Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны iске асыруы туралы екiншi және үшiншi жиынтық мерзiмдi баяндаманы бекiту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 13 шілдедегі N 670 Қаулысы.

Қазақстан Республикасы 1994 жылғы 8 маусымда ратификациялаған Бала құқықтары туралы конвенцияның 44-бабына және Бiрiккен Ұлттар Ұйымы Бала құқықтары жөнiндегi комитетiнiң 33-сессиясының ұсынымдарына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:

1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыруы туралы екiншi және үшiншi жиынтық мерзiмдi баяндама бекiтiлсiн.

2. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлiгi Бiрiккен Ұлттар Ұйымының Бала құқықтары жөнiндегi комитетiне белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны iске асыруы туралы екiншi және үшiншi жиынтық мерзiмдi баяндаманы жiберсiн.

3. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiледi.

Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 13 шілдедегі N 670 қаулысымен бекітілген

Қазақстан Республикасының
Бала құқықтары туралы конвенцияны iске асыруы туралы екiншi
және үшiншi жиынтық мерзiмдi баяндама
Астана қаласы
2006 жыл
КІРІСПЕ

1. Қазақстан Республикасының БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенцияны (бұдан әрi - Конвенция) орындауы туралы бiрiншi мерзiмдi баяндама 2003 жылғы 4 маусымда БҰҰ Бала құқықтары жөнiндегi комитетінің (бұдан әрi - Комитет) 33-шi сессиясында қаралды.

2. Осы баяндама қатысушы мемлекеттер ұсынуы тиiс мерзiмдi баяндамалардың нысаны мен мазмұны жөнiндегі басшылыққа (1996 жылғы 20 қарашадағы CRC/C/58 құжаты), сондай-ақ балалардың жағдайына, олардың құқықтарын жүзеге асыруға және iске асыруға байланысты мәселелер құзыретiне кiретiн мүдделi министрлiктер мен ведомстволардың, жергiлiктi атқарушы органдардың материалдары, арнайы зерттеулер материалдары, балалық шақ проблемаларымен айналысатын қоғамдық ұйымдардан алынған мәлiметтер негiзiндегi комитеттiң ұсынымдарына сәйкес Конвенцияның 44-бабының 1b) тармағын орындау үшiн дайындалды.

3. Кiрiспе бөлiм ел мен xaлқы, қаралатын кезеңдегi балалардың жағдайын өзгертудiң негiзгi ағымдары туралы жалпы сипаттағы мәлiметтердi қамтиды. Талдамалық материалдардың негiзгi бөлiмi 10-бөлiмнен тұрады және Қазақстан Республикасы қабылдаған халықаралық мiндеттемелерiне сәйкес 2003 - 2005 жылдары Конвенция ережелерiн жүзеге асыру жөнiнде қабылданған шаралар туралы, қол жеткiзген прогресс, қазiргi бар қиындықтар мен перспективада Конвенция ережелерiн iске асыру жөнiнде белгiленген қадамдар туралы ақпаратты қамтиды.

4. Конвенцияның 44-бабына сәйкес қатысушы мемлекеттер ұсынуы тиiс Мерзiмдi баяндамалардың нысаны мен мазмұны жөнiндегi басшылықтың 8-тармағының ережелерiн негiзге ала отырып, осы баяндамада Қазақстан Республикасының Конвенция ережелерiн орындауы туралы бiрiншi мерзiмдi баяндамада ұсынылған ақпарат қайталанбайды, ал қажет болған жағдайда бiрiншi мерзiмдi баяндаманың тармақтарына сiлтеме жасалады.

5. Қосымшалар Конвенция қағидаттарын iске асыратын, балалардың жағдайын өзгертудi сипаттайтын Қазақстан Республикасының негізгi заңнамалық және өзге нормативтiк құқықтық кесiмдерiнiң тiзбесiн және осы мәселе бойынша 2003 - 2005 жылдар кезеңіндегi статистикалық деректердi қамтиды.

I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАҒЫ МӘЛIМЕТТЕР

(Ел және адамдар)

6. Қазақстан 2724,9 мың шаршы км. аумақты алып жатыр.

7. 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер санына 14 облыс, республикалық маңызы бар 2 қала, 160 аудан, облыстық және аудандық маңызы бар 39 және 45 қала, 8 қалалардағы аудан, 161 кенттiк және 2336 ауылдық әкiмшiлiктер, 167 кент және 7262 ауылдық/селолық елдi мекен кiредi.

8. Қазақстан Республикасы халқының саны 2006 жылдың басына 15 млн. 218 адамды, олардың 48,1 пайызы ерлердi және 51,9 пайызы әйел халқын құрайды; 4 жасқа дейiнгi балалардың үлесiне 8,1 пайыз (1228,8 мың), 5-тен 15 жасқа дейiнгi балалар - 16,1 пайыз (24562,1 мың), жастар (15 - 29 жас) - 27,8 пайыз (4228,9 мың), ересек халық: 30-дан 65 жасқа дейiн - 40,2 пайыз және 65 жас және одан үлкендерi - 7,8 пайыз (1193,8 мың) келедi; бұл ретте халықтың 42,5 пайызы ауылдық елдi мекендерде тұрады, қалған 57,5 пайызы әр түрлi көлемдi қалалар мен қалалық кенттерде тұрады.

