мына жастағы әйелдердегі түсіктер саны
15 жасқа дейін	0,1	0,1	0,1	0,1
15-18	5,9	5,2	4,0	3,3
19-34	100,5	92,8	84,9	79,9
35 жас және одан үлкен	26,6	26,0	24,4	22,9
100 бала тууға түсіктер саны	40,8	34,2	31,3	28,7
1000 әйелге түсіктер саны (15-49 жас)	30,3	28,1	25,5	23,0
оның ішінде мына жастағы
15 жасқа дейін	0,0	0,0	0,0	0,0
15-18	1,3	1,2	0,9	0,7
19-34	22,9	21,0	19,2	17,4
35 жас және одан үлкен	6,0	5,9	5,5	5,0

Ана мен бала денсаулығын қорғау мәселелері Қазақстан Республикасының денсаулық сақтауын реформалау мен дамытудың 2005–2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын (бұдан әрі – Мемлекеттік бағдарлама) іске асыру барысында басым мәселелер болды.
Әйелдер мен балаларға медициналық көмек көрсетуді жақсарту үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 желтоқсандағы
№ 1325 қаулысымен бекітілген Ана мен бала өлімін азайту жөнінде
2008–2010 жылдарға арналған бағдарлама іске асырылды.
Әйелдер мен балаларға жоғары дәрежеде мамандандырылған медициналық көмек көрсетудің қолжетімділігі мен сапасын арттыру мақсатында 2007 жылдан бері Астана қаласында дүниежүзілік стандарттарға сай келетін қазіргі заманғы 500 төсектік Ұлттық ана мен бала ғылыми орталығы мен 300 төсектік Республикалық балалар оңалту орталығы жұмыс істейді. Сонымен бірге Алматы қаласындағы Республикалық «Ақсай» балалар клиникалық ауруханасында балаларға медициналық көмек көрсетіледі. Жыл сайын ем қабылдайтын 5 мың пациентке ортопедиялық, урологиялық-нефрологиялық, неврологиялық көмек көрсетіледі. Сонымен бірге экологиясы жайсыз өңірлердің балаларын тексеру мен емдеу, мүгедек балаларды ұзақ мерзімді кезең-кезеңмен оңалту жүргізіледі.
Алматы қаласының Педиатрия мен балалар хирургиясы, Астана қаласындағы Ана мен бала ғылыми орталықтарында онкогематологиялық патологияны емдеу бөлімдері жұмыс істейді. Алматы қаласында 2011 жылдың аяғына қарай онкогематологиялық бөлім 80 төсекке дейін кеңейтіліп, жұлын салу бөлімі ашылады.
Балаларға кардиохирургиялық көмекті дамыту шеңберінде 2011 жылдың аяғында жоғарыда аталған ғылыми орталықтарда балалар кардиохирургиялық бөлімдерін ашу жоспарланып отыр.
Жоғарыда көрсетілген бағдарламаны іске асыру шеңберінде республикалық бюджеттің есебінен 2005 жылдан бастап жетекші шетелдік клиникаларда қазақстандық мамандар неғұрлым қажет мына медициналық мамандықтар бойынша оқытылды: кардиохирургия, нейрохирургия, акушерлік, гинекология, неврология, педиатрия, неонатология, медициналық реабилитология және басқалар.
Шалғайдағы ауылдық жерлерде тұратын балалар мен әйелдерге медициналық көмектің қолжетімділігі үшін республикада бірқатар жылдардан бері жылжымалы бала-әйел консультациялары ойдағыдай жұмыс істеуде. Сонымен бірге 2010 жылдың аяғында республиканың жетекші республикалық клиникаларымен байланыс орнатқан 150 телемедициналық орталық құрылды.
2010 жылы жаңа әлеуметтік жоба іске асырыла бастады –
2 мамандандырылған емдеу-диагностикалық «Денсаулық» пойызы жолға шықты. 2011 жылы тағы бір пойыз жолға шығады.
Мемлекеттік бағдарлама шеңберінде 50 жылжымалы медициналық кешенді іске қосу жоспарланып отыр, олардың қазірдің өзінде 11-і жұмыс істейді, мұнда терапевттер, гинекологтар, педиатрлар, стоматологтар медициналық көмек көрсетуді қамтамасыз етеді, экспресс-зертханалық диагностика, УЗ-зерттеулер жүргізіледі.
Балаларға егу Қазақстан Республикасында тегін медициналық көмектің кепілді көлеміне енеді, республикалық бюджет қаражаты есебінен жүргізіледі және халық үшін міндетті болып табылады. 2008 жылдан бастап профилактикалық егулердің Ұлттық күнтізбесіне балаларға гемофильдік инфекцияға қарсы егу енгізілді, балаларға пневмококтық инфекцияға қарсы егуді енгізу жөніндегі пилоттық жобаны іске асыру жоспарланған.
БДҰ сарапшыларымен бірлесіп 2008 жылдан бері адам өлімінің, перинаталдық ажалдың жасырын аудиті, қауіпті жағдайларды зерттеу бойынша жұмыс жүргізілуде. Қауіпсіз ана болу, неонаталдық күтім жасау, иммунопрофилактика, балалардың ерте өсуі мен дамуы, микронутриенттік бұзылулар профилактикасы, сондай-ақ Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (БДҰ) ұсынған ВИЧ/СПИД-ті қоса алғанда, бала жасындағы ауруларды ықпалдасып жүргізу стратегиясын (БЖАЫЖ) енгізу бойынша бағдарламалар іске асырылуда.
Жоғарыда аталған бағдарламаларды ұйымдастыру және олардың мониторингін жүргізу мақсатында Педиатрия және балалар хирургиясы ұлттық орталығының негізінде БЖАЫЖ бойынша ұлттық үйлестіру орталығы және әрбір облыс орталығында өңірлік орталықтар, Ана мен бала ұлттық ғылыми орталығының базасында тиімді перинаталдық технологияларды енгізу орталығы құрылды. ЮНИСЕФ-пен бірлесіп, 2006 – 2007 жылдары 2008 жылдан бастап Қазақстанның тірі бала табудың халықаралық өлшемдеріне көшуін қамтамасыз ету үшін халық арасында кең көлемді түсіндіру науқанын жүргізуде, ұлттық жаттықтырушылар тобын даярлауда және оқытуда, халықаралық көзқарастарды ескере отырып, әйелдер мен балалардың диагностикасы мен емдеу хаттамаларын жетілдіруде көмек көрсетілді.
Тірі бала табудың халықаралық өлшемдеріне көшумен 2008 жылы
2010 жылдың қорытындылары бойынша ана өлімінің көрсеткіші 27%, сәби өлімі 20% азайды. 15-18 жас аралығындағы жасөспірімдер арасында жүктілік деңгейі 1,1% (4 205 оқиға) және түсік тастау 4,5% (133 мыңнан астам), 3,1% дейін (106 мыңнан астам) азайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қарашадағы № 1113 Жарлығымен 2011-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтауын дамытудың «Салауатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Онда бастапқы медициналық-санитариялық көмекті (БМСК) жетілдіру және оның қолжетімділігі, ана, балалар мен жасөспірімдер денсаулығын қорғау жөніндегі басымдылық бағыт одан әрі жалғастырылды, оның шеңберінде 2011 жылдан бастап БМСК ұйымдары деңгейінде арнайы әлеуметтік қызметкерлерді енгізу жоспарлануда, бұл балаларға көрсетілетін медициналық көмектің сапасын арттыруға жәрдемдесетін болады.
2011 жылғы 15 маусымда Алматы қаласында өткен халықаралық конференцияда әмбебап йодтауға қол жеткізген ел ретінде Қазақстанға елдің жалпыға бірдей йодтауға және халықтың тағамында йод тапшылығын жоюға қол жеткізуі туралы халықаралық сертификат тапсырылды. Йод жөніндегі ресурстық зертханалардың халықаралық желісінің үйлестіру комитеті мүшелерінің ұйғаруынша және Денсаулық сақтау министрінің қолдауымен Қазақ тағамтану академиясының йод зертханасы Орталық және Шығыс Еуропа өңірі мен ТМД елдері үшін Өңірлік ресурстық зертхана болып таңдап алынды.
«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексінің 160-бабын іске асыру мақсатында 2011 жылдың өткен кезеңінде Мемлекеттік санитариялық–эпидемиологиялық қадағалау комитетінің Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстық аумақтық органдары ЮНИСЕФ-пен және Қазақстан астық өңдеушілері мен наубайханашыларының одағымен бірлесіп ұнды міндетті түрде фортификациялау және ұндағы фортификанттарды анықтау бөлігінде заңнама талаптарын сақтау мәселелері бойынша семинарлар өткізді. Қолданылып жатқан шаралар бидай ұнын фортификациялау жөніндегі іс-шараларды одан әрі жалғастыруға мүмкіндік береді, өйткені олар темір тапшылығы анемиясымен ауруды азайтуға және алдын алуға жәрдемдеседі.
Білім, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, ішкі істер, денсаулық сақтау, әділет министрліктері мен ЮНИСЕФ баланы қорғау, балалар мен жасөспірімдердің денсаулығы мен дамуын жақсарту, тамақтануды жақсарту және микронутриенттік ауытқулардың алдын алу мәселелері бойынша 2010–2011 жылдарға арналған екіжылдық жұмыс жоспарына қол қойды.
Алматы қаласындағы «Ақсай» республикалық балалар клиникалық ауруханасы экологиясы жайсыз Семей және Арал өңірлерінен келген балаларды тексереді, емдейді және кезең-кезеңмен оңалтады.

Қазақстан Республикасындағы балалардың
иммунопрофилактикасы бойынша іс-шаралар

«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Кодексіне сәйкес жұқпалы ауруларға қарсы егу халық үшін міндетті болып табылады. Егу жүргізілетін жұқпалы аурулардың тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді. Қазақстан Республикасында балалар қауымын егу тегін медициналық көмектік кепілді көлеміне енеді және республикалық бюджет қаражаты есебінен жүргізіледі.
Бүгінгі күнге халықты иммунизациялау саласындағы мемлекеттің нысаналы саясатының арқасында елде полиомиелит, сіреспемен, дифтериямен ауыру жойылды, көкжөтелмен ауыру тым сирек кездесетін болды, «В» вирус гепатитімен ауыру, паротит індетіне шалдығу азайды. Қызылша мен қызамықты элиминациялау жөніндегі БДҰ бағдарламасын іске асыру одан әрі жалғасуда, сондай-ақ елдің полиомелиттен құтылған ел мәртебесін қолдау жөнінде жұмыс жүргізілуде, Қазақстанда 2008 жылдан бері профилактикалық егулердің Ұлттық күнтізбесіне балаларға гемофильдік инфекцияға қарсы егу енгізілді.
Ерте жастағы балалардың өлімі мен ауруға ұшырауын азайту мақсатында Денсаулық сақтау министрлігі үстіміздегі жылдың аяғынан бастап жекелеген өңірлерде балаларға пневмококтық инфекцияға қарсы егуді енгізу жөніндегі пилоттық жобаны іске асыруды жоспарлап отыр. Республикада ерте жастағы балаларға осы инфекцияға қарсы жаппай егу жөніндегі іс-шаралар 2011 – 2015 жылдарға арналған «Салауатты Қазақстан» мемлекеттік денсаулық сақтауды дамыту бағдарламасына енгізілді.

Қауіпсіз ауыз суға қолжетімділік

2011 жылғы Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауындағы халықтың денсаулығын жақсартудағы басымдықтарының бірі халықты сапалы ауыз суымен қамтамасыз ету болып белгіленді. Сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету жұмысы 2003 жылы басталды және оң нәтижелерге қол жеткізілді. Орталықтандырылған сумен жабдықтау жүйесіне қолжетімділік ауылдық елді мекендерде 41 пайызға, қалаларда 72 пайызға өсті. Әкелінетін суды қолданушылардың саны 4 есе рет кеміді. Сонымен бірге, әлі сумен жабдықтау жүйесін жақсартуға зәру ауыл аз емес. Орташа алғанда 2020 жылы республикадағы ауыз суына қолжетімділік деңгейі 98 пайызды құрап, судың сапасы бекітілген барлық санитарлық талапқа сай болуы тиіс. 2020 жылы орталықтандырылған сумен жабдықтау жүйесіне қолжетімділік 100 пайызды құрауы тиіс. Ал ауылдық жерлерде екі есе өсіп, 80 пайызға жетуі қажет.
«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Кодексіне сәйкес суды тұтыну жағдайының нашарлауының және халықтың денсаулық жағдайына қауіпсіз емес ауыз судың қолайсыз әсерінің алдын алуға бағытталған мониторинг пен санитарлық-эпидемиологиялық іс-шараларды санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің мемлекеттік органдары жүзеге асыруда.
2010 жылы республика халқының құбырлық ауыз сумен қамтамасыз етілуі 82% құрады (құбырлық сумен қамтамасыз етілген халықтың үлес салмағы 2007 жылы - 78,4%, 2008 жылы - 81,1%, 2009 жылы - 81,2%).
Республикада орталықтандырылған сумен жабдықтау жүйесінен ауыз су қауіпсіздігі бойынша жағдайы тұрақты, санитарлық-химиялық және микробиологиялық көрсеткіштер бойынша сәйкессіздіктің үлес салмағы 2010 жылдың өткен кезеңі ішінде 1,7% және 1,4% құрады.
Республика бойынша тұтастай алғанда санитарлық-эпидемиологиялық қызмет бақылауында 2831 орталықтандырылған сумен жабдықтау объектісі бар. Санитарлық-эпидемиологиялық талаптарға сәйкес келмейтін су құбырларының үлес салмағы 4,9% немесе 133 құрады.
Денсаулық сақтау министрлігі 2006 жылдан бастап іс жүзіндегі санитарлық-эпидемиологиялық қызметінің зертханаларын жаңғырту және заманауи зертханалық құралдармен жарақтау бойынша іс-шаралар жүргізуде.
Халықты ауыз сумен қамтамасыз етуді жақсарту үшін Денсаулық сақтау министрлігінің бастамасымен құбырлық ауыз сумен қамтамасыз ету мәселесі аумақтық әкімдердің қызметтік рейтингісіне енгізілді.
Халықтың денсаулығы мен қоршаған орта жағдайының мониторингісін жүргізу бойынша жұмыс жалғасуда.