Халық санының өзгеру компоненттерi

Жыл	Жыл аяғына халықтың жалпы саны, мың адам	Жыл iшiндегi халықтың жалпы өсуi немесе кемуi, барлығы		Халықтың жалпы өсуi (немесе кемуi) (мың адам) мыналардың есебінен:
		мың адам	өсу қарқыны (%)	Табиғи өсу	Iшкi көшi-қон сальдосы
2003 ж.	14951,2	84,4	0,6	92,7	-8,3
2004 ж.	15074,8	123,6	0,8	120,8	2,8
2005 ж.	15217,7	142,9	0,9	120,8	22,1

9. Республика тұрғындарының арасында ерлер мен әйелдер арақатынасында мынадай өзгерiстер байқалды: 2006 жылғы 1 қаңтарға әрбiр 1000 әйелге 928 ер адамнан келдi. Бұл ретте елдiң қазiргi қала халқының арасындағы ерлердiң жалпы салмағы 46,7 пайызды құрады, ал ауылдық жерлерде - 50 пайыз. Тұтастай алғанда республика бойынша соңғы 7 жылда (1999-2005) ерлердiң саны 1,7 пайызға өскенмен, соңғы 16 жыл (1990-2005) iшiнде 7,2 пайызға төмендедi және 2006 жылдың басына 7323,9 мың адамды құрады; көрсетiлген 16 жыл iшiнде әйелдердiң саны 6,1 пайызға қысқарды, ал 1999-2005 жылдары 1,8 пайызға өстi және қазiр 7893,8 мың адамға жеттi.

Жас топтары бойынша әйелдер мен ерлер

(жыл басына, адам)

Жасы, жылы	2003			2004
	әйелдер	ерлер	1000 ер адамға келетін әйелдер	әйелдер	ерлер	1000 ер адамға келетін әйелдер
Барлығы	7706664	7160173	1076	7752206	7198994	1077
0-4	528241	556018	950	541250	568803	952
5-9	601535	627231	959	574457	601105	956
10-14	741788	767425	967	714696	741592	964
15-19	756519	780155	970	775058	798194	971
20-24	636514	652364	976	649801	667450	974
25-29	593542	588334	1009	602907	599571	1006
30-34	558640	544788	1025	564297	550831	1024
35-39	552163	524254	1053	542466	515998	1051
40-44	590461	545551	1082	591724	546088	1084
45-49	488901	432113	1131	509588	451652	1128
50-54	409656	342855	1195	422128	352814	1196
55-59	220828	177212	1246	257307	204250	1260
60-64	329061	235455	1398	282136	198862	1419
65-69	247794	175010	1416	281135	194116	1448
70-74	198630	116316	1708	175976	104407	1685
75-79	148227	63625	2330	160457	71130	2256
80-84	61853	20786	2976	65455	21516	3042
85+	42311	10681	3961	41368	10615	3897

кестенің жалғасы

Жасы, жылы	2006
	әйелдер	ерлер	1000 ер адамға келетін әйелдер
Барлығы	7323859	7893827	1078
0-4	630120	598707	950
5-9	557484	530633	952
10-14	557484	530633	952
15-19	801753	776812	969
20-24	718044	699835	975
25-29	617088	615383	997
30-34	563843	579910	1028
35-39	516906	540694	1046
40-44	527892	573692	1087
45-49	489328	549987	1124
50-54	369439	444265	1203
55-59	272083	346651	1274
60-64	140876	199415	1416
65-69	210398	320806	1525
70-74	97906	164157	1677
75-79	77887	164090	2107
80-84	27372	80717	2949
85+	10893	39538	3630

Қазақстан халқының жынысы бойынша құрылымы

Жас топтары	Барлық халық			Оның ішінде
				ерлер			әйелдер
	1989	1999	2006	1989	1999	2006	1989	1999	2006
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Барлығы	100,0	100,0	100,0	48,4	48,2	48,1	51,6	51,8	51,9
0-9 жас	22,1	17,8	15,2	11,2	9,1	7,8	10,9	8,7	7,4
10-14 жас	9,8	10,8	9,0	4,9	5,5	4,6	4,9	5,3	4,4
15-29 жас	26,3	25,3	27,8	13,4	12,7	14,0	12,9	12,6	13,7
30-44 жас	19,4	22,4	21,9	9,6	10,9	10,6	9,8	11,5	11,1
45-59 жас	13,2	12,9	16,2	6,2	5,9	7,4	7,0	7,0	8,8
60 жас және одан жоғары	9,2	10,8	10,1	3,1	4,1	3,7	6,1	6,7	6,5

10. Соңғы 7 жылда жалпы халық санымен қатар, қоғамдағы 15-29 жастағы жастардың үлесi (445,8 мың адамға немесе 11,8 пайызға) және 45-59 жастағы адамдардың саны (529,7 мың адамға немесе 27,3 пайызға) да айтарлықтай өскендiгi байқалып отыр. Сонымен қатар қоғамдағы жас ұрпақтың жалпы үлесiнiң төмендеуi жалғасып отыр (балалар, жасөспiрiмдер мен жастар, яғни 0-29 жастағы адамдар): егер 1999 жылғы 1 қаңтарға олардың саны 8079 мың (54 пайыз) болса, ал 2006 жылдың басына - 7908,9 мың адамды немесе 52,2 пайызды құрады. Осының салдары ел халқының одан әрi қартаюы болып табылады: егер 1989 жылы республика тұрғындарының орташа жасы тұтастай алғанда 28,5 жасты, 1999 жылы - 29,9 жасты құраса, ал 2005 жылы 31,6 жасты құрады.

Халықтың жастық құрылымы

Жас топтары	Барлық халық			Ерлер (ерлердің жалпы санына %-бен)			Әйелдер (әйелдердің жалпы санына %-бен)
	1989	1999	2006	1989	1999	2006	1989	1999	2006
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Барлығы	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
0-9 жас	22,1	17,8	15,2	23,2	18,8	16,2	21,2	16,8	14,3
10-14 жас	9,8	10,8	9,0	10,2	11,4	9,5	9,4	10,3	8,5
15-29 жас	26,3	25,3	27,8	27,6	26,4	29,2	25,1	24,3	26,5
30-44 жас	19,4	22,4	21,7	19,8	22,5	22,0	18,9	22,1	21,5
45-59 жас	13,2	12,9	16,2	12,8	12,4	15,4	13,5	13,6	17,0
60 жас және одан жоғары	9,2	10,8	10,1	6,4	8,5	7,7	11,9	12,9	12,3

11. 2006 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасындағы балалар мен жасөспiрiмдердiң жалпы саны 3680 мың адамнан асады, олардың 1228,8 мыңы (33,4 пайыз) 0-4 жастағы балалардың, 1088,1 мыңы (29,6 пайыз) - 5-9 жастағылардың және 1363,1 мыңы (37 пайыз) жасөспiрiмдердiң (10-14 қоса алғанда) келедi. Қазiргi жастардың (15-29 жас) гендерлiк құрамы 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша ер жынысты адамдардың сандық және салыстырмалы артықшылығы туралы куәландырады (ел халқының жалпы құрылымына қарағанда): тұтастай алғанда көрсетiлген жас санаты бойынша арақатынасы ерлердің пайдасына 50,5 пайызды және 49,5 пайызды құрайды, олардың 15-19 жастағылары және 20-24 жастағылары - тиісінше 50,8 пайыздан және 49,2 пайыздан, 50,6 пайыздан және 49,4 пайыздан, 25-29 жастағылар - 50,1 пайыз және 49,9 пайыз.

Қала және ауыл халқының жастық құрылымы

жыл басына

Жас топтары	Қалалық елді мекен (қалалық елді мекеннің барлық халқына қарағанда %-бен)			Ауылдық елді мекен (ауылдық елді мекеннің барлық халқына қарағанда %-бен)
	1989	1999	2006	1989	1999	2006
1	2	3	4	5	6	7
Барлығы	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
0-9 жас	19,8	15,4	14,1	25,3	21,1	16,8
10-14 жас	8,5	9,9	7,7	11,5	12,0	10,7
15-29 жас	26,5	25,1	27,2	26,0	25,6	28,5
30-44 жас	21,6	23,7	22,7	16,4	20,7	20,4
45-59 жас	13,8	14,2	17,6	12,4	11,4	14,4
60 жас және одан жоғары	9,8	11,7	10,7	8,4	9,2	9,2

12. Кестеден көрiп отырғанымыздай, ауылдағы балалардың үлесi (0-9 жас) қалалық елдi мекендерге қарағанда әлi де анағұрлым жоғары (жекелеген отбасылардың көп балалы болуы есебiнен), мұнда олардың саны мен үлес салмағының қысқару қарқыны қалаларға қарағанда жоғары болып қалыптасып отыр.

13. Қазақстан Республикасы өзiнiң этникалық алуан түрлiлiгi бойынша бiрегей ел ретiнде қалып отыр - онда тiлдерi, мәдениетi мен тұрмыс ерекшелiктерi әр түрлi, бiрақ тарихи тағдырларының ортақтығымен тығыз байланысқан Азия мен Европаның 100-ден астам үлкен және шағын қалаларының өкiлдерi тұрады (Африка және америка құрылықтары халықтарының бiрнеше ондаған адамынан бастап бiр-екi-үш жүздеген адамдар екендiгiн ескере отырып - 130-ға тарта). Олардың iшiнде 2006 жылғы 1 қаңтарға қазақтар мен орыстар республиканың барлық халқының 85 пайызын дерлiк құрайды (оның iшiнде қазақтар - 58,6 пайыз және орыстар - 26,1 пайыз). Әрқайсысының жалпы саны 100-500 мың адам шегiндегi салыстырмалы түрде алынған келесi саны көп этностар украиндықтар, өзбектер, татарлар, ұйғырлар және үлесiне 11 пайыз тиетiн корейлер. 85-тен 93 мыңға дейiнгi адамды түрiктер, әзiрбайжандар мен белорустар саны құрайды.