Семей полигоны

Семей ядролық полигоны әлемдегі үш ірі ядролық полигонның бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бұрынғы ядролық полигонның аумағы алдағы уақытта радиациялық жағдайды тереңдетілген кешенді түрде зерттеу және белгіленген тәртіп бойынша халық шаруашылығында қолдану үшін берілетін шаруашылық қызметпен айналысуға тыйым салынған жер қорына жатқызылды.
Полигон тұрғындарын әлеуметтік қорғау мақсатында «Семей ядролық сынақ полигонында ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.
Қазіргі уақытта НАТО бағдарламасының қолдауымен радиологиялық бағалау бойынша жобасы, сондай-ақ Ұлыбритания Үкіметінің қолдауымен «Жерді тұрақты пайдалануды жоспарлау» жобасы іске асырылуда.
Семей экологиялық апат аймағының экологиялық, экономикалық және әлеуметтік проблемаларын шешу үшін 2005-2007 жылдарға арналған бұрынғы Семейдің ядролық сынақ полигонының проблемаларын кешенді шешу бойынша бағдарлама іске асырылды.
Семей сынақ полигонының проблемаларын шешу қажеттілігі әлі күнге дейін өзекті мәселе болып табылады және халықаралық жұртшылықпен танылған. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы жағдайдың күрделілігін мойындай отырып, аталған аймаққа көмек көрсету мәселесі бойынша 4 қарар қабылдады.
2010 жылғы 10 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 924 қаулысымен бекітілген 2010-2014 жылдарға арналған «Жасыл даму» салалық бағдарламасына бұрынғы Семей ядролық сынақ полигоны проблемаларын кешенді шешу бойынша мынадай іс-шаралар енгізілді:
қатаң бақылаудағы аймақ аумағына жеке тұлғаның кіруін шектеу бойынша іс-шараларды жүзеге асыру;
Семей сынақ полигоны аумағында шаруашылық қызмет жүргізудің мониторингін жүзеге асыру.
Сондай-ақ, мынадай мәселелер қаралады:
бұрынғы Семей сынақ полигоны аумағында мемлекеттік басқаруды оңтайландыру бойынша;
Семей сынақ полигоны объектілерінің мәртебесі жөнінде;
бұрынғы Семей полигоны алаңында полигон аумағының экологиялық паспортын жасай отырып, барлық табиғи ортаның жағдайының кешенді зерттеулерін өткізу бойынша;
Семей сынақ полигонының жер бөлшегін алдағы уақытта оны шаруашылық қызметке пайдалану мақсатында жер қоры құрамынан шығару бойынша;
жергілікті радиоактивтік ластану учаскелерін түгендеу және аса қауіпті учаскелерді ремедиациялау/жою бойынша, ядролық қызмет қалдықтарын жою және консервациялау бойынша жұмыстарын өткізу;
Шаған өзенінің әрі қарай ластануын және Ертіс өзенінің ластану мүмкіндігін болдырмауды азайту мақсатында мониторингтік зерттеулер өткізу бойынша.

Арал теңізі

Арал теңізі бассейнінің дағдарысы кеңейіп келуде. Арал маңы елдерінің және әлемдік жұртшылықтың біріккен күш жігерінсіз Арал дағдарысын шешу мүмкін емес.
2002 жылғы 20 наурыздағы Қазақстан Республикасының № 307-ІІ Заңымен ратификацияланған 2001 жылғы 22 қазандағы Қазақстан Республикасы мен Қайта Құру және Даму Халықаралық Банкі арасындағы қарыз туралы келісімге сәйкес («Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау» жобасы (1 фаза) Халықаралық банктің қарызы және республикалық бюджет есебінен «Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау» жобасы іске асырылуда.
2009 жылы «Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау (1 фаза)» жобасының бірінші кезеңін іске асыру аяқталды және жобаның екінші фазасын іске асыру жоспарланды.
Жоба қауіпсіздікті қамтамасыз ету және қоршаған орта жағдайын жақсарту, су ресурстарын тиімді пайдалану мен халықтың жағдайын жақсарту мақсатында Сырдария өзені бассейнінің қазақстандық бөлігін жетісті дамытуға бағытталған.
Жоба шеңберінде Шардара бөгетінде өткізу қабілеттілігі 500 м³/с қосымша суағызғышты салу, 50 шақырым қазіргі бар дамбаларды күшейту және қалпына келтіру, қысқы тасқын суды өткізу үшін Сырдария өзені бассейнінің төменіндегі өзен сағасын түзету, атырауда көлдерді реттеуге арналған Ақлақ СЭС салу және т.б. жоспарлануда.
2007-2009 жылдары «Арал көлі аймағында сауықтырудың экологиялық әдістерін әзірлеу» ғылыми-зерттеу жұмысы жүргізілді.
Зерттеу барысында жүргізілген талдау соңғы 10-15 жылда Қызылорда облысындағы балалар мен ересек тұрғындардың ауруы бірқатар аурулардың таралу деңгейі орташа республикалық көрсеткіштен жоғары деңгейде екендігін көрсетеді. Онкологиялық аурулардың деңгейі Қызылорда қаласында ерекше жоғары.
Қызылорда және Қазалы қалалары бойынша соңғы мәліметтермен толықтырылған Арал аймағы қоршаған орта нысандары мен әйелдерінің емшек сүтінде пестицид пен ауыр металдың болуы туралы жаңа ақпараттық электрондық мәліметтер базасы алғаш рет әзірленді. Осы материалдар негізінде мүдделі мекемелер мен тұлғалар аймақтағы экологиялық жағдайды жақсарту бойынша негізделген шешімдер немесе ұсынымдар қабылдай алады.
Экологиялық факторлардың теріс әрекетін төмендету және оған адам ағзасының қарсы тұруын көтеру, сондай-ақ, Арал маңының қоршаған ортасы сапасының нысаналы көрсеткіштерін анықтау бойынша ұсынымдар әзірленді.

Жасөспірімдердің денсаулығы

Қазақстан Республикасында 2008-2010 жылдары «Салауатты өмір салты» бағдарламасын іске асыру жұмыстары жүргізілді, оның шеңберінде мүдделі министрліктер мен ведомстволардың, сондай-ақ үкіметтік емес ұйымдар мен БАҚ қолдауымен салауатты өмір салтын насихаттауға бағытталған, қауіпті факторы мен әлеуметтік маңызды аурулардың профилактикасы, денсаулық мектебін жүргізу, шылым тартумен, маскүнемдікпен, нашақорлықпен күресу жөнінде баспасөз конференциялары, байқаулар, дөңгелек үстелдер, акциялар және басқа да іс-шаралар, сонымен қатар көрнекі ақпараттық материалдар (плакаттар, бүктемелер, үндеу хаттар, ата-аналарға арналған жадынамалар, қалта күнтізбесі, футболкалар, бейсболкалар, сөмкелер және басқалар) таратқан спорттық мәдени іс-шаралар, спартакиадалар, байқаулар өткізілді. Әлеуметтік маңызды аурулардың, туберкулездің, шылым тартудың профилактикасы бойынша бейне- және аудиороликтер әзірленді. Республиканың барлық аймақтарында салауатты өмір салты аспектісінде билбордтар мен лайтбокстар орналастырылды. Бүкіләлемдік отбасы және Халықаралық балаларды қорғау күндеріне арналған республикалық акциялар өткізілді. Осы іс-шаралар шеңберінде білім беру ұйымдарының, қоғамдық ұйымдардың медициналық қызметкерлері үшін оқыту семинарлары, сондай-ақ, оның ішінде ауылдық жерлерге дәрігерлердің баруымен, отбасын жоспарлау, репродуктивтік денсаулықты сақтау, жасанды түсіктің профилактикасы мәселелері бойынша дөңгелек стөлдер ұйымдастырылды.
Маскүнемдікпен және шылым шегумен күресуге арналған шаралар қабылданды.
18 жасқа толмаған тұлғаларға темекі өнімдерін сатуға тыйым салынды және жиырма бірге дейінгі жастағы тұлғаларға ішімдік өнімдерін сатуға тыйым салынды («Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодексінің 159 бабы).
Балалар, жасөспірімдер және жастар арасындағы жол-көлік жарақаттанушылығының алдын алу мақсатында жыл сайын бастауыш сынып педагогтарына, білім беру ұйымдарының валеологтары мен медициналық қызметкерлеріне арналған дөңгелек үстелдер, оқу семинарларын жүргізе отырып, «Балалардың жолдағы қауіпсіздігі бәрімізге байланысты» ұранымен айлық өткізіледі.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептерде 16 мыңнан астам баланы қамтыған 1 349 арнайы медициналық топтар, 6 мыңнан астам медициналық кабинеттер (жалпы білім беретін мектептердің 82%), 487 стоматологиялық кабинеттер жұмыс жасайды.

АИТВ/ЖИТС

ЖИТС індетіне қарсы әрекет бойынша күрестің шараларын күшейту және нормативтік құқықтық актілерді халықаралық стандарттарға сәйкестендіру мақсатында 2006 жылғы 15 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1216 қаулысымен бекітілген 2006-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ЖИТС індетіне қарсы әрекет бойынша бағдарламасын іске асыру аяқталды.
Бағдарлама шеңберінде Қазақстан Республикасында АИТВ/ЖИТС-тің профилактикасы мен таралуы бойынша іс-шаралар жүргізілді. АИТВ-инфекциясы бойынша республикадағы эпидемиологиялық жағдай тұрақталды.
Қазақстанда есірткіні қолданудан келген залалды төмендету стратегиясы мемлекеттік профилактикалық саясатқа интеграцияланған – елде оқыту, ақпараттандыру, кеңес беру және есірткі енгізетін тұлғаларға шприц пен инелерді айырбастау қызметтерін атқаратын 168, оның ішінде 24 жылжымалы сенім пунктілері құрылған.
АИТВ-ге ерікті анонимдік тестілеу мен әлеуметтік психологиялық кеңес беру кабинеттер желісінің қызметі ұйымдастырылып, жұмыс істейді. Халықтың түрлі топтарының арасында АИТВ-инфекциясының таралуын анықтауға мүмкіндік беретін шолғыншы эпидемиологиялық қадағалау жүйесі ендірілді. АИТВ профилактикасы бағдарламасымен қамтылған ауру жұқтырған адамдардың пайызы (яғни жыл бойы шприц, мүшеқап алған және АИТВ тестілеуден қайда өтуге болатынын білетіндер) 2010 жылы 66,5 %-ды (2009 жылы – 59,9%) құрады.
Анадан балаға берілетін АИТВ-нің профилактика жұмыстары жүргізілуде: жүкті әйелдерді АИТВ-инфекциясына экспресс-тексеру, АИТВ жұқтырған жүкті әйелдерді жүктілік, босандыру кезінде және жаңа туған нәрестелерді вирусқа қарсы профилактикалық емдеу.
Жедел жәрдем стансаларында, ірі стационарлар мен ЖИТС орталықтарында антиретровирустық дәрі-дәрмектер ортаймайтын қоры жасалды. АИТВ-инфекцияланған балалар мене ересектер арасындағы қайталама, оппортунистік (пневмоцистік пневмония мен токсоплазмоз) аурулардың химиялық профилактикасын қамтамасыз етеді.
2010 жылы АИТВ/ЖИТС-пен күрес бойынша іс-шаралар 97 үкіметтік емес ұйымдармен ынтымақтастықта жүргізілді.
Халықаралық донорлардың қоры мобилизацияланды: 2010 жылы 1 064,384 млн. теңге сомасында халықаралық ұйымдардың, оның ішінде ЖИТС-пен, туберкулезбен, безгекпен күресу бойынша 786,729 млн. теңге сомасында Ғаламдық қордың гранттары бөлінді.
Қазақстан Республикасында 1987 жылдан 2010 жылға дейінгі кезең ішінде 15771, оның ішінде 349 балада АИТВ-инфекция жағдайы тіркелді.
АИТВ-инфекцияланғандардың ішінде 14 жасқа дейiн балалар саны 24 (1,3%), 15-тен 19 жасқа дейiн 32 - 1,6% (2009 жылы – 2,6%) құрайды. Барлық тіркелген АИТВ-инфекция жағдайларының 96,2% 15-49 жастағылар құрайды. Тіркелген жағдайлар бойынша ересек жасқа қарай жылжу байқалады.
2006 жылы Оңтүстік Қазақстан облысындағы АИТВ-инфекциясының таралуына байланысты АИТВ-инфекцияланған балаларға (149 жағдай) республиканың, Ресейдің, Украинаның, Израильдің, Кубаның ғылыми орталықтары және халықаралық ұйымдар, оның ішінде ДДҰ, ЮНИСЕФ, СиДиСи денсаулық сақтау мамандарының шақырылуымен емдік-консультациялық көмек көрсетілді. Денсаулық сақтау министрлігі облыстағы АИТВ-инфекциясы бойынша эпидемиологиялық жағдайды және АИТВ-инфекцияланған балалардың жағдайы туралы апталық мониторинг жүргізеді.
Қазіргі уақытта 103 бала спецификалық антиретровирустық ем, 3 бала ілеспелі аурулардан ем алуда. 149 АИТВ-инфекцияланған баланың 11-і АИТВ-инфекциясына байланысты емес ілеспелі аурулардан қайтыс болды, 1 баланы АҚШ азаматтары асырап алды.
АИТВ-инфекцияланған балаларға үнемі медициналық бақылауды, емдеуді, оңалтуды жүзеге асыру үшін Шымкент қаласында амбулаториялық-диагностикалық бөлімі мен оқыту орталығы бар 60 орындық стационарлық көмек беретін «Ана мен бала» жұқпалы аурулардың профилактикасы және емдеуіне арналған орталық ашылды.
Облыстың медициналық мекемелерінің материалдық-техникалық базасы нығайтылды: облыстық балалар ауруханасы, қан орталығы, стерилизациялау кешені, перзентхана салынды; медициналық мекемелер толық көлемде дәрі-дәрмекпен және медициналық бір рет қолдануға арналған заттармен қамтамасыз етілді.
Жыл сайын АИТВ-инфекцияланған балалар ата-аналарымен бірге Алматы қаласындағы «Алатау» балалар санаторийінде, Астана қаласындағы Ана мен бала ғылыми орталығында, Шымкент қаласындағы «Ардагерлер үйінде» сауықтыру мен психологиялық оңалту курсын өтеді. Бір бала Израиль мемлекетінің «Адас» клиникасында емделді.
БҰҰ Балалар қорымен (ЮНИСЕФ) бірлесе отырып АИТВ-инфекцияланған балалар мен олардың отбасыларына айналасындағылардың жағымсыз қарым-қатынасын азайту, сондай-ақ қоғамдағы шиеленісті шешу үшін Қазақстан Республикасының, сондай-ақ алыс және жақын шетелдердің медициналық қызметкерлері мен психологтар санынан тәртіптік мультикомандалар ұйымдастырылды. Командалар осындай балалар анықталған әрбір елді мекендердің мектептерінде, балабақшаларда оқушылармен, ата-аналармен және педагогтармен әңгімелер жүргізді, жапа шеккен балаларға төзімді қарым-қатынас туралы бұқаралық ақпарат құралдарында сөз сөйледі. Облыстық ЖИТС-тің профилактикасы мен күрес орталығы АИТВ-инфекцияланған балаларды күту бойынша аналар үшін оқу өткізді.
2010 жылы АИТВ-инфекцияланғандардың жастық құрылымы:
- 15-19 жастағылар - 32 - 1,6% (2009ж.- 2,6%)
- 20-29 жастағылар – 759 - 38,2% (2009ж. - 40,2%)
- 30-39 жастағылар – 786 - 39,5% (2009ж. – 38,4%)
- 40-49 жастағылар – 297 - 14,9% (2009ж. – 13,9%)
- 50-59 жастағылар – 74 - 3,7% (2009ж. – 3,2%)
- >60 жастан жоғары – 16 - 0,8% (0,4%)
14 жасқа дейінгі балалар 24 (1,3%) құрайды.
15-49 жастағылардың популяциясына барлық тіркелген АИТВ-инфекциясы жағдайының 96,2% жатады. Тіркелген жағдайлар бойынша ересек жасқа қарай жылжу байқалады.
Әлеуметтік кәсіби мәртебесі бойынша бөлінуі:
- 67,6% (1344) - жұмыссыздар (2008ж. – 70,9%, 2009ж. - 70,5%);
- 18,2% (361) - жұмысшылар (2008ж. – 12,6%, 2009ж.- 15,4%);
- 4,1% (82) - қызметкерлер (2009ж. - 3%);
- 0,4% (8) зейнеткерлер - (2009ж.- 0,3%);
- 5,8% (115) – шетел азаматтары (2008ж.- 6,9%, 2009ж.- 6,7%);
- 1% (19) – колледж және жоғарғы оқу орындарының оқушылары (2009ж.- 1%);
- 0,1% (1) - әскери қызметкерлер;
- 1,6% (32) - белгісіз тұлғалар.
Жұмыс істейтін азаматтардың үлесі анықтау құрылымында біртіндеп артуда.
АИТВ/ЖИТС індетіне қарсы әрекеттер бойынша шаралар мынадай 12 бағытта жүзеге асырылды:
1) құқықтық қарым-қатынас саясатын жетілдіру, құқықтық және әлеуметтік орта жасау;
2) профилактикалық бағдарламаларды жүзеге асыру;
3) есірткі егудің зиянын азайту стратегиясын іске асыру;
4) АИТВ-инфекциясының жыныстық жолмен берілуінің профилактикасының стратегиясын іске асыру;
5) қызмет көрсетудің ерекше объектілерін тағайындау және қолдау;
6) АИТВ анадан балаға берілуінің профилактикасы;
7) қатынастан кейінгі профилактика;
8) АИТВ-инфекцияланған адамдардың қайта ауруының профилактикасы;
9) АИТВ-инфекциясының гемотрансфузиондық жолмен жұғуының профилактикасы;
10) АИТВ-инфекцияланған және ЖИТС-пен ауырғандарды вирусқа қарсы емдеудің халықаралық стандарттарына сәйкес емдеу, күту және қолдау бағдарламаларын жүзеге асыру;
11) АИТВ инфекциясынан жапа шеккен адамдар үшін әлеуметтік жобаларды іске асыру;
12) жауапты іс-шараларын эпидемиологиялық қадағалауды, мониторингті, бағалауды, жоспарлауды және жобалауды жетілдіру.
ЖИТС, салауатты өмір салтын қалыптастыру орталықтарының, қоғамдық ұйымдардың бастамалары бойынша жастар үшін ЖИТС мәселесіне арналған сахналандырылған көріністер, суреттер, шығармалар байқаулары, концерттер, КТК-лар, сұрақ-жауап кештері, би кешіндегі ақпараттық жұмыстар сияқты түрлі көпшілік іс-шаралар өткізіледі.