Ұлттық құрамы

Жекелеген ұлттар	Мың адам			Тиісті ұлттардың халықтың жалпы санындағы үлес салмағы %-бен
	санақ деректері бойынша		2006 ж. 1 қаңтар
	1989 ж.	1999 ж.		1989 ж.	1999 ж.	2006 ж.
Барлық халық	16199	14953	15218	100,0	100,0	100,0
қазақтар	6497	7985	8912	40,1	53,4	58,6
орыстар	6062	4480	3979	37,4	30,0	26,0
украиндар	876	547	449	5,4	3,7	3,0
өзбектер	331	371	429	2,0	2,5	2,8
татарлар	321	249	229	2,0	1,7	1,5
ұйғырлар	182	210	230	1,1	1,4	1,5
немістер	947	353	223	5,8	2,4	1,5
корейлер	101	100	102	0,6	0,7	0,7
белорустар	178	112	92	1,1	0,7	0,6
әзірбайжандар	89	78	88	0,5	0,5	0,6
түріктер	49	76	85	0,3	0,5	0,6
басқалары	566	392	400	3,5	2,6	2,6

Халықтың табиғи қозғалысы

14. Республика халқының осы кезеңдегi табиғи өсуiнiң абсолюттi және салыстырмалы мәнi күрт төмендегенiмен, халықтың табиғи осу факторы 90-жылдар бойы халықтың өсуiнiң ғана емес, белгiлi дәрежеде көшi-қонның керi сальдосының (көшiп кетушiлердiң көшiп келушiлердiң санынан артуы) өте үлкен көлемiн реттейтiн негiзгi көзi болып отыр. Соңғы 15 жыл ішiнде Қазақстанда осы кезеңнiң алдындағы онжылдықта қалыптасқан, келтiрiлген деректерден көрiнетiн ұрпақтардың орташа өмiр сүру ұзақтығының ұлғаюымен бiрге туудың жоғары деңгейiнiң және өлудiң салыстырмалы төмен деңгейiнiң арқасында халық санының айтарлықтай жоғары табиғи өсуiмен сипатталатын халықтың өсу түрі бұзылды.

Жылдар мен кезеңдер	Халықтың табиғи өсуі		Мыналардың салдарынан өсу және кему мәні:
			халықтың тууы		халықтың өлім-жітімі
	Мың адам	өсу коэффициенті	Мың адам	туу коэффициенті	Мың адам	өлім-жітімі коэффициенті
2003	92,7	6,2	247,9	16,6	155,3	10,4
2004	120,8	8,1	273,0	18,1	152,2	10,1
2005	120,8	8,0	278,6	18,4	157,8	10,4
2000-2004 (жылына орташа есеппен)	93,0	6,2	245,1	16,4	152,1	10,2

15. 2000 жылдан бастап республика халқының табиғи өсуі біртіндеп және айтарлықтай өсе бастады: 1999 жылғы 70162 адамнан 2005 жылы 120779 адамға дейін, осы кезеңдегі табиғи өсу коэффициенті 1000 тұрғынға 4,7-ден 8 адамға дейін өсті.

Қалалық және ауылдық елді мекендер бойынша халықтың

табиғи қозғалысының көрсеткіштері

(Диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз)

2003-2005 жылдардағы ананың өлім-жітімі

16. Ананың өлім-жітімі - 100000 тірі туған балаға шаққанда жүктілігі, босануы және босанғаннан кейінгі кезеңдегі ауруының шиеленісуінен қайтыс болған әйелдердің саны

Жылдар	Қайтыс болған жүкті, босанатын, босанған әйелдер саны, адам	100000 тірі туғандарға
2003	104	42,1
2004	100	36,9
2005	113	40,5

2003-2005 жылдардағы нәрестенің өлім-жітімі

17. Нәрестенің өлім-жітімі - 1000 тірі туған балаға шаққанда 1 жасқа дейін қайтыс болған балалардың саны

Жылдар	Өлім-жітім коэффициенті
	барлығы	қыздар	ұлдар
2003	15,67	13,41	17,80
2004	14,50	16,47	12,42
2005	15,11	16,81	13,38

2003-2005 жылдардағы 5-жасқа дейінгі балалардың

өлім-жітімі

(1000 туған балаға шаққанда)

Жылдар	Өлім-жітім коэффициенті
	барлығы	қыздар	ұлдар
2003	19,54	17,02	21,93
2004	17,7	15,19	20,07
2005	18,82	20,84	16,70

ІІ. Жүзеге асыру жөніндегі жалпы шаралар

(4, 42-баптар және 44-баптың 6-тармағы)

18. Қазақстан Республикасы БҰҰ БА-ның 27-ші арнайы сессиясының "Бала өміріне жарамды өмір" атты балалардың жағдайы жөніндегі қорытынды құжатында ресімделген әлемдік қоғамдастықтың мақсаттары мен қағидаттарын қабылдайды және Конвенцияның 4-бабына сәйкес Конвенцияда айқындалған нормаларды жүзеге асыру жөнiндегi заңнамалық, әкiмшiлiк және басқа да шараларды қабылдайды.

19. Конвенцияны орындау жөнiнде 2003 жылға дейiн қабылданған ұлттық заңнама туралы ақпарат бiрiншi заңдық баяндаманың 21-24, 29, 30, 55-57, 70-72, 84-тармақтарында және оған қосымшаларда қамтылған.

20. Балалардың құқықтары мен мүдделерiн қамтамасыз ету саласында халықаралық нормаларды имплементациялау процесi Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамасын дамыту мен жетiлдiруден көрiнiс тапты.

21. Конвенцияның жалпы қағидаттары мен нормалары (2, 3, 6 және 12-баптар) Қазақстан Республикасының Конституциясына , Қылмыстық , Қылмыстық iс жүргiзу және Қылмыстық атқару кодекстерiне имплементацияланған. Негiзгi қолдану сапасы балалардың құқықтары мен мүдделерi болған тұтастай заңдар кешенi қабылданған (" Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы ", " Неке және отбасы туралы ", " Отбасы үлгiсiндегi балалар ауылы және жасөспiрiмдер үйлерi туралы" және т.б.).

22. Қазақстан ратификациялаған, балалардың қарулы жанжалдарға қатысуына, сондай-ақ балаларды сатуғa, бала жезөкшелiгiне және бала порнографиясына қатысты Конвенцияға факультативтiк хаттамалар балалардың құқықтарын iске асыруға ықпал етедi.

23. Көшi-қон жөнiндегi халықаралық ұйымның қатысуымен республикада "Қазақстаннан, Қазақстанға, Қазақстан арқылы және Қазақстан iшiнде адамдарды сатуға күрес" акциясын iске асыру жалғасуда. Ол құқық қорғау органдары мен прокуратура қызметкерлерiн әлемдiк тәжiрибенi ескере отырып трафиктi болдырмау әдiстемесiне оқытуды, трафик мәселелерi жөнiндегi ұлттық заңнаманы жетiлдiру жөнiнде ұсыныстар әзiрлеудi, сондай-ақ трафик құрбандарына көмек көрсетудi көздейдi.

24. "Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң адамды сатуға қарсы күрес, қылмысты болдырмау және оның алдын алу жөнiндегi 2004-2005 жылдарға арналған iс-шаралар жоспары туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 24 ақпандағы N 219 қаулысын iске асыру бойынша жұмыс жүргiзiлген.

25. 2004 жылғы мамырда Қазақстан Республикасы бала сатуға, бала жезөкшелiгiне және бала порнографиясына қатысты Факультативтiк хаттаманы iске асыру жөнiндегi бiрiншi есеп дайындалып, БҰҰ-ға жiберiлдi.

26. Қазақстан Республикасы ратификациялаған балалардың қарулы жанжалдарға қатысуына қатысты Конвенцияға Факультативтiк хаттама 18 жасқа толмаған адамдардың әскери iс-қимылдарға тiкелей қатысуына және қарулы күштерге мiндеттi шақырылуына жол бермеуге шақырады. Осы хаттаманың нормалары баланы әскери iс-қимылдарға, қарулы жанжалдарға тартуға тыйым салатын "Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 41-бабына , сондай-ақ он сегіз жастан бастап жиырма жетi жасқа дейiнгi азаматтарды мерзiмдi әскери қызметке шақыруды айқындайтын "Әскери мiндеттiлiк және әскери қызмет туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 23-бабына имплементацияланған.

27. Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2005 жылғы 15 қазандағы N 1033 қаулысымен Балалардың қарулы жанжалдарға қатысуына қатысты Конвенцияға Факультативтiк хаттаманың ережелерiн жүзеге асыру жөнiнде Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы баяндама бекiтiлген.

28. 2003 - 2006 жылдар барысында балалардың құқықтары мен мүдделерiн қамтамасыз ету жөнiндегi заңнаманы одан әрi дамыту оның Конвенция қағидаттары мен ережелерiне неғұрлым толық сәйкес келтiру және баланың әлеуметтiк әл-ауқатсыздығының алдын алу үшін құқықтық жағдайлар жасау мақсатында жүзеге асырылды. Осыған "Денсаулық сақтау жүйесi туралы" Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 4 маусымдағы N 430 , "Азаматтардың ұрпақты болу құқықтары және оларды жүзеге асыру кепiлдiктерi туралы" 2004 жылғы 16 маусымдағы N 565 , "Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы" 2004 жылғы 9 шiлдедегі N 591 , "Йод тапшылығы ауруларының алдын алу туралы" 2003 жылғы 14 қазандағы N 489 , "Әскери мiндеттiлiк және әскери қызмет туралы" 2005 жылғы 8 шiлдедегi N 74 және басқа заңдардың қабылдануы ықпал еттi.