d) Әлеуметтiк қамтамасыз ету, балаларға күтiм көрсету жөнiндегi
қызметтер мен мекемелер

(26-бап және 18-баптың 3-тармағы)

Қазақстан Республикасында Конвенцияның 26-бабын және 27-бабының 3-тармағын, Комитеттiң ұсынымдарының балаларды, сондай-ақ балалары бар отбасыларын әлеуметтiк қорғау бөлiгiнде 26-28, 51, 52, 53-тармақтарын орындауға ерекше назар аударылады.
Елімізде балалары бар отбасыларын, сондай-ақ көпбалалы аналарды қолдаудың кешенді жүйесі жасалған.
2006 жылы "Балалары бар отбасыларына төленетiн мемлекеттiк жәрдемақылар туралы" Қазақстан Республикасының Заңы күшіне енді, оған сәйкес мынадай төленеді:
- баланың туғанына байланысты біржолғы мемлекеттік жәрдемақы (отбасы табысына қарамастан);
- отбасындағы балалар санына байланысты сараланған мөлшерде бала бiр жасқа толғанға дейiнгі оның күтiмi жөнiндегi жәрдемақы (отбасы табысына қарамастан);
- табысы жан басына шаққанда азық-түлік қоржыны құнынан төмен жеткілікті қамтамасыз етілмеген отбасылардағы 18 жасқа дейінгі балаларға берілетін жәрдемақы.
2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша бала тууына байланысты 329,2 мың адам жәрдемақы алған, бұл 2007 жылмен салыстырғанда 27,4%-ға артық. Бұл ретте жәрдемақы төлеу шығыны 15,2 млрд. теңгені құрады, бұл 2007 жылдағыдан 3,6 есе көп.
Аталған кезеңде бала күтімі бойынша жәрдемақымен орта есеппен 130,6 мың адам қамтылды, бұл 2007 жылғы ұқсас кезеңнен 59,9% аз. Бұл ретте жәрдемақы төлеу шығыны 19,1 млрд. теңгені құрады немесе 2007 жылмен салыстырғанда 52,8% өсті.
Республикалық бюджет қаражаты есебінен бала күтіміне байланысты жәрдемақы алатындарды қамтудың 2007 жылмен салыстырғанда төмендеуі жұмыс істейтін аналарға 2008 жылдан бастап бала күтіміне байланысты әлеуметтік төлемді Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры қаражаты есебінен төлеуді енгізумен байланысты.
Жеткілікті қамтамасыз етілмеген отбасылардағы 18 жасқа дейінгі балаларға жәрдемақысымен (одан әрі – МБЖ) 745,8 мың бала қамтылған, бұл 2007 жылмен салыстырғанда 5,4% көп, осы ретте тағайындау сомасы 9,1 млрд. теңгені (62,7 млн.АҚШ доллары) құрады. Төленген МБЖ жалпы сомасынан 74,5% ауылдық жерлерде тұратын балаларға төленгендігін атап өту керек, олардың МБЖ алушылар қатарындағы үлесі – 73% құрады.
2008 жылғы 6 ақпандағы Елбасының халқына деген Жолдауын іске асыруға қабылданған 2010 жылдан бастап «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне азаматтардың жекелеген санаттарын әлеуметтік қолдау мәселелері бойынша өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы енгізілгеннен кейін балалары бар отбасыларын әлеуметтік қолдау одан әрі дамытылды.
Бұл ретте төртінші және одан артық бала туғанда берілетін жәрдемақы 2007 жылмен салыстырғанда 4 есеге көтеріліп, 70650 теңгені құрады;
бала бір жасқа толғанға дейінгі оның күтімі бойынша төленетін жәрдемақы орта есеппен 2,4 есе артық көтерілді және қазіргі кезде:
бірінші балаға – 7 772 теңге;
екінші балаға – 9 185 теңге;
үшінші балаға – 10 598 теңге;
төртінші және одан кейінгі балаларға – 12011 теңге.
Әлеуметтік төлемнің жаңа түрі енгізілді - мүгедек баланы тәрбиелеуші ата-аналарға, қамқоршыларға бір ең төмен жалақы 14 952 теңге мөлшерінде жәрдемақы төлеу.
Көп балалы аналарды марапаттау үшін «Алтын алқа» алқасы 10 баладан 7 балаға дейін және «Күміс алқа» алқасы 8 баладан 6 балаға дейін шарттары өзгертілді, бұл ретте оларға төленетін арнаулы мемлекеттік жәрдемақы мөлшері 3,9-дан 6 АЕК-ге көтерілді (14,8 млрд. теңге сомасында мемлекеттік марапаттармен марапатталған 194,1 мың көпбалалы аналар қамтылды).
Қабылданған шаралар мүгедек балаларды тәрбиелеумен және дамытумен тікелей айналысатын адамдарға жәрдемақы төлеу арқылы оларды мемлекеттік қолдау жүйесін жетілдіруге; баланың отбасында нешінші екендігіне қарай баланың туғанына жәрдемақы төлеу көлемін айқындау мәселесінде көп нұсқалықты орнатуға; көп балалы отбасылардың маңызын, мәртебесін және санын көбейту және елімізде демографиялық жағдайды жақсартуға мүмкіндік береді.
Жеткілікті қамтамасыз етілмеген отбасыларды әлеуметтік қолдау мақсатында қолданыстағы заңнамада балалар жәрдемақысынан бөлек, жан басына шаққандағы орташа табысы кедейлік шегінен төмен отбасыларға - жан басына шаққандағы орташа табыс пен кедейлік шегі арасындағы айырма түрінде атаулы әлеуметтік көмек (АӘК) көрсету көзделген.

Халыққа көрсетілетін мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек

(жыл соңында)

	Алушылар саны, адам
	2007	2008	2009	2010
Барлық тағайындалғаны	224 817	244 152	240 294	194 481
оның ішінде:
балаларға, барлығы	137 563	147 922	145 331	118 512
оның ішінде:
мектепке дейінгі жастағы балаларға	59 150	65 787	67 852	58 070
мектеп жасындағы балаларға	78 237	81 956	76 906	60 371
16 жасқа дейінгі мүгедек балаларға	176	179	573	71
магистратура мен аспирантураны қоса алғанда, күндізгі бөлімнің студенттеріне, тыңдаушылары мен курсанттарына	4 841	6 131	6 301	5 357
мүгедектерге (1,2,3 топтардағы)	2 115	2 462	2 042	1 555
зейнеткерлерге	1 012	1 333	1 028	652
жұмыспен қамту органдарында есепте тұрған жұмыссыздарға	26 313	22 550	21 516	17 476
дербес жұмысбастыларға	14 823	23 480	23 672	18 017
жалданып жұмыс істеушілерге	7 336	9 206	9 575	7 409
бала күтімімен айналысушы тұлғаларға	29 654	29 091	28 997	24 047
азаматтардың басқа санаттарына	1 160	1 977	1 832	1 456

Атаулы әлеуметтік көмек

	АӘК жалпы сомасы, мың теңге
	2007	2008	2009	2010
Барлық тағайындалғаны	2 519 253,5	3 406 422,3	3 276 450,8	2 785 459,1
оның ішінде:
балаларға, барлығы	1 545 580,3	2 077 074,9	1 992 335,3	1 700 578,9
оның ішінде:
мектепке дейінгі жастағы балаларға	685 073,9	933 113,3	928 459,8	812 189,8
мектеп жасындағы балаларға	859 472,9	1 142 368,2	1 058 938,6	887 936,2
16 жасқа дейінгі мүгедек балаларға	1 033,5	1 593,4	4 936,9	452,9
магистратура мен аспирантураны қоса алғанда күндізгі бөлімнің студенттеріне, тыңдаушылары мен курсанттарына	49 335,5	85 996,7	85 721,7	76 731,0
мүгедектерге (1,2,3 топтардағы)	13 928,9	22 208,3	16 783,8	12 958,0
зейнеткерлерге	6 577,6	11 075,0	7 883,6	5 301,6
жұмыспен қамту органдарында есепте тұрған жұмыссыздарға	361 670,1	406 296,3	367 883,7	295 695,4
дербес жұмысбастыларға	121 076,5	246 797,9	257 001,6	220 706,3
жалданып жұмыс істеушілерге	48 754,2	88 705,4	95 264,6	76 856,5
бала күтімімен айналысушы тұлғаларға	363 219,6	445 884,9	429 323,9	377 858,3
азаматтардың басқа санаттарына	9 110,7	22 382,8	24 252,1	18 773,1

2010 жылдың қорытындысы бойынша АӘК орташа табысы кедейлік шегінен төмен 194,5 мың адамға тағайындалды, бұл 2007 жылмен салыстырғанда 13,5%-ға аз.

VII. Білім беру, бос уақыт және мәдени іс-шаралар

(28, 29 және 31-баптар)

Қазақстан Республикасы Конституциясының 30-бабында тегін орта білім алуға кепілдік берілген. Сондай-ақ бұл норма Бала құқықтары туралы конвенциясының 28 және 29-баптарына сәйкес «Білім беру туралы» Заңда да көрініс тапқан.
Жыл сайын білім беруге мемлекеттік бюджеттің шығыны артуда.
Білім беру бюджетінің шығынының үлесі:
2007 жылы – 480,7 млрд. теңге немесе ЖІӨ -ге 3,7%,
2008 жылы – 641,0 млрд. теңге немесе ЖІӨ -ге 4,05,
2009 жылы - 746,5 млрд. теңге немесе ЖІӨ -ге 4,4%,
2010 жылы - 797,0 млрд. теңге немесе ЖІӨ -ге 4,1%

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде және білім беру оқу бағдарламасының үздіксіз және ауыспалық негізінде мынадай білім беру деңгейін қамтиды:
1. мектепке дейінгі тәрбие және оқыту;
2. бастауыш білім (бастауыш білімнің жалпы білім беретін оқыту бағдарламасын меңгеру мерзімі – 4 жыл);
3. негізгі орта білім (Негізгі орта білімнің жалпы білім беретін оқыту бағдарламасын меңгеру мерзімі – 6 жыл);
4. орта білім (жалпы орта білім, техникалық және кәсіптік білім) (Жалпы орта білімнің жалпы білім беретін оқыту бағдарламасын меңгеру мерзімі – 2 жыл);
5. орта білімнен кейінгі (Орта білімнен кейін кәсіптік білім бағдарламаларын игеру (медицина мамандығынан басқасы) жалпы орта білімі бар тұлғаларға 2 жылдан, ал техникалық және кәсіптік білімді – 1 жылдан аспайды);
6. жоғарғы білім;
7. жоғары оқу орнынан кейінгі білім.

2010-2011 оқу жылында Білім және ғылым министрлігінің мәліметі бойынша республикамызда жұмыс істеген:
- 7516 күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептер;
- 78 кешкі мектептер;
- 115 мемлекеттік емес мектептер;
- 1897 әртүрлі пәндерді тереңдетіп оқытатын мектептер, оның ішінде 129 гимназиялар мен 66 лицейлер.
Республикада 3 тілде оқытылатын 33 мектеп жұмыс істеген.

Мемлекеттік күндізгі жалпы білім беретін мектептердегі
оқушылар мен мұғалімдер саны

(оқу жылының басында, мың адам)

	2006/2007	2007/2008	2008/2009	2009/2010
оқушылар саны – барлығы оның ішінде мектептерде:	2627,4	2561,6	2534,0	2531,0
бастауыш	30,5	31,0	27,7	27,2
негізгі	100,2	100,0	98,2	90,2
орта	2525,8	2435,6	2378,7	2359,4
дамуда мүмкіндігі шектеулі балалар үшін	15,9	15,3	14,7	14,4
тәрбиелеудің ерекше жағдайларын қажет ететін балалар мен жасөспірімдер үшін	0,8	0,7	0,7	0,6
«мектеп – балабақша» кешені	22,5	23,8	21,9	21,7
әртүрлі пәндерді тереңдетіп оқитын оқушылар саны, барлығы	327,7	308,4	329,6	330,2
оның ішінде:
гимназиялар мен гимназиялық сыныптарда	131,1	124,5	152,2	150,3
лицейлер мен лицей сыныптарында	50,6	49,2	53,7	60,9
Мұғалімдер саны – барлығы	279,1	276,8	282,2	286,7

Мемлекеттік күндізгі жалпы білім беретін мектептердегі сыныптар
тобы бойынша оқушылардың саны

	2006/2007	2007/2008	2008/2009	2009/2010
оқушылар саны – барлығы, оның ішінде	2697,9	2608,7	2544,0	2500,5
қалалық жерлерде	1430,6	1272,4	1236,1	1192,8
ауылдық жерлерде	1267,4	1336,3	1307,9	1307,7
1-4 сыныптарда – барлығы	934,6	948,0	943,3	944
оның ішінде:
қалалық жерлерде	493,0	461,8	457,1	452
ауылдық жерлерде	441,6	486,2	486,2	492
5-9 сыныптарда – барлығы	1401,9	1360,1	1308,8	1235,7
оның ішінде:
қалалық жерлерде	754,1	676,9	648,6	600,3
ауылдық жерлерде	647,8	683,2	660,2	635,5
10-11 (12) сыныптарда – барлығы	344,6	300,6	292,0	320,9
оның ішінде:
қалалық жерлерде	169,0	133,7	130,5	140,5
ауылдық жерлерде	176,4	166,9	161,5	180,3
арнаулы коррекциялық ұйымдарда	16,7	16,0	15,4	15,0

Адам дамуының индексі (АДИ)

Балалардың сапалы білім алу құқығын қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы іске асырылды.
Мемлекеттік бағдарламаның жалпы құны: 165 664,9 млн. теңге.
Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру нәтижесінде 2010 жылдың 1 шілдесіндегі жағдайы бойынша білім берудің барлық деңгейлері сәйкес ұйымдар желісімен институционалды қамтамасыз етілді. Білім беру құрылымы Халықаралық стандартты білім беру классификациясымен сәйкестендірілді. 12 жылдық оқыту моделін енгізу үшін жағдай жасалуда. Техникалық және кәсіптік білімге өзгертулер енгізілді. Мамандарды үш деңгейлі дайындау енгізілді: бакалавр – магистр – Ph.D докторы. Құрамында іріленген мамандық топтары бар Қазақстан Республикасының жоғарғы және жоғарғы оқу орнынан кейінгі мамандықтар классификаторы бекітілді.
Құрамында тәуелсіз сыртқы бағалау элементтері бар (лицензиялау, аттестациялау, аккредитациялау, рейтинг және ұлттық бірыңғай тестілеу (одан әрі - ҰБТ), мемлекеттік аралық бақылау (одан әрі - МАБ), талапкерлерді кешенді тестілеу) білім беру сапасын бағалайтын Ұлттық жүйе құрылды.
Білім беру ұйымдарының материалдық базасы нығайтылуда.
2009 жылы ғана мектептерге 640 биология кабинеттерін, 536 лингафонды мультимедиалық кабинеттерін (одан әрі - ЛМК), 10 физика кабинеттерін, 78 химия кабинеттерін, 721 мектепке-интерактивті тақталар жеткізілуі жүзеге асырылды мен қамтылды. Казіргі уақытта 3450 мектепте лингафонды мультимедиялық кабинеттер бар, 2005 жылмен салыстырғанда олардың саны 2661-ге өсті.
Білім беру сапасы көтеріліп жатыр.
Инклюзивті білім беру дамуда.
Орта мектеп оқушыларын ыстық тамақпен тегін тамақтану және тасымалдау мәселелері шешілуде.
Жоғарғы және жоғарғы оқу орнынан кейінгі білім бар мамандарды дайындауға мемлекеттік тапсырыс 2005 жылғы 25 710-нан, 2010 жылы 35 425-ке көтерілді.
Білімді ақпараттандыруды дамыту жұмыстары жүргізілуде. 2010 жылы 18 оқушыға бір компьютер келеді. Бұл көрсеткіш 2005 жылы 41, оның ішінде ауылдық жерлерде 36 құраған.
Интернет желісіне 98%, оның ішінде ауылдық – 97% мектеп қосылған. Кең жолақты интернетке мектептердің 34% қол жеткізген.
Қазақстандық мектеп оқушылары TIMSS-2007 халықаралық салыстырмалы зерттеуге қатысып, 36 елдің 4-сынып оқушылары арасында математикадан 5-орын, жаратылыстанудан 11-орынды иеленді.

Қазақстанның TIMSS-2007 халықаралық
салыстырмалы зерттеудегі нәтижесі

Математика Жаратылыстану

Ұлттық жоғарғы мектепте білім берудің әлемдік деңгейіне қол жеткізу бойынша шаралар қабылданды: Қазақстан Еуропалық білім кеңістігіне кірді, Болон Декларациясына қосылды.
Сапалы жоғары білім алуға ынта білдірген студенттер саны көбеюде. Шет елдерде 20 мыңнан астам қазақстандықтар білім алуда. 3000-ға жуық Қазақстан Республикасы Президенті халықаралық «Болашақ» стипендиясының стипендиаттары 27 әлем елдерінде оқиды.
Жоғарғы оқу орындарында білім алу шетелдіктердің келуіне қызығушылықты жоғарылату үшін барлық жағдайлар жасалуда. Республиканың жоғарғы оқу орындарында 10 мыңнан астам шетел азаматтары білім алуда.
Әлеуметтік серіктестік дамуда. 2010 жылы ірі компаниялармен («ҚазМұнайГаз», «Қазақстан темір жолы», «Қазақтелеком», «Қазақмыс», «Қазинжиниринг», «Қазпочта» АҚ және т.б.) және аймақтық әкімшіліктермен 32 меморандум мен келісімдер жасалды.
Жаңа жағдайда білім жүйесінің дамуы еліміздің әлеуметтік-экономикалық өсуінің анықтаушы факторы болып табылады. Осы мақсатта Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы қабылданды.
Бағдарламаның бірінші кезеңінің (2011-2015 жж.) қаржыландыру көлемі республикалық бюджеттен 461,1 млрд. теңгені құрайды.
Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында мектепке дейінгі тәрбиеге үлкен назар аударылған.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға арналған мемлекеттік бюджет шығындарының үлесі соңғы жылдар ішінде жалпы ішкі өнімнің (одан әрі - ЖІӨ) шамамен 0,1%-ын құрайды. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (одан әрі – ЭЫДҰ) мүшесі болып табылатын елдерде - ЖІӨ-ден 1%-дан 2%-ға дейін.
Мектепке дейінгі ұйымдардағы орын тапшылығын жою мақсатында 2010-2014 жылдарға арнайы салалық "Балапан" бағдарламасы әзірленді. 2010-2014 жылдарда бағдарламаны іске асыру шараларын қаржыландыру көлемі 216 283, 5 млн. теңгені құрайды.
Бағдарламаның мақсаты - мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту ұйымдарында сапалы қызмет көрсету бойынша халықтың сұранысын қанағаттандыру.
Қазақстанда қойылған мақсаттарға жету үшін мектепке дейінгі ұйымдардың ғимараттарына арналған бюджеттік және бюджеттен тыс қаржыға салынған, сатып алынған және коммуналды меншікке берілген, мектепке дейінгі ұйымдарды жөндеу және қайта құру арқылы мектепке дейінгі ұйымдарға 300 мыңнан астам орын енгізу жоспарлануда.
2011 жылдың 1 шілдедегі жағдай бойынша Республикада 6960 мектепке дейінгі мекемелер жұмыс істейді (2010 ж.- 6446 бірлік), оларда 481 мың бала тәрбиеленеді (2010 ж.- 446,4 мың).
"Балапан" бағдарламасын іске асыру шеңберінде 2010 жылмен салыстырғанда жүйе 514 бірлікке көбейді (222 балабақша, 292 шағын орталықтар). Жүйенің өсуі мынадай қамтамасыз етілді:
- 30 балабақша (6,2 мың орын) құрылысы;
- 292 шағын орталықтың (9,2 мың орын) және 95 жекеменшік балабақшаның (7,5 мың орын) ашылуы;
- бұрын жекеменшіктендірілген 97 балабақшаның қайтарылуы, тұрғын үйлердің 1-қабаттарында ашылуы, мектепке дейінгі мекемелерді ашуға жарамды коммуналды меншікті бөлек орналасқан ғимараттарды босату, жалға алынған, басқа ғимараттар мен бөлмелерді беру (11,6 мың орын).
Нәтижесінде, барлық бала санының 1-ден 6 жасқа дейінгі 41,6% балаға балабақшаларда мектепке дейінгі білім алуға мүмкіндік жасалды. Жалпы 5-6 жастағы балалардың 88,9% мектепке дейінгі дайындықпен қамтылды.
Мектепке дейінгі мекемелерде тәрбие мен оқытуға қамтылған балалар үлесі 2015 жылға 74 пайыз, 2020 жылда 100 пайызды құрайды.
Бұл ретте барлық 5-6 жастағы балалар білім беру ұйымдарында мектепке дейінгі дайындықпен қамтылады.
Білім берудің инновациялық, көптілді моделін жасау мақсатында білім беруді үш тілде ұсынатын мектептердің саны 33-тен 700-ге дейін көбейеді.
2015 жылы жалпы білім беретін білім беру ұйымдарының барлық оқушысы жергілікті бюджет есебінен тегін оқулықтармен және сандық білім ресурстарымен қамтамасыз етіледі.
Мектептердің спорт залдарын қазіргі заманғы жабдықтармен жарақтандыру мәселесі шешіледі.
Жергілікті бюджет қаражаттары есебінен мектептерге сервистік қызмет көрсете отырып, оларды жаңа түрлендірілген физика, химия, биология кабинеттерімен, лингафондық және мультимедиалық кабинеттермен жарақтандыру жалғастырылатын болады, олардың үлесі 35,6%-дан 80%-ға дейін ұлғаяды.
Бұдан басқа, мектептердің үш ауысымдығы мен апаттылығын жою мақсатында мектептер салынатын болады. 2015 жылға дейін республикалық бюджеттен 200-ге жуық, осынша мектеп жергілікті бюджеттің есебінен салынады.
Техникалық және кәсіптік білім жүйесі (ТжКБ) тұлғаның мүддесін қанағаттандыруда, нарықтық еңбек сұранысында, экономика және әлеуметтік саласының даму перспективасында басты рөл атқарады.
2010 жылдың 1 шілдедегі жағдай бойынша мемлекеттік статистика деректері бойынша 786 ТжКБ оқу мекемесі жұмыс істейді, оның ішінде 306 кәсіптік лицей, 480 колледж. 2005 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда олардың саны 64-ке өсті. Оның ішінде 22,8% ауылдық жерлерде орналасқан.
Жалпы білім беретін мектептердің 32,7% түлектері кәсіптік лицейлер мен колледждерде, оның ішінде 9-сыныптан кейін - 24,8%, 11-сыныптан кейін 7,9% оқуын жалғастыруда.
ТжКБ оқу мекемелерінде 609 мың адам оқиды, оның ішінде мемлекеттік тапсырыс бойынша - 36,3% құрайды.
Техникалық және қызмет көрсету еңбегінің білікті мамандарын даярлау 177 мамандық және 416 біліктілік бойынша жүзеге асырылады.

Демалыс, бос уақыт және мәдени қызмет

(31-бап)

Конвенцияның 31-бабын iске асыру мақсатында республикада балалардың демалуға, мәдени және шығармашылық қызметке жан-жақты қатысуына құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында шаралар қабылдануда.
Әлеуметтанушылар және саясатшылар қауымдастығымен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің мемлекеттік әлеуметтік тапсырысы шеңберінде 2008 жылы «Балалардың мәдени өмірге қатысу құқықтары: қамтамасыз етілуі және іске асырылуы» бойынша әлеуметтану зерттеуі жүргізілді. Әлеуметтану зерттеуі республиканың 63 мектебінде өткізілді – республикалық, облыстық, жергілікті маңызды 18 қалаларда және 14 ауылдық аудандық орталықтарда. Зерттеу жұмыстарына 1511 бастауыш, орта және жоғарғы сыныптардың оқушылары қамтылды. Зерттеу қорытындылары бойынша барлық қазақстандық балалар кітапханаларға еркін кіре алады, бірақ мәдени мекемелерде, демалыс және ойын-сауық орындарында, көбінесе ауылдық жерлердің балаларының барлығының, демалуға мүмкіндіктері бола бермейді. 80,5 оқушылардың пікірлері бойынша балалардың мәдени өмірге қатысудың практикалық дағдыларымен танысуы мектеп қабырғасында болады. Оқушылар мен мұғалімдердің көпшілігі (жартысынан артық 2/3 бөлігіне дейін) зерделенген мектептерде балалардың демалуына, бос уақытын өткізуге, демалуға, ойнауға, сондай-ақ қосымша білім алуға әртүрлі нысандардың бар екендігін атап өтті.
Әлеуметтану зерттеудің нәтижелерін есепке ала отырып, балалардың бос уақытын, мәдени өмірге құқығын іске асыру үшін ұйымдастыру шаралары қабылданды.
2010 жылы республикада 23396 мектепішілік спорттық секциялар, 425 балалар мен жасөспірімдерге арналған спорт мектептері, 563 балалар мен жасөспірімдер клубтары, 330 балалар мен жасөспірімдер көркемөнерпаздар және көркемсурет мектептері жұмыс жасауда.
2010 жылы жазғы демалыс кезеңінде 8791 балалар сауықтыру ұйымдары балалардың демалысын қамтамасыз етті (212 қала сыртындағы лагерлер, олардың 7-і жыл бойы жұмыс істейді; 5900 - мектеп жанындағы; 84-санаторийлік; 1628 профильдік және дебаттық; 967-спорттық және палаталық лагерлер).
8751 ұйым мектеп оқушыларының бос уақытын ұйымдастырды (676 аула клубтары, 3029 қызығушылығы бойынша клубтар және 5046 мектеп жанындағы алаңдар).
1 млн. 953 мың. 351 оқушылар демалудың, сауықтырудың және жұмыспен қамтудың барлық нысандарымен қамтылды, бұл 1-10 сынып оқушыларының жалпы санының 83% құрайды.
886222 оқушы сауықтыру демалысымен қамтылған, оның ішінде қаласыртындағы сауықтыру ұйымдарында - 11%.
Балалардың бос уақытын ұйымдастыру, аула клубтар желісін дамыту бойынша Қарағанды облысында - 112, Шығыс Қазақстан облысында - 79, Павлодар облысында - 60, Қостанай облысында - 46 оң тенденция байқалады.
Балаларды сауықтыру мекемелерінің желісін кеңейту, жаңғырту және сақтау бойынша шаралар қабылданды (Павлодар облысында жыл бойы жұмыс істейтін оқыту-сауықтыру орталығы ашылды, Қостанай облысында жетім балаларға арналған лагерь жаңартылды; Шығыс Қазақстан - 26, Солтүстік Қазақстан - 19, Батыс Қазақстан облыстарында - 13 желісі сақталуда).
Жазғы демалыс кезеңінде республикада 153-тен астам спорт лагерлері жұмыс атқарды, олардың қызметімен жалпы бала санының 3% қамтылды.