29. Балалардың заңды құқықтары мен мүдделерін сақтау қатысында ұлттық саясатты iске асыруға белгiлi бiр дәрежеде бiлiм беру, денсаулық сақтау, кедейлiктi төмендету, көшi-қон саясаты, демографиялық даму, мүгедектердi оңалту және басқа да салаларда балалардың құқықтарын сақтау мәселелерi жөнiндегi мемлекеттiк салалық бағдарламалар бағытталған. Осындайлардың iшiнен мыналарды атаған жөн:

Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы 2004 жылғы 11 қазандағы N 1459 Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығымен бекiтiлген;

Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалау мен дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы 2004 жылғы 13 қыркүйектегi N 1438 Қазақстан Республикасы Президентiнiң Өкiмiмен бекiтiлген;

Қазақстан Республикасында туберкулезбен күрестi күшейтудiң 2004 - 2006 жылдарға арналған бағдарламасы 2004 жылғы 13 тамыздағы N 850 Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң қаулысымен бекiтiлген;

Қазақстан Республикасында ЖҚТБ-ның iндетiне қарсы iс-әрекет жөнiндегi 2001 - 2005 жылдарға арналған бағдарлама 2001 жылғы 14 қыркүйектегi N 1207 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен бекiтiлген;

Мүгедектердi оңалтудың 2002 - 2005 жылдарға арналған бағдарламасы 2001 жылғы 29 желтоқсандағы N 1758 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен бекітілген;

Қазақстан Республикасында мүгедектердi оңалтудың 2006 - 2008 жылдарға арналған бағдарламасы 2006 жылғы 6 қаңтардағы N 17 Қазақстан Республикасы Yкiметінің қаулысымен бекiтiлген;

Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекiту туралы 2005 жылғы 27 қаңтардағы N 68 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен бекiтiлген;

Қазақстан Республикасында кедейлiктi азайту жөнiндегi 2003-2005 жылдарға арналған бағдарлама 2003 жылғы 26 наурыздағы N 296 Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң қаулысымен бекiтiлген;

Қазақстан Республикасында әлеуметтiк реформаларды одан әрi тереңдетудiң 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы 2004 жылғы 30 қарашадағы N 1241 Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң қаулысымен бекiтiлген;

"Ауыл мектебi" 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламасы 2003 жылғы 4 ақпандағы N 128 Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң қаулысымен бекiтiлген және басқалар.

30. Орталық және жергiлiктi атқарушы органдар арасындағы қызметтi тиімдi үйлестiрудi, сондай-ақ үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдармен және азаматтық қоғамның басқа да секторларымен ынтымақтастықты қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006 жылғы 13 қаңтардағы N 36 қаулысымен арнайы уәкiлеттi орган - Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң Балалар құқықтарын қорғау комитетi құрылды.

31. Есептi кезеңде балалар мүдделерiн қорғаудың құқықтық құралдары жүйесi одан әрi дами түстi. Комитет ұсынымдарының 11 және 12-тармақтарын, сондай-ақ адам құқықтары жөнiндегi ұлттық институттардың рөлi туралы N 2 Жалпы Комментарийдi ескере отырып, Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөнiндегi уәкiлдi тағайындаған сәтiнен бастап мемлекеттiк органдар жүйесiнде ұлттық құқық қорғау мекемесiнiң рөлi нығая түстi, Уәкiлдiң мәртебесi мен құзыретi өзгердi. "Адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау жүйесiн одан әрi жетiлдiру туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2004 жылғы 29 қарашадағы N 1474 Жарлығымен омбудсменнiң құқық қорғау өкiлеттiлiктерi кеңейтiлдi, жаңа: iстi сотта қарауға қатысу, сот актiлерiнiң заңдылығын тексеру туралы өтiнiш жасау, парламент тыңдауларына бастамашылық ету және қылмыстық, азаматтық және тәртiптiк жауапкершiлiкке тарту туралы өтiнiштер жiберу функциялары енгiзiлдi. Бұдан басқа, Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөнiндегi уәкiлдiң аппаратында балалар құқықтары жөнiндегi арнайы сектор жұмыс iстейдi. 2006 жылы Қазақстанның әрбiр өңiрiнде бала құқықтары жөнiндегi омбудсменнiң арнайы құрылымын құруға есептелген "Бала құқықтарын қорғау және бала құқықтарын мониторингiлеу тетiктерiн құру" пилоттық жобасын iске асыру басталды. Жоба 2005 - 2009 жылдарға арналған ынтымақтастық бағдарламасының бiр бөлiгi ретiнде Қазақстанның Үкiметiмен бiрлесiп жүзеге асырылатын болады. Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң, Омбудсмен офисiнiң, жергiлiктi атқарушы органдардың, үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының 90 өкiлі және 10 және 17 жас аралығындағы 3 мың бала осы жобаның негiзгi әрiптестерi болады.