VIII. Арнайы қорғау шаралары
i) Босқын балалар

(22-бап)

«Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының «Босқын және амалсыз қоныс аударушы балалардың құқықтарын қорғау» деген 47-бабында мыналар көзделген:
1. Босқын және амалсыз қоныс аударушы балалардың өз мүдделерiнiң қорғалуына құқығы бар.
2. Баланың тұрып жатқан жерiндегі қорғаншы және қамқоршы органдар, аумақтық көшi-қон қызметтерi ата-анасының не өзге де заңды өкілдерiнiң бар екендiгi және олардың тұратын жерi туралы мәлiметтер алуға жәрдемдеседi, қажет болған жағдайда баланы емдеу-профилактикалау немесе бала құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларын жүзеге асыратын өзге де ұйымдарға орналастырады.
2008 жылы Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің «Қазақстан Республикасындағы босқындар мен оралмандардың құқықтарын сақтау туралы» арнайы баяндамасы басып шығарылды, ол Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен БҰҰ-ның ҚР-дағы босқын балалар жөніндегі Жоғарғы Комиссар Басқармасының құру жөніндегі бірлескен жобасы бойынша жұмыстың нәтижесіне айналды.
Баяндамада босқындар мен оралмандар тап болатын проблемалар талданды, жобаның барысында жүргізілген босқындар мен оралмандардың, оның ішінде балалардың құқықтарын сақтау мониторингінің нәтижелері тұжырымдалды.
2010 жылғы 1 қаңтардан бастап пана іздеп жүрген адамдардың және республиканың аумағындағы босқындардың құқықтық жағдайын анықтауға бағытталған «Босқындар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы күшіне енді. Құқықтық көмекпен қатар олар ҮЕҰ-дан, халықаралық ұйымдардан материалдық және гуманитарлық қолдау алады.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы бойынша Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдарды әлеуметтік қамсыздандыру жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының аумағында уақытша тұратын азаматтығы жоқ адамдарға, оның ішінде босқындарға әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік шаралары қолданылмайды.
Көші-қон саясаты саласындағы қолданыстағы заңнама пысықтауды талап етеді. Осыған байланысты Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасының көші-қон саясатының 2007 – 2015 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекітті.
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Көші-қон саясаты комитетінің деректері бойынша 2011 жылғы 15 қаңтарда Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында Ауғанстаннан (106), Ираннан (5), Қырғызстаннан (1), Пәкістаннан (1), Қытайдан (2) және Өзбекстаннан (11) келген 226 босқын бала (мектепке дейінгі жастағы - 66, мектеп жасындағы - 160 бала) тұрады. Оның ішінде 100 босқын бала Қазақстанда туған.
«Білім туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 8, 47-баптарына сәйкес мемлекет Қазақстан Республикасының азаматтарына мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттары шегінде тегін жалпы орта білім алуға кепілдік береді.
БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясының 2-бабының ережелері қазақстандық заңнамада әрбір баланың тең құқығын қамтамасыз етуді бекітіп берді, сондықтан тұруға рұқсаты бар шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың балалары үшін ана тілін тереңдетіп оқуға жағдайлар жасалған.
Алматы қаласында Ауған мәдени орталығы, Ауған босқын әйелдері қауымдастығы, Ауған мектебі сияқты босқындардың қоғамдық бірлестіктері құрылып, жұмыс істеуде, онда 60-тан астам бала білім алады, ауған балаларына арналған балабақша жұмыс істейді.
Қазақстан БҰҰ-ның БЖКБ (Босқындар істері жөніндегі Жоғарғы Комиссар Басқармасы) іс-шараларына белсенді түрде атсалысуда.
2011 жылғы 7 сәуірде Астана қаласында 2007 жылғы 14 қарашада қол қойылған Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Біріккен Ұлттар Ұйымының Босқындар істері жөніндегі Жоғарғы Комиссар Басқармасы арасындағы ынтымақтастық туралы келісім күшіне енді.

b) Кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін орындау

(40-бап)

Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар бойынша және оларға қатысты қылмыстық істерді тергеу ерекше бақылауда тұрады. Мәселен, осы санаттағы қылмыстық істерді тергеудің жай-күйі ай сайын талданып отырады және талдау негізінде кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекетке немесе өзге де құқық бұзушылықтарға тартатын адамдарды (ата-аналарын, ересек таныстарын, достарын) анықтау және қылмыстық, азаматтық, отбасылық және әкімшілік заңнамаға сәйес оларға шаралар қабылдау жөніндегі жұмысты жандандыру туралы нұсқаулар жіберіледі.
Сонымен қатар алдын ала тергеуді жүзеге асыру барысында кәмелетке толмағандардың конституциялық құқықтарын бұзу фактілері шығып отыр. Мәселен, 2008 жылы 7 бұзушылыққа жол берілді (3 кәмелетке толмағанды сот ақтады; сотқа аса ауыр қылмыс туралы қылмыстық істің жіберілуін ведомстволық бақылаудың нашар болуына байланысты Ақтөбе облысында Тен қасақана адам өлтірудегі кінәсіне айғақтардың жеткіліксіз болғаны үшін ақталды, Ақмола облысында – ҚК 2-бөлігінің 145-бабы бойынша Рудобаба және Солтүстік Қазақстанда – ҚК 1-б. 177-бабы бойынша Байманов). Қылмыстық жауапкершілікке мыналар негізсіз тартылды – 3 (Солтүстік Қазақстан облысынан – А.А.Колбасов ҚК 3-б. 103-бабы бойынша және А.Ю.Коваленко ҚК 2-б «а», 257-бабы бойынша – Б.Т.Халиуллин ҚК 2-б. 96-бабы бойынша). 1 кәмелетке толмаған заңсыз ұсталды (денсаулыққа аса ауыр зиян келтіргені үшін күдікті А.Р.Каменских (СҚО).

Ювенальды әділет

2008 жылғы 19 тамызда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен «Қазақстан Республикасында ювенальды әділет жүйесін дамытудың 2009 – 2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы» (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілді және 2008 жылғы 18 қарашада Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен осы Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары бекітілді.
Тұжырымдаманың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасында ювенальды әділет элементтерін кезең-кезеңмен енгізу және дамыту болып табылады, бұл кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін оның барлық кезеңінде атқарудың тиімділігі мен сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Тұжырымдамада Әділет, Ішкі істер, Білім министрліктерінде, соттарда, прокуратураларда және адвокатурада кәмелетке толмағандармен жұмыс істеу жөніндегі мамандандырылған бөлімшелер құру көзделеді.
2008 жылғы 1 сәуірде Алматы қаласы Бостандық ауданының және Астана қаласы Алматы ауданының ішкі істер органдары базасында ювенальды полиция жұмыс істеді, 2011 жылғы маусымнан бастап ювенальды полиция бөлімшелерін құру жөніндегі жұмыс елдің барлық ауданында басталды.
Астанада, Алматыда, Көкшетауда, Павлодарда және Екібастұзда арнайы конкурстан өткен адвокаттардан және әлеуметтік қызметкерлерден тұратын мамандандырылған ювенальды заң консультациялары жұмыс істейді.
Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын орындау мақсатында Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Басқармасында ювенальды әділет тобының кәмелетке толмағандар істері жөніндегі бас маманының лауазымы және облыстардың және Астана қаласының ҚАЖ департаменттерінде ювенальды әділет тобының кәмелетке толмағандар істері жөніндегі инспектор маманның 15 лауазымы енгізілді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 31 мамырдағы № 494 қаулысымен қылмыстық-атқару инспекцияларының штат саны 2010 жылы 591 бірлікке ұлғайды. Оның ішінде аудандық және қалалық инспекциялардың штаттарына қосымша саны 241 бірлік ювенальды әділет тобының мамандары енгізілді.
Ювенальды әділеттің басты міндеті балалар арасындағы қылмысты, қараусыз және қадағалаусыз қалудың алдын алуды қамтамасыз ету және оларға қатысты қылмыстық жазалар қолдану жағдайларын азайту болып табылады.
Ювенальды әділет тұжырымдамасын орындау үшін ішкі істер органдары жүйесінде кәмелетке толмағандар істері жөніндегі учаскелік полиция инспекторларының қызметін ұйымдастыру жөніндегі бөлімшелер ювенальды полиция бөлімшелері болып қайта құрылды («Ұйымдық-штаттық мәселелер туралы» ІІМ-нің 2011 жылғы 10 маусымдағы № 281 бұйрығы). Бұдан басқа, кәмелетке толмағандарды тараптардың татуласқаны үшін қылмыстық жауапкершіліктен босату мүмкіндігі пайда болды (ҚК-нің «Татуласуға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату» деген 67-бабы).
Медиация рәсімі заңнамалық түрде ресімделе бастады – 2011 жылғы 28 қаңтардағы «Медиация туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне медиация мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңдармен отбасы және балалар істері жөніндегі ерекшеліктерді ескере отырып, медиация рәсімін азаматтық, еңбек, отбасылық және өзге де құқықтық қатынастардан туындайтын дауларға (жанжалдарға) қатысты қолдану негіздері регламенттелді.
Соттылығына кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар туралы қылмыстық істер және кәмелетке толмағандардың құқықтарын тікелей бұзатын қылмыстар туралы қылмыстық істер ғана емес, баланың тұрғылықты жерін анықтау туралы, ата-аналарды құқықтарынан айыру (шектеу) және қалпына келтіру туралы, бала асырап алу туралы; кәмелетке толмаған балаларды қорғауға және қорғаншылыққа алудан (патронаттан) туындаған даулар бойынша азаматтық істер де; әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істер де (кәмелетке толмағандардың құқықтарына бас сұғу – ата-аналарының немесе оларды алмастыратын адамдардың бала тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін орындамауы, кәмелетке толмағанды әкімшілік құқық бұзушылық жасауға тарту) және басқалар жатқызылған кешенді заңдық құзыреттегі соттар болып табылатын ювенальды соттар жұмыстарын табысты жалғастырып отыр.
Соңғы екі жылдың ішінде ювенальды соттар қараған істердің саны екі есеге өсті. Қылмыстық істер жасаған кәмелетке толмағандардың көпшілігіне қылмыстық жазалау шарасы тағайындалады. Биылғы жылы бас бостандығынан айыруға тек 11 % жазаланды, Астана қаласы бойынша бұл көрсеткіш 8%-ды құрады.
Тергеу практикасын талдау кәмелетке толмағандарға қатысты тұтқынға алудың баламалы шараларын қолдану фактілерінің ұлғаю үрдісі бар екенін куәландырады.

№	Есепті кезең	Ешқайда кетпеу және тиісті мінез-құлық туралы жазылым	Жеке кепілгерлік	Кәмелетке толмағанды қарауға беру	Кепіл	Үйде қамауда ұстау	қамау
1	2007 ж.	74	4	31	2	11	600
2	2008 ж.	96	5	10	1	1	571
3	2009 ж.	2979	59	704	0	7	534
4	2010 ж.	2481	56	635	0	11	293

Мәселен, 2007 жылы 600, 2010 жылы – 293 (-45,1%) қамау қолданылды.
Үкіметтік емес сектормен ынтымақтастық дамуда. Мәселен, Астана қаласында 2010 жылдан бастап әкімдіктің және ЮНИСЕФ-тің қолдауымен балаларды жабық мемлекеттік мекемелерге жіберудің тиімді қоғамдық баламасын ұсыну, оларды қамауда күтіп-ұсату және оларға қатысты бас бостандығынан айыруға байланысты жазаларды жүзеге асыру жөніндегі жобаны жүзеге асыра отырып, «Шанс» әлеуметтік-құқықтық қолдау орталығы жұмыс істейді.
Жоғарыда келтірілген шаралар олар бойынша кәмелетке толмағандарға қатысты түзеу мекемелерінде болу шарасы қолданылған істер санының азаюына алып келді (шамамен істің 60%-ы бойынша шартты жазалау шарасы немесе тәрбиелік ықпал ету шарасы тағайындалды), татуласу жағдайларының саны артты, соңғы төрт жылдың ішінде түзеу колонияларында жазаларын өтеп жатқан және сотқа дейін қамауда ұсталып отырған балалар саны екі есеге қысқарды.
Ювенальды әділет саласындағы мамандарды даярлау үшін Жоғарғы Сот Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының Сот төрелігі институтымен бірлесіп, кәмелетке толмағандардың қатысуымен істерді қарауға маманданған судьяларды оқыту жөніндегі арнайы бағдарлама және тақырыптық жоспар әзірледі.

Ұстаудың, түрмеге қамаудың немесе күзетпен ұстаудың кез келген
нысандарын қоса алғанда, бас бостандығынан айрылған балалар

(37 b) d бап)

2008 жылғы 26 маусымда Қазақстан 2007 жылғы 24 қыркүйекте Нью-Йоркте қол қойылған Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияға Факультативтік хаттаманы ратификациялады және тәуелсіз ұлттық превентивті тетікті (ҰПТ) әзірлеу жөніндегі міндеттемені қабылдады.
Факультативтік хаттама ратификацияланған сәттен бастап Қазақстанда ҰПТ құру, оның моделі және заңнамалық бекітілуі конференцияларда, дөңгелек үстелдерде, жұмыс отырыстарында, семинарларда бірнеше рет талқыланды.
ҰПТ тағайындау кезінде негізгі мәселе аталған тетікке өз функцияларын орындау үшін жеткілікті мандат беру болып табылады.
ҰПТ шеңберінде баратын орындар барлық жабық мекемелер, оның ішінде балаларға арналған мекемелер болып табылады. Нәтижесінде Ұлттық превентивті тетік шеңберінде тексерілуі мүмкін 244 мекеме анықтады.
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің қылмыстық-атқару жүйесінде (бұдан әрі – ҚАЖ) бүгінгі таңда 4 тәрбиелеу колониясы (бұдан әрі – ТК) және Алматы қаласы және Алматы облысы бойынша ҚАЖ комитеті департаментінің (бұдан әрі – ҚАЖКД) ЛА-155/4 мекемесі жанында қыздарға арналған бір жергілікті учаске бар. Соңғы үш жыл ішінде көрсетілген колонияларда ұсталып отырған сотталғандар санының азаю үрдісі байқалды. Жобалық қуаты 1300 орындық тәрбиелеу колониясында: 2008 жылы - 449, 2009 жылы - 427, 2010 жылы - 243 кәмелетке толмаған сотталғандар (о.і. 3 – әйел жынысты) болды.
Қалыптасқан жағдайды ескере отырып, төрт тәрбиелеу колониясының материалдық-техникалық және оқу-әдістемелік базасында Алматы қаласында күтіп-ұстау шарттары бойынша лимиті 350 орындық (1223 ш.м) халықаралық стандарттарға жақындатылған бір колония құруға шешім қабылданған.
Республиканың мәдени өмірінің орталығы болып табылатын, климат жағдайы жұмсақ Алматы қаласында кәмелетке толмаған сотталғандарды күтіп-ұстау тәрбиелеу процесінің тиімділігіне ықпал ететін болады. Бұл бастаманы Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы қолдады.
Бүгінгі таңда кәмелетке толмаған сотталғандар Ақтөбе мен Өскемен қалаларының тәрбиелеу колонияларынан Алматыға көшірілді.
Қазақстан Республикасы Әділет министрінің бұйрығымен Ақтөбе мен Өскемен қалаларындағы тәрбиелеу колониялары оңынан сипаталатын ересек сотталғандарға арналған колония қоныстар етіп қайта бейімделді. Аталған шара Республиканың басқа колония қоныстары етіп қайта лимиттеу проблемасын оңынан шешуге мүмкіндік береді.
2011 жылғы маусымның соңына дейін тәрбиленушілерді Петропавл қаласының тәрбилеу колониясынан көшіруді аяқтау жоспарлануда.
2010 жылы 170 кәмелетке толмаған сотталғандар мерзімінен бұрын шартты түрде босатылды (2009 ж. - 157).
2011 жылғы 1 қаңтарда ҚАЖ қылмыстық-атқару инспекцияларында қоғамнан оқшаулаусыз 707 кәмелетке толмаған сотталғандар есепте тұр (1286 – 2010 ж.)
Сотталғандарға тәрбиелік ықпал ету тиімділігін арттыру және колония әкімшілігіне көмек көрсету мақсатында Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2004 жылғы 21 қазандағы № 305 бұйрығымен Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің түзеу мекемелеріндегі сотталғандармен тәрбиелік жұмысты ұйымдастыру туралы нұсқаулық бекітілді. Қамқоршылық кеңестер, сондай-ақ сотталғандардың ата-аналары және басқа да туыстары қатарынан ата-аналар комитеттері құрылды.
Барлық тәрбиелеу колонияларында тәрбиеленушілер құқықтарының сақталуын қоғамдық бақылауды қамтамасыз ету үшін қоғамдық бақылаушы комиссиялар әрекет етеді.
Сотталғандардың жеке басын толыққанды дамыту, олардың жалпы зердесін кеңейту және ой-өріс деңгейін арттыру мақсатында республиканың тәрбиелеу колонияларында оқыту ұйымдастырылды. Бүгінгі таңда тәрбиелеу колонияларында 5 жалпы білім беретін мектеп жұмыс істейді, онда орта білім алмаған тәрбиеленушілер білім алады, оның ішінде бір бөлігі мемлекеттік тілде оқиды. Үйірмелерде тәрбиеленушілер сурет салу, қолданбалы өнер техникасына және компьютерлік сауаттылыққа оқып-үйренеді.
Кәмелетке толмаған сотталғандарға арналған түзеу мекемелерінде 5 кітапхана жұмыс істейді, онда сотталғандар көркем және заң әдебиетін, газеттер мен журналдарды пайдалана алады. Сондай-ақ сотталғандардың жеке қаражатына баспа басылымына жазылуды жүзеге асыруға құқығы бар. 2010 жылы тәрбиелеу колонияларының кітапхана қоры 43212 кітапты құрады.