32. Комитеттiң елiмiздегi балалардың жағдайын жақсарту жөнiндегi iс-қимылдарының ұлттық жоспарын әзiрлеу қажеттігi туралы ұсынымдарына сәйкес қазiргi уақытта республикада "2006-2011 жылдарға арналған "Қазақстанның балалары" мемлекеттiк бағдарламасы туралы" Қазақстан Республикасының Президентi Жарлығының жобасы туралы" Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулысының жобасы әзiрленген. Осы құжат балалардың құқықтарын және мүдделерiн қорғау саласындағы мемлекеттiк саясаттың негiзгi бағыттарын, басымдықтарын, мiндеттерiн, сондай-ак әлеуметтiк жетiмдiктiң алдын алу мен болдырмаудың негiзгi стратегиялық бағыттарын айқындайды.

33. Есептi кезеңде Комитеттiң Қазақстанның балалардың жағдайын жақсарту жөнiндегi экономикалық шараларды қабылдауы бөлiгiндегi ұсынымдарының 15, 16 және 17-тармақтарын орындауға үлкен көңіл бөлiндi. Балалардың құқықтарын қорғау мақсатында республикада бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру шеңберiнде республикалық және өңiрлiк басқару деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктердiң ара жiгiн ажырату жөнiнде жұмыс жүргiзiлуде. Бұл peттe қабылданған мемлекеттiк мiндеттемелердi толығымен орындау негiзгi мақсат болып табылады.

Есептi кезеңде негiзгi көңiл Конвенция нормаларын неғұрлым толық орындау үшiн ресурстарды шоғырландыруға бөлiндi. Белгiленiп отырған экономикалық өсумен берiлетiн жаңа мүмкiндiктер оқыту, тәрбиелеу, денсаулық сақтау, мәдениет, дене шынықтыру мен спорт, отбасы мен балаларға әлеуметтiк қызмет көрсету және әлеуметтiк қорғау саласында балалар мүддесiндегi мемлекеттiк саясатты басымды қаржыландыру үшiн пайдаланылады. 2003 жылдан бастап республикалық бюджеттiң осы мақсаттарға арналған шығыстарының үлесi үздiксiз өсiп келедi. Егер 2003 жылы әлеуметтiк-мәдени салаға арналған шығыстар ЖIӨ-нiң 11,18 пайызын құраса, ал 2006 жылы - ЖІӨ-нiң 11,84 пайызын құрады (2006 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша). 2006 жылы мемлекеттiк бюджет шығыстарының жалпы көлемi - 41,34 пайыз құрайды.

Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік салаға арналған шығыстары

мың теңге

	2003 жыл есеп	2004 жыл есеп 2005 жылғы 1 қаңтар	2005 жыл есеп 2006 жылғы 1 қаңтар	2006 жыл айқындалған республикалық бюджет жергілікті бюджет - 2006 жылғы 1 сәуір	2003 жылға қарағанда 2006 жылда өсу %
1	2	3	4	5	6
ЖІӨ	4612000000	5870000000	7453000000	8759000000
Білім беру
Мемлекеттік бюджет	152733756	195582541	261210382	316159633	107,0
ЖІӨ-ге %-бен	3,31	3,33	3,50	3,6
Республикалық бюджет	26985547	39404620	70524799	102454204	279,7
нысаналы трансферттер	5228261	11185461	22848035	30845839
РБ %-бен МБ-ке	17,67	20,15	27,00	32,41
Жергілікті бюджет	130976470	167363382	213533618	244551268	86,7
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік
Мемлекеттік бюджет	33788200	43948441	59005102	69993067	107,2
ЖІӨ-ге %-бен	0,73	0,75	0,79	0,8
Республикалық бюджет	12878692	18989420	27954560	37350090	190,0
нысаналы трансферттер		3410000	2705784	1680385
Оның ішінде қаржы активтері			1929387	1315000
РБ %-бен МБ-ке	38,12	43,21	47,38	53,36	40,0
жергілікті бюджет	20909508	28369021	33756326	35638362	70,4
Денсаулық сақтау
Мемлекеттік бюджет	89781172	131183524	185456218	221979845	147,2
ЖІӨ-ге %-бен	1,95	2,23	2,49	2,5
Республикалық бюджет	19104516	29224205	56282870	80515235	321,4
оның ішінде нысаналы трансферттер**	3434844	5114962	21143084	43045583	201,6
оның ішінде сыртқы қарыздар
РБ %-бен МБ-ке	21,28	22,28	30,35	36,27
жергілікті бюджет	74111500	107074281	150316432	184510193	149,0
Әлеуметтік қамтамасыз ету және әлеуметтік көмек
Мемлекеттік бюджет	239229805	272332989	345356311	421562904	76,2
ЖІӨ-ге %-бен	5,19	4,64	4,63	4,8
Республикалық бюджет	202043323	232998134	314709489	388816514	92,4
оның ішінде мақсатты трансферттер	2958575	716283	3492989	5130166
РБ %-бен МБ-ке	84,46	85,56	91,13	92,23
жергілікті бюджет	40145057	40038928	34139811	37878556	5,6
Әлеуметтік салаға арналған барлық шығыстар	515532933	643047495	851028013	1029695449	99,7
ЖІӨ-ге %-бен	11,18	10,95	11,42	11,76
Республикалық бюджет	261012078	320616379	469471718	609068043	133,4
жергілікті бюджет	266142535	342845612	431746187	502578379	88,8
РБ %-бен МБ-ке	50,63	49,86	55,17	59,16
Мемлекеттік бюджет шығыстары, барлығы	1068439246	1322820874	1946128467	2497914367	133,8
МБ жалпы шығыстарының әлеуметтік салаға арналған МБ шығыстары %-бен	48,25	48,58	43,73	41,22