Көшеде тұратын немесе жұмыс істейтін балалар

«Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы» ҚР Заңына сәйкес балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алудың әртүрлі бағыттары жөніндегі іс-шаралардың тұтас кешені жүргізілуде.
2007 жылдан бастап елде Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Кәмелетке толмағандардың істері және олардың құықтарын қорғау жөніндегі ведомствоаралық комиссия жұмыс істейді. Комиссияның отырыстарында 30-дан астам, оның ішінде балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу проблемалары бойынша 10 мәселе қаралды. Мүдделі мемлекеттік органдардың өкілдерін біріктіретін осындай комиссиялар елдің барлық өңірлерінде жұмыс істеуде.
Құқықтық сауаттылықты арттыру және жасөспірімдердің қадағалаусыз және панасыз қалуын азайту мақсатында 2010 жылы Білім және ғылым, Ішкі істер, Денсаулық сақтау және Әділет министрліктері Кәмелетке толмағандар арасындағы қадағалаусыз және панасыз қалудың алдын алу жөніндегі ведомствоаралық жоспарды әзірледі.
Қадағалаусыз және панасыз қалған балаларды анықтау үшін мемлекеттік органдармен бірлесіп, ҮЕҰ және жұртшылық «Түнгі қаладағы балалар», «Жасөспірім», «Көше», «Қамқор», «Мектепке жол» атты және басқа да рейдтік іс-шаралар мен акцияларды үнемі жүргізіп отырады.
2010 жылы ҚР ІІМ «Балалар біздің болашағымыз» (15 сәуірден бастап 15 мамырды қоса алғанда) және «Полиция және мектеп» (13 қыркүйектен бастап 6 қазанды қоса алғанда) атты акцияларды өткізді. Акциялар барысында кәмелетке толмағандар арасындағы маскүнемдіктің, алкоголизмнің, нашақорлық пен темекі шегудің алдын алуға бағытталған 10 мыңнан астам лекциялар мен әңгімелесулер, 500 семинар, бір мыңнан астам дөңгелек үстел, 300 брифинг өткізілді. Мектептегі полиция инспекторлары қызметінің тиімділігін айқындау мақсатында мектеп оқушылары мен педагогтарға 2 мыңға жуық сауалнама жүргізілді. Мыңнан астам спорттық және 800-ден көп мәдени-бұқаралық іс-шара ұйымдастырылды.
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың ерте алдын алудың неғұрлым тиімді әдістерінің бірі жасөспірімдердің бос уақытын ұйымдастыру және оларды спорттық секциялар мен үйірмелердегі сабаққа тарту болып табылады.
Осыған байланысты Ішкі істер министрлігінің барлық ведомстволық спорт залдарында тегін негізде нашар отбасыларынан шыққан кәмелетке толмаған балаларға арналған сабақтар өтеді. Сабаққа шамамен 10 мың кәмелетке толмаған тартылған.
Өмірлік қиын жағдайдағы кәмелетке толмағандарды бірыңғай есепке алу деректерінің интеграцияланған банкі құрылды. Деректер банкіне дәлелсіз себеппен мектепке бармайтын, арнайы білім беру ұйымдарындағы балалар, қатал қарау мен зорлық-зомбылықтың құрбандары, нашар отбасыларынан шыққан, қадағалаусыз, панасыз қалған, кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарына жеткізілген балалар туралы мәліметтер енгізіледі.
Қызылорда облысында Өмірлік қиын жағдайдағы балаларға арналған оңалту орталығы жұмыс істейді.
Саран қаласында үш балабақша мен жасөспірімдер клубы жанында Проблемасы бар отбасы орталық және Отбасын қолдау орталығы жұмыс істейді.
2010 жылы «Мектепке жол», «Қамқор» атты акциялар барысында әлеуметтік қорғалмаған санаттағы 374 655 балаға шамамен 1,7 млрд. теңге сомасына (2009 жылы – шамамен 439 мың бала 1,6 млрд. теңге сомасына) көмек көрсетілді.
Бұдан басқа, әлеуметтік қорғалмаған мектеп оқушыларына барлығын оқыту қорынан көмек көрсетіледі. Барлығын оқыту қорларына аударымдар сомасы 5,5 млрд. теңгені немесе мектептерді күтіп-ұстауға арналған шығыстар сомасының 1,7%-ын (2009 жылы - 4,6 млрд. теңге немесе 1,6%) құрады.
Нашар отбасыларымен және қадағалаусыз қалған балалармен жұмысты тиімді ұйымдастыру үшін мектептердің штаттарына 3 139 әлеуметтік педагог, 7 мыңнан астам психолог енгізілді, сондай-ақ мектептерде 1,5 мың полиция инспекторлары жұмыс істейді.
ҮЕҰ-мен («Сандж» зерттеу орталығымен, «Балаларды әлеуметтік бейімдеу орталығы» АБ) бірлесіп, отбасылық нашарлықты ерте анықтау жөнінде әлеуметтанушылық зерттеулер жүргізілуде, осы мәселе бойынша ұсынымдар әзірленді.
Мынадай әдістемелік құралдар шығарылды: «Отбасылық нашарлық: себептері және алдын алу», «Мектепте отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыру».
ҚР-дағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен БҰҰ-ның Балалар қоры өкілдігінің (ЮНИСЕФ) арасындағы ынтымақтастық туралы меморандум шеңберінде Қазақстанда 2011 жылғы шілде – қарашада Қазақстанның қалалық жерлерінде тұратын ең әлсіз балалардың және тәуекел тобындағы балалардың жағдайын, сондай-ақ балаларды жыныстық пайдалану аспектілерін және ішкі трафикті, қараусыз қалушылық және зорлық-зомбылық жағдайына жедел бағалау өткізу жоспарланып отыр.
Көшедегі балалар арасындағы ахуалды зерделеу үшін үкіметтік емес ұйымдарды тарту жоспарланып отыр.

c) Балалардың еңбегін қоса алғанда, балаларды экономикалық
пайдалану

(32-бап)

Еңбекпен пайдаланудан балалардың құқықтарын қорғау мәселелері жөніндегі заңнама жетілдірілуде. Мәселен, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне баланың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына «баланы экономикалық пайдалану» ұғымы енгізілді және экономикалық пайдаланудан қорғауға баланың құқығы бекітіп берілді.
Халықаралық Еңбек Ұйымының Балалар еңбегінің ең нашар нысандарына тыйым салу және олардың жолын кесу жөніндегі шұғыл шаралар туралы № 182 Конвенциясының (Женева, 1997 жылғы 17 маусым) және Жұмысқа қабылдау үшін ең төмен жас туралы № 138 Конвенциясының ережелері (Женева, 1973 жылғы 26 маусым) «ҚР кейбір заңнамалық актілеріне еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына енгізілді.
Мысалы, заңнамалық актінің 30-бабында былайша белгіленген: «Он алты жасқа толған азаматтармен еңбек шартын жасасуға жол беріледі. Ата-анасының біреуінің, қорғаншысының, қамқоршысының немесе асырап алушысының жазбаша келісімімен: 1) орта білім беру ұйымында негізгі орта, жалпы орта білім алған жағдайда, он бес жасқа толған азаматтармен; 2) сабақтан бос уақытында, денсаулығына зиян келтірмейтін және оқу процесін бұзбайтын жұмысты орындау үшін, он төрт жасқа толған оқушылармен; 3) кинематография ұйымдарында, театрларда, театр және концерт ұйымдарында, цирктерде денсаулығына және адамгершілік тұрғысынан дамуына нұқсан келтірмей, шығармалар жасауға және (немесе) орындауға қатысу үшін, осы баптың 2-тармағы 2) тармақшасында айқындалған талаптарды сақтай отырып, он төрт жасқа толмаған адамдармен еңбек шарты жасалуы мүмкін. Еңбек шартына кәмелетке толмаған адаммен қатар оның ата-анасының біреуі, қорғаншысы, қамқоршысы немесе асырап алушысы қол қоюға тиіс».
«Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 16-бабында балалар он төрт жастан бастап, ата-аналарының рұқсатымен оқудан бос кезiнде денсаулығына және өсіп-жетiлуiне оңтайлы, баланың дене бiтiмiне, имандылығына және психикалық жай-күйiне зиян келтiрмейтiн қоғамдық пайдалы еңбекке қатысуға құқығы бар деп белгіленген. Осы баптың 4-тармағына сәйкес баланы еңбек жағдайлары зиянды немесе қауіпті ауыр жұмысқа қабылдауға немесе тартуға тыйым салынады. Жұмысты орындау білім алу процесін бұзбауға тиіс.
Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2007 жылғы 31 шілдедегі № 185-ө бұйрығымен он сегіз жасқа толмаған адамдардың еңбегін қолдануға тыйым салынатын ауыр білек күшімен істелетін жұмыстардағы және еңбек жағдайлары зиянды (аса зиянды), қауіпті (аса қауіпті) жұмыстардағы өндірістердің, кәсіптердің тізімі бекітілді.
Жұртшылықты бала еңбегінің пайдаланылуы туралы хабардар ету мақсатында жыл сайын «12 күн бала еңбегін пайдалануға қарсы күрес» атты ұлттық ақпараттық науқан өткізіледі. Науқан кезінде республикада бала еңбегін пайдалану фактілерін анықтау бойынша алдын ала рейдтер, кәмелекте толмағандармен бала еңбегінің ерекшеліктерін түсіндіру бойынша әңгіме өткізіледі, бала еңбегін пайдалану туралы буклеттер мен жадынамалар таратылады, баспасөз-конференциялар, дөңгелек үстелдер, семинарлар, конкурстар мен концерттер өткізіледі. Науқан шеңберінде жыл сайын 300 мыңнан астам ересектер мен балаларды қамти отырып, төрт мыңнан астам іс-шара өткізіледі.
2007 жылы «Зияткерлік еңбек әйелдерінің одағы» АБ-мен бірлесіп, әлеуметтанушылық зерттеу өткізілді және «ҚР-дағы бала еңбегінің ең жаман нысандары: ахуалды бағалау және елде қабылданған шаралар туралы» атты жинақ шығарылды.
2009 жылдан бастап Қазақстан Республикасында Бала еңбегінің ең нашар нысандарын түбегейлі жою және ХЕҰ-ның № 182 Конвенциясын іске асыру жөніндегі 2009-2011 жылдарға арналған бірлескен жұмыс жоспары іске асырылуда.
2009 жылы Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарының мақта және темекі өсіретін алқаптарында жұмыс істеген 900 бала, 2010 жылы – бала еңбегінің 532 фактісі анықталды.
2010 жылы мемлекеттік еңбек инспекторлары жұмыс берушілердің Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын сақтауы бойынша 18,0 мыңнан астам тексерулер жүргізілді. Әрбір тексеруді жүргізу кезінде мемлекеттік еңбек инспекторлары міндетті түрде бала еңбегінің заңсыз пайдаланылуына назар аударады.
Тексеру қорытындылары бойынша балалар еңбегін пайдалануға жол берген лауазымды адамдар жауапкершілікке тартылды.

Есірткі құралдарын пайдалану

(33-бап)

Қазақстан Республикасындағы нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы 2009–2011 жылдарға арналған бағдарлама бекітілді.
Республикада үнемі «Жастар есірткіге қарсы» атты акция өткізіліп тұрады. 2010 жылғы маусымда республиканың барлық қалалары мен өңірлерінде Халықаралық нашақорлыққа қарсы күрес күніне арналған және есірткіні пайдалану проблемасына жұртшылықтың назарын аударуға және қоғамдық есірткі иммунитетін қалыптастыруға бағытталған жаппай акциялар өткізілді.
Ішкі істер министрлігінің Есірткі бизнесіне қарсы күрес комитеті (бұдан әрі – Комитет) Астана қаласының әкімдігімен және астананың Ішкі істер департаментімен бірлесіп, «Бостандық. Бақыт. Өмір» атты кең ауқымды акция өткізді. Акция БАҚ-та жарық көрді.
Көрсетілген іс-шараларға Қазақстан Республикасындағы нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы 2009 – 2011 жылдарға арналған бағдарлама шеңберінде 2,176 млн. теңге бөлінді.
Елдің барлық өңірлерінде шерулер, веложүрістер, концерттік бағдарламалар, конкурстар, викториналар, спорттық жарыстар, дөңгелек үстелдер ұйымдастырылды.
Денсаулық сақтау министрлігінің «Нашақорлықтың медициналық-әлеуметтік проблемалары республикалық ғылыми-практикалық орталығы» РМҚК Білім және ғылыми министрлігімен бірлесіп, психоактивті заттарға тәуелді болуға тарту тәуекелдерін психологиялық тестілеудің диагностикалық компьютерлік бағдарламасын (бұдан әрі – компьютерлік бағдарлама) енгізу жөніндегі жұмысты жалғастырды.
2010 жылы компьютерлік бағдарламаны сынақтан өткізу және енгізу Павлодар, Астана, Алматы қалаларындағы 161 орта білім беретін оқу орындарында өткізілді.
Аталған қалаларда психологтарға, әлеуметтік педагогтарға арналған «Балалар мен жасөспірімдердің бойында психоактивті заттарға тәуелді болудың қалыптастыру тәуекелдерін және дамуын ерте анықтау тәсілі» тақырыбында үш күндік семинар-тренингтер өтті, оның барысында 161 маман оқытылды (Астана – 61, Алматы - 75, Павлодар – 25 адам).
Денсаулық сақтау министрлігіне осы іс-шараны іске асыруға Қазақстан Республикасындағы нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы 2009-2011 жылдарға арналған бағдарлама шеңберінде 6,0 млн. теңге бөлінді.
Білім беру мекемелерінде психологиялық тұрақтылық деңгейін анықтау бойынша тестілеудің компьютерлік бағдарламасын пайдалану тиімділігін мониторингілеу жүйесі әзірленді, Қарағанды, Павлодар және Тараз қалаларының мектептерінде алдын ала бағалау жүргізілді. Мониторингтің нәтижелері бойынша осы бағдарламаның тиімділігі мен қауіпсіздігі туралы тұжырымдар жасалды.
Бірқатар өңірде сондай-ақ халықтың әртүрлі тобы арасында әлеуметтанушылық зерттеулер өткізілді.
2010 жылы Ақмола облысында әлеуметтанушылық сауал қою өткізілді. Оның нәтижелері бойынша адамдардың есірткіні пайдалана бастауының басты себептері анықталды: серіктерінің әсер етуі – 44,4% және жұмыс істемеуі — 13,8%. Қатысқан респонденттердің 19,2%-ы есірткі қолданған. 79,9%-ы есірткі сатушыларға ешқаншан жолықпаған. Респонденттердің 61,9%-ы есірткі туралы ақпаратты бұқаралық ақпарат құралдарынан, 17,4%-ы – арнайы әдебиеттен, 12,3%-ы - достарынан, 7,0% - ата-аналарынан алған.
Солтүстік Қазақстан облысында өткізілген әлеуметтанушылық сауал қою есірткі пайдаланудың неғұрлым кең тараған себептері ретінде жастар басқа адамдардың ықпалын көрсетеді, компаниялар - 24%, жұмысының болмауы (бос уаұқыт) - 16,4%, «тыйым салынған жеміске» қызығушылық - 9,9% және есірткілерді пайдаланудың барлық салдарын білмеуі - 8,6%.
2010 жылы СӨС (Салауатты өмір салты) орталықтарымен бірлесіп, 96 мыңнан астам қатысушыны қамти отырып, маскүнемдік пен темекі шегудің алдын ала жөнінде 128-ден астам дәріс беру сабақтары, 1500 әңгімелесу өткізілді.
ЖОО-лар есірткі қолданудың зияны мен салдары туралы 189 дөңгелек үстел, 206 оқытушы семинар-тренингтер, 152 акция өткізді, 210 брошюра және 22 бейнефильм шығарылды.
Нарколог-дәрігерлердің, ішкі істер органдары инспекторларының, психологтардың, әлеуметтік педагогтардың қатысуымен «Бірге ойланайық» атты ата-аналарға арналған консультациялық пункттер жұмыс істейді.
Оқу орындарында тақырыптық стенділер, кітапханаларда кітап көрмелері үнемі жұмыс істейді, салауатты өмір салтын насихаттай отырып, есірткіге қарсы бағыттағы ақпараттық парақтар шығарылып отырады.
Оқу орындарында есірткіге қарсы насихаттау жөніндегі ұтқыр топтар құрылған, басшылардың бұйрықтарымен бағдарламаның іске асырылуына жауапты педагогтар тағайындалған. Педагогтар үшін жыл сайын курстар өткізіліп тұрады.
Мәселен, 2010 жылы АИТВ-ның, нашақорлық пен құқық бұзушылықтардың алдын алу бойынша 4, оның ішінде 2 – АИТВ мен нашақорлықтың алдын алу бойынша «Оқушылардың бойында өмірлік дағдыларды қалыптастыру негізінде АИТВ-ның, уытқұмарлықтың, нашақорлықтың, маскүнемдік пен темекі шегудің алдын алу жөніндегі жұмысты ұстау» тақырыбы бойынша біліктілігін арттыру курсы өткізілді, оған 120-дан астам адам қатысты.
Жалпы білім беретін мектептерге көмекке ЮНЕСКО ҚМПА-ның (Қазақстандық медициналық-педагогикалық қауымдастық) қолдауымен Республикалық біліктілікті арттыру институты ата-аналарға арналған «АИТВ-ның, нашақорлықтың, уытқұмарлықтың, маскүнемдік пен темекі шегудің алдын алу» атты құрал әзірледі.

Азшылыққа тиесілі балалар

(30-бап)

Мемлекет Қазақстан Республикасының саны аз халқы мен этникалық топтарына жәрдем көрсетеді, олардың мәдениетін, ұлттық ерекшелікті сақтау мен қалпына келтіру жөніндегі саясатты жүргізеді.
Барлық осы топтардың өте жоғары азаматтық-құқықтық және қоғамдық мәртебесі бар. Олардың өкілдері ұлттық азшылық ретінде әрекет етпейді, Қазақстанның біртұтас халқының түгел барлық құқыққа ие азаматы ретінде қаралады. Этникалық топтардың мүдделері Ассамблеяның парламенттік кепілдік берілген өкілдігі арқылы қамтамасыз етіледі, нәтижесінде Ассамблеядан тағайындалатын ел Парламенті Мәжілісінің 9 депутаты елдің барлық этностары мүдделерінің жиынтығы ретінде оның мүдделерін білдіреді.
Ақпараттық алаңда 35-тен астам этникалық газеттер мен журналдар жұмыс істейді. Газеттер мен журналдар 11 тілде шығарылады, радиохабарлар – 8, ал телебағдарламалар 7 тілде жүргізіледі. 2010 жылы этникалық БАҚ-ты қолдауға 76 млн. 995 600 теңге (531 мың АҚШ доллары), оның ішінде «Украински новини», «Deutsche Allgemeine Zeitung», «Коре ильбо», «Уйгур авази», «Ватан», «Ақ барыс» және «Ахыска» газеттеріне бөлінді.
50 қазақстандық театрлардың ішінде 9 аралас, 15 орыс, 1 корей, 1 неміс, 1 өзбек және 1 ұйғыр театры жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 29 маусымдағы № 110 өкімімен бекітілген 2001-2011 жылдарға арналған тілдердің қызметі және дамуы мемлекеттік бағдарламасына сәйкес Қазақстанда тұрып жатқан этностардың тілдерін мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесі құрылды. Республиканың білім беру ұйымдарында негізгі ережелердің бірі ретінде ана тілін үйренуде ұлттық саны аз топтардың құқықтарын іске асыру орындалуда.
Республикадағы 7 516 жалпы білім беретін мектептердің ішінде 1 524 орыс тілінде, 58 өзбек тілінде, 14 ұйғыр тілінде, 2 тәжік тілінде оқытатын, 2 097 аралас мектеп.
2 261 мектепке дейінгі мекемелердің 272 орыс тілінде, 3 басқа тілдерде оқытады; этномәдени бірлестіктерінің 190 жексенбілік мектептерінде ана тілін 30 этникалық топ оқиды.
Өзбек, ұйғыр және тәжік тілдерін оқытатын жалпы білім беретін мектептердің түлектері қалауы бойынша мемлекеттік немесе орыс тілдерінде Ұлттық бірыңғай тестілеу (бұдан әрі – ҰБТ) тапсыруға қатыса алады. ҰБТ қорытындылары бойынша бітірушілердің орта мектептен кейінгі және жоғары білім беретін білім беру ұйымдарына түсуге құқығы бар.

Бала құқықтары туралы конвенцияға Балалардың қарулы
жанжалдарға қатысуына қатысты факультативтік хаттама
ережелерінің жүзеге асырылуы туралы ақпарат
(Нью-Йорк қ., 2000 жылғы 6 қыркүйек)

Қазақстан Республикасы ратификациялаған Балалардың қарулы жанжалдарға қатысуына қатысты факультативтік хаттама 18 жасқа толмаған адамдардың әскери іс-қимылдарға тікелей қатысуына және қарулы күштерге шақырылуына жол бермеуді жариялайды. Осы хаттаманың нормалары «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының баланың әскери іс-қимылдарға, қарулы күштерге қатысуға тартылуына, балаларға арналған мамандандырылған құрамаларды құруға тыйым салатын 41-бабына, сондай-ақ «Әскери міндет және әскери қызмет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының он сегізден жиырма жеті жасқа дейінгі азаматтарды мерзімді әскери қызметке шақыруды айқындайтын 23-бабына енгізілген.
Қазақстандағы мемлекеттік-конфессиялық қатынастардың қазіргі жай-күйі елде әртүрлі діндер мен ұлттар өкілдерінің бейбіт өмір сүруі үшін құқықтық, идеологиялық және қоғамдық жағдайлардың жасалғаны туралы куәландырады.
Қазақстан бейбітшілік пен қауіпсіздік жолындағы халықаралық қозғалысқа белсенді қатысушы болып табылады және бейбіт азаматтардың өміріне, денсаулығы мен тыныштығына қол сұғатын террористік актілердің кез келген көріністеріне қарсы тұрады. 2010 жылғы сәуірде бейбіт халықты қорғау кепілдіктері және құқық қорғау органдары қызметкерлерінің терроризмге қарсы операцияларды жүргізу үшін жауапкершілігі заңнамалық түрде күшейтілді.
«Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңына (2005 жылғы 18 ақпандағы № 31) сәйкес балаларды қарулы жанжалдарға қатысуға тартқаны үшін әкімшілік және қылмыстық жаза көзделген.
Елде балалардың қарулы соқтығыстар мен жанжалдарға қатысуының алдын алу мен қорғау мақсатында ақпараттық-құқықтық білім беру жүргізілуде.
Республиканың барлық облыстарында Жастар арасындағы діни экстремизмнің алдын алу жөніндегі үйлестіру кеңестері әрекет етеді. Жастарды әскери-патриоттық тәрбиелеу жөнінде жұмыс жүргізетін ардагерлер, ауған соғысы жауынгерлері кеңестері, үкіметтік емес ұйымдар жұмыс істейді. Республикада негізгі мақсаты балаларды патриоттық тәрбиелеу, дене бітімін дамыту болып табылатын «Ұлан» әскери-спорттық ойыны өткізіледі.
Барлық білім беру ұйымдарында Құқықтық білім беру мектептері жұмыс істейді, Факультативтік хаттаманың қағидаттары мен ережелерін түсіндіру жөнінде іс-шаралар, акциялар, сабақтар, дөңгелек үстелдер өткізіледі. Мәселен, Астана қаласында 2010 жылы «Бейбіт уақыттағы қарулы жанжалдар», «Халықаралық терроризм және балалар» атты дөңгелек үстелдер өтті. Жыл сайын Бесландағы оқиғалар туралы еске алу үшін «Бесландағы оқиғалар», «Терроризм дегеніміз не?», «Соғыстың бала келбеті жоқ» және басқа да іс-шаралар, жиындар, сынып сағаттары өткізіліп тұрады.
Факультативтік хаттаманың ережелері «Тіршілік-әрекет қауіпсіздігінің негіздері» атты мектеп курсында оқып-үйретілді.
Әскери мектеп-интернаттарда, училищелерде Бала құқықтары туралы конвенцияға Балалардың қарулы жанжалдарға қатысуына қатысты факультативтік хаттаманы зерделеу жөніндегі іс-шаралар жоспарлар әзірленді.
2010-2011 оқу жылында республикада әскерге шақыруға дейінгі тереңдетілген даярлықпен 4 облыстық кадет мектеп-интернаттары жұмыс істейді, онда 980-нен астам оқушы оқиды жән жалпы білім беретін мектептер жанындағы 22 кадет сыныптары жұмыс істейді, онда 500 мектеп оқушысы білім алады. Осы білім беру Ақмола, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Павлодар, Қарағанды облыстарында және Астана қаласында жұмыс істейді.
Негізгі мектеп оқушыларының кадрлық әскери кәсіпті таңдауына ерте кәсіптік бағдар беру үшін республикада үш республикалық әскери мектеп-интернат ашылды, онда 1350 тәрбиеленуші білім алады.
Әскери мектептердің негізгі міндеті – мемлекеттік және шет тілдерін үйрену, жасөспірімдердің дене бітімін күшті даярлау. Әскери мектептерде оқу мерзімі – 2 жыл – 10 және 11-сыныптар.
2010 жылы балалардың өз құқықтары туралы хабардар болу деңгейі, Бала құқықтары туралы конвенция сияқты негіз қалаушы халықаралық құжаттарды білуі туралы зерттеу жүргізілді. Зерттеуде республикадан 193 025 бала қамтылды. Сауалнамаларға балалардың қарулы жанжалдарға қатысуына қатысты бірқатар сұрақтар енгізілді.
Зерттеудің нәтижелері бойынша республиканың бес (16-дан) облысындағы балалар өз құқықтары туралы жақсы хабардар екені, Қарулы жанжалдарға қатысу туралы факультативтік хаттаманың негізгі ережелерін білетіні (қалған өңірлерде хабардарлылық деңгейі 52-ден 70%-ға дейінді құрайды) анықталды. Ақмола және Шығыс Қазақстан облыстарының дерлік 100 %-ы, 77,7% - Жамбыл, 76,5% - Қызылорда және 75% - Маңғыстау облыстарының сауал қойылған оқушыларын 18 жасқа толмаған азаматтар әскери іс-қимылдарға тікелей қатыса алмайтынын және Қарулы Күштер қатарына шақырыла алмайтынын атап өтті. Барлық облыстарда балалар қарулы жанжалдарға қатыспағанын, қарулы жанжалдардың куәсі немесе құрбаны болмағаны туралы және ешқашан болғысы да келмейтіні туралы атап өтті.