Ескертпе: жергiлiктi бюджеттер шығыстары (2006 жылғы 1 наурызға түзетiлген);

республикалық бюджет шығыстары - нақтыланған бюджет;

РБК-нiң 2006 жылғы 10 сәуiрдегi шешiмiне сәйкес ЖIӨ болжамы;

трансферттерде Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң резервiнен бөлiнген қаражат көзделген - 50,2 млн. теңге.

34. 2003 - 2006 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң бағдарламасында және 2003 - 2006 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң бағдарламасын iске асыру жөнiндегi іс-шаралар жоспарында әлеуметтiк саясат саласында елдi дамытудың маңызды басымдықтарының қатарында мақсаты азаматтардың бiлiм алуға өз құқықтарын iске асыру үшiн жағдай жасау болатын, құрылымы мен сапасы жағынан экономика мен азаматтық қоғамның қажеттiлiктерiне сәйкес келетiн бiлiм берудi түрлендiру айқындалған. 2006 жылы бiлiм берудi бюджеттiк қаржыландыру 2003 жылмен салыстырғанда 107,5 пайызға ұлғайтылған.

35. Балалардың сапалы бiлiм алуға құқықтарын қамтамасыз ету үшiн Қазақстан Республикасында Бiлiм берудi дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы қабылданған.

Аталған бағдарламаны iске асыру үшiн мынадай iс-шаралар көзделген:

- 12-жылдық оқуға көшудiң нормативтiк құқықтық базасын құру;

- бiлiм бағдарламаларының базалық және бейiндiк мазмұнын жетiлдiру, эксперименталдық оқу жоспарларын, оқулықтар мен оқу-әдiстемелiк кешендердi әзiрлеу және оларға сараптама жасау;

- оқушылар жетiстiктерiн iшкi ағымдағы және қорытынды бағалау жүйесiн құру;

- оқытуды ұйымдастыру қағидаттарын және ондағы оқушының рөлiн бiлiмдi, дағдыларды селқос "алушыдан" таным процесiнiң белсендi субъектiсiне өзгерту;

- оқушыны тұлға және қызмет субъектiсi ретiнде дамыту, өмiрлiк құнды бағдарлар қалыптастыру;

- жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi бiлiм берудiң бiлiм бағдарламаларын жаңарту, пәндiк бiлiмнің iргелiгiн, кең бейiндiлiгiн, оларды игеру мен қолданудың шығармашылық деңгейiн қамтамасыз ету;

- сапа менеджментi жүйесiн енгiзу, жоғары оқу орындарының кәсiптiк бiлiм бағдарламаларын аккредиттеу үшiн жағдай жасау;

- неғұрлым дайындалған жастарды таңдап алу мақсатында студенттік контингенттi қалыптастыру тетiгiн жетiлдiру;

- бiлiм гранттарының санын арттыру және студенттердiң оқуына кредит берудiң жаңа үлгiсiн жасау жолымен жоғары бiлiмге қол жетiмдiлiк деңгейiн арттыру;

- бiлiм беру объектiлерiн салу және қайта жаңарту және олардың материалдық-техникалық базасын нығайту.

Тұтастай алғанда жоғарыда көрсетiлген бағдарламаны iске асыруғa 2005 жылы 43,2 млрд. теңге, 2006 жылы - 64,9 млрд. теңге көзделген.

36. Республикада балалармен жұмыс iстейтiн мамандардың, жұртшылықтың, балалар мен олардың ата-аналарының Конвенцияның негiзгi ережелерi туралы хабардар болу мәселелерiне, оларды насихаттауға және түсiндiруге үлкен көңiл бөлiнедi. 2004 жылы Қазақстан Республикасының Конвенцияны ратификациялауының 10 жылдығы шеңберiнде республиканың бiлiм беру ұйымдары балалардың Конвенция ережелерi туралы хабардар болу деңгейiн, бала құқықтары жөнiндегi