«Балаларды саудалауға, балалар зинақорлығына және балалар
порнографиясына қатысты Баланың құқықтары туралы» конвенцияның
факультативтік хаттамасы

Қазақстан Баланың құқықтары туралы конвенцияны, ХЕҰ-ның Балалар еңбегінің ең нашар нысандарына тыйым салу және олардың жолын кесу жөніндегі шұғыл шаралар туралы № 182 Конвенциясын (Женева, 1999 жылғы 17 маусым), сондай-ақ 2000 жылғы 6 қыркүйекте Нью-Йорк қаласында жасалған «Балаларды саудалауға, балалар зинақорлығына және балалар порнографиясына қатысты Баланың құқықтары туралы» конвенцияның факультативтік хаттамасын ратификациялай отырып, балаларды жан-жақты қорғауға өзінің берілгендігін көрсетті.
2006 жылғы қаңтарда Қазақстан Республикасы Балаларды саудалауға, балалар зинақорлығына және балалар порнографиясына қатысты конвенцияның факультативтік хаттамасын іске асыру жөніндегі алғашқы есепті дайындап, Бала құқықтары жөніндегі комитетке жіберді.
2010 жылы Қазақстан Республикасы басқа мемлекеттердегі балалардың тағдырын бақылап отыруға құқық беретін Балаларды қорғау және шетелдік бала асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияны ратификациялады.
Балаларды халықаралық ұрлаулың азаматтық аспектілері туралы конвенцияға қосылу туралы мәселені шешу жөніндегі жұмыс басталды. Оның мақсаты балаларды заңсыз алып кетуден немесе ұстап отырудан халықаралық қорғауды қамтамасыз ету және оларды әншейіндегі тұрғылықты жеріне жылдам қайтару жөніндегі рәсімді белгілеу болып табылады.
Қазіргі уақытта ҚР Президенті «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне баланың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңға қол қойды. Көрсетілген Заңмен «баланы экономикалық пайдалану» ұғымы енгізіліп қана қоймай, баланың экономикалық пайдаланудан қорғау құқығы да бекітіледі (баланы пайдалану – бұл бала еңбегінің ең жаман нысаны, о.і. кәмелетке толмағандарды саудаға салу, зинақорлықпен айналыстыру және т.б.)
Кәмелетке толмағандарға жыныстық қолсұғылмаушылыққа қарсы қылмыстар жасаған адамдардың қылмыстық жауапкершілігі едәуір күшейтілді (ҚК-нің 120, 121, 122 және 124-баптары балаларды тәрбиелеу жөніндегі міндет жүктелген адамдар (ата-аналары, қамқоршылары, педагогтар) жасаған нәпсіқұмарлық сипаттағы әрекеттерге байланысты жаңа нормалармен толықтырылды).
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 120-бабы кәмелетке толмағандарға нәпсұмарлық зорлық көрсеткені үшін мерзімі 20 жылға дейін бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны көздейді.
Кәмелетке толмағандардың тәрбиешілері үшін жаза қатаңдатылды. Қамаудан шыққаннан кейін оның 10-нан 20 жылға дейін балалармен жұмыс істеуіне тыйым салынады.
Заңда Кәмелетке толмағандардың порнографиялық бейнелері бар материалдарды немесе заттарды жасау және айналымға шығару үшін, сондай-ақ не оларды порнографиялық сипаттағы ойын-сауық іс-шараларына қатысу үшін тартқаны үшін жауаптылық көзделген (273-1-бап. «Кәмелетке толмағандардың порнографиялық бейнелері бар материалдарды немесе заттарды жасау және айналымға шығару не оларды порнографиялық сипаттағы ойын-сауық іс-шараларына қатысу үшін тарту»).
Қазақстан Республикасының аумағында қатыгездiк пен күш қолдануға бас ұруды және порнографияны насихаттауға бағытталған мәліметтер мен материалдарды қамтитын бұқаралық ақпарат құралдарының өнімдерін таратқаны үшін Қазақстан Республикасының заңнамасында әкімшілік және қылмыстық жауакершілік көзделген.
Астана қаласының соты балалар порнографиясын насихаттайтын шетелдік бұқаралық ақпарат құралдарының, интернет-ресурстардың өнімдерін Қазақстан Республикасының аумағында таратуды тоқтату туралы 2011 жылғы 3 маусымдағы № 2-1078/11 шешімді қабылдады.
Балаларды нәпсіқұмарлық немесе жыныстық сұрап тиісуден қорғау мақсатында заңда осындай қылмыстар үшін сотталған адамдарға қосымша талаптар белгіленген. Олар мерзімінен бұрын шартты түрде босатуға тек жазасының кемінде төрттен үш бөлігін іс жүзінде өтегеннен кейін ұсынылуы мүмкін. Бала еңбегін пайдалануды болғызбау және қорғау мақсатында заң жүзінде кәмелетке толмағанның эротикалық мазмұндағы материалдарды жариялайтын мерзімді басылымдарды сатуына тыйым салу белгіленген.
Осыған байланысты «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның 14-бабы кәмелетке толмағанның эротикалық сипаттағы материалдарды жариялайтын мерзімді басылымдарды сатуына тыйым салуды белгілейтін нормамен толықтырылды.
Ішкі істер министрлігі Қазақстан Республикасы заңнамасының тұрмыстық күш қолдануды, нәпсіқұмарлыққа және экономикалық пайдалануды, адамдарды ұрлау мен саудаға салуды қоса алғанда, қылмыстардың құрбандары және/немесе куәлары болған балаларды қорғауды қамтамасыз ету бөлігінде іске асырылуын бақылауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Адамды саудаға салуға қарсы күрес жөніндегі 2009-2011 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын қабылдады.
Қылмыстардың көрсетілген санаттардың серпіні былайша көрсетіледі:
- 2007 жылы:
- Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚР ҚК) 128-бабы (адамды саудаға салу) – 16 іс;
- ҚР ҚК-нің 133-бабы (кәмелетке толмағандарды саудаға салу) – 5 (Батыс Қазақстан облысының Ішкі істер департаменті (бұдан әрі - ІІД) – 2 факт; Атырау, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарының ІІД – 1 фактіден);
- ҚР ҚК-нің 125-бабы 3-т. «б» бөлігі (пайдалану мақсатында адамды ұрлау) – 4;
- ҚР ҚК-нің 126-бабы 3-т. «б» бөлігі (пайдалану мақсатында бас бостандығынан заңсыз айыру) – 2;
- ҚР ҚК-нің 270-бабы (жезөкшелiкпен айналысуға тарту) – 7 іс;
2007 жылы әртүрлі мерзімге 17 адам сотталды.
Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысының Шымкент қаласында 2007 жылғы 6 қазанда У.М. Ангарбекованың кәмелетке толмаған қызды С.С.Айтбаева ұйымдастырған жезөкшелікпен айналысу үшін притонға сату фактісі анықталды.
Осы факт бойынша У.М. Ангарбекова сот 7 жылға бас бостандығынан айыруға, С.С.Айтбаева 6 жылға бас бостандығынан айыруға жазаланды.
- 2008 жылы:
- ҚР ҚК-нің 128-бабы (адамды саудаға салу) – 15 іс;
- ҚР ҚК-нің 133-бабы (кәмелетке толмағандарды саудаға салу) – 5 (Ақмола облысының ІІД) – 2; Батыс Қазақстан ІІД, Маңғыстау ІІД және Солтүстік Қазақстан облыстарының ІІД – 1 фактіден);
- ҚР ҚК-нің 125-бабы 3-т. «б» бөлігі (пайдалану мақсатында адамды ұрлау) – 4;
- ҚР ҚК-нің 126-бабы 3-т. «б» бөлігі (пайдалану мақсатында бас бостандығынан заңсыз айыру) – 8;
- ҚР ҚК-нің 270-бабы (жезөкшелiкпен айналысуға тарту) – 11 іс.
2008 жылы әртүрлі мерзімге 24 адам сотталды.
16.01.2008 ж. Ақмола облысында азамат С.Р.Пагикян пайдакүнемдік ниетте қасақана, өз пайдасына материалдық пайда алу мақсатында И.А. Ильинмен сөз байласып, 2008 жылғы қаңтарда алдап, 1992 ж.т. Т.Д. Булышкинаны Астана қаласына әкетіп, азамат А.Б. Әміринге сатқан, ол күш көрсету арқылы жезөкшелікпен айналысуға тартқан.
Өздерінің қылмыстық әрекеттерін жалғастыра отырып, кәмелетке толмаған Ж.М. Фальманды нәпсіқұмарлыққа пайдалану үшін алдау жолымен азғырып-көндірген С.Р. Пагикян мен И.А. Ильинді Шығыс Қазақстан облысы Шортанды ауданының соты екі эпизод бойынша 10 жылға бас бостандығынан айыруға үкім шығарды.
- 2009 жылы:
- ҚР ҚК-нің 128-бабы (адамды саудаға салу) – 20 іс;
- ҚР ҚК-нің 133-бабы (кәмелетке толмағандарды саудаға салу) – 16 (Батыс Қазақстан облысының ІІД – 7 факт; Ақмола облысының ІІД – 2 факт, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарының ІІД – 2 фактіден, Атырау және Шығыс Қазақстан облыстарының ІІД – 1 фактіден);
- ҚР ҚК-нің 125-бабы 3-т. «б» бөлігі (пайдалану мақсатында адамды ұрлау) – 7;
- ҚР ҚК-нің 126-бабы 3-т. «б» бөлігі (пайдалану мақсатында бас бостандығынан заңсыз айыру) – 3;
- ҚР ҚК-нің 270-бабы (жезөкшелiкпен айналысуға тарту) – 7 іс;
2009 жылы әртүрлі мерзімге 24 адам сотталды.
08.01.2009 ж. «Атырау облыстық перзентханасының бас дәрігері С.К. Қуанованың 2008 жылғы жаңа туған баласын 4000 АҚШ долларына сатқан 1956 ж.т. Ж.З. Кушалиев қылмысы үстінде ұсталды.
Осы факт бойынша ҚР ҚК-нің 133-бабы 2-т. «з» бөлігі бойынша 08.01.09 ж. қылмыстық іс қозғалды. 2009 жылғы маусымда Ж.З.Кушалиев 7 жылға бас бостандығынан айыруға сотталды.
- 2010 жылы:
- ҚР ҚК-нің 128-бабы (адамды саудаға салу) - 22;
- ҚР ҚК-нің 133-бабы (кәмелетке толмағандарды саудаға салу) - 17;
- ҚР ҚК-нің 125-бабы (пайдалану мақсатында адамды ұрлау) - 127;
- ҚР ҚК-нің 126-бабы (пайдалану мақсатында бас бостандығынан заңсыз айыру) - 137;
- ҚР ҚК-нің 270-бабы (жезөкшелiкпен айналысуға тарту) - 7;
- ҚР ҚК-нің 271-бабы (жезөкшелiкпен айналысуға арналған притондар ұйымдастыру немесе ұстау және жеңгетайлық) – 191.
Соттың үкімімен бас бостандығынан айыруға 193 адам сотталды, оның ішінде:
- ҚР ҚК-нің 128-бабы (адамды саудаға салу) – 5 адам;
- ҚР ҚК-нің 133-бабы (кәмелетке толмағандарды саудаға салу) - 5 адам;
- ҚР ҚК-нің 125-бабы (пайдалану мақсатында адамды ұрлау) – 32 адам;
- ҚР ҚК-нің 126-бабы (пайдалану мақсатында бас бостандығынан заңсыз айыру) – 16 адам;
- ҚР ҚК-нің 271-бабы (жезөкшелiкпен айналысуға арналған притондар ұйымдастыру немесе ұстау және жеңгетайлық) – 135 адам.
2010 жылы Қылмыстық кодекстің 133-бабы бойынша (кәмелетке толмағандарды саудаға салу) үкім шығара отырып 2 іс қаралды, ол бойынша 6 адам сотталды.
Соңғы 4 жылда кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстардың өсуінің 5-7%-ға (6274-тен 5945-ке дейін) азайғаны байқалады. Осындай үрдіс 2011 жылы да байқалуда. Мәселен, 2011 жылдың 7 айында кәмелетке толмағандарға қатысты 4388 қылмыс жасалды, оның ішінде 140 зорлау, 74 нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану іс-әрекеттері, 16 жасқа толмаған адаммен 70 жыныстық қатынас немесе нәпсіқұмарлық сипатындағы өзге де іс-әрекеттер.
Қазақстан Республикасындағы Құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес заңнамалық шаралармен балаларды әлеуметтік ортаның келеңсіз әсерінен қорғаудың тиімділігін арттыру мәселелері шешілуде және құқық қорғау практикасының басымдықтары жазалау-репрессия шараларынан кәмелетке толмағандарға қоғамнан оқшаулауға байланысты жазалау және жолын кесу шараларын қолдануды барынша азайту жолымен алдын алу және күзету-қорғау функцияларына ауыстырылды.
Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қылмыстық қолсұғушылықтардан қорғау мақсатында азаматтық қоғам институттарымен және басқа да мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп, қылмыстардың осы санаттарының алдын алуға, ашуға және тергеуге бағытталған шаралар кешені іске асырылуда.
Мәселен, 2009 жылғы наурызда «STOP трафик» ОПМ шеңберінде «Қазақстанның дағдарыс орталықтарының одағы» Заңды Тұлғалар Бірлестігімен (ЗТБ) және ҚР-дағы АҚШ Елшілігімен бірлесіп, үгіт-насихат поездарын жібере отырып, «Адамды саудаға салу құрбаны болма!» атты ауқымды республикалық акция өткізілген болатын.
Ақпараттық науқанның қорытындылары бойынша адамды саудаға салу құрбандарының құқықтары мен бас бостандықтарын қорғаумен айналысатын ҚР-дағы АҚШ Елшілігінің, ҚР-дағы ЮНИСЕФ-тің, ҚР-дағы ЕҚЫҰ Орталығының, мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдардың қатысуымен «Адамды саудаға салуға қарсы іс-қимыл: тәжірибе алмасу, стратегиялық тәсілдерді әзірлеу және ынтымақтастықты нығайту» атты республикалық ғылыми-практикалық конференция өтті.
2009 жылғы қыркүйекте Ішкі істер, Әділет, Білім және ғылым министрліктері, ҚР-дағы АҚШ Елшілігі және «Феминистская лига» ОО ҮЕҰ Астана қаласының, Ақмола облысының оқушылары мен студенттері үшін саудаға салу нысанасы болған адамдардың нақты тарихына негізделген «Түнгі жұлдыздар» атты театрландырылған көріністі алдын алу қойылымын ұйымдастырды.
Бір уақытта ақпараттық буклеттер, «Құлдыққа жоқ де!» деген дискілер таратылды.
2009 жылдан бастап Астана қаласында Әділет министрлігінің қолдауымен мемлекеттің бюджетінен қаржыландырылатын «Қорғау» атты адамды саудаға салу құрбандарын оңалту жөніндегі дағдарыс орталығы құрылып, жұмыс істеуде.
2009 жылғы қарашада Ішкі істер министрлігі «Дағдарыс орталықтарының одағы» заңды тұлғалар ұйымымен бірлесіп, Адамды саудаға салуға қарсы күрес жөніндегі еуропалық комиссия сарапшысының және халықаралық өкілдердің қатысуымен Қазақстанда «Адамды саудаға салуға қарсы іс-қимыл: тәжірибе алмасу, стратегиялық тәсілдерді әзірлеу және ынтымақтастықты нығайту» тақырыбында семинар-кеңес өткізді.
2009 жылғы мамырда, қазанда және желтоқсанда Ақтау, Павлодар және Ақтөбе қалаларында «Адам құқықтары үшін хартия» қоғамдық қоры ІІБ мен прокуратура қызметкерлерінің қатысуымен Қазақстанда адамды саудаға салуға қарсы іс-қимыл туралы семинар өткізді.
Адамды саудаға салу фактілерін анықтау мен жолын кесу, сондай-ақ адамды саудаға салу құрбандарына заң, медициналық және психологиялық көмек көрсету мақсатында Ішкі істер министрлігі республиканың аумағында елдің барлық өңірлерінде қалалық және ұялы телефондардан хабарласуға қолжетімді «11616» тікелей сенім телефонының жұмыс істеуі туралы мәселені шешті.
Республикада әрбір бала көмекке жүгіне алатын балаларға арналған қоғамдық қабылдау бөлмелері, сенім телефондары жұмыс істейді, тегін тәулік бойғы 150 телефон желісі енгізілген.
Қазіргі уақытта ҮЕҰ-мен бірлесіп, халықтың, оның ішінде балалардың адамды саудаға салу, әйелдер мен балаларды экономикалық және нәпсіқұмарлық пайдалану мәселелері жөнінде хабардарлылық деңгейін арттыру жөнінде жұмыс жүргізілуде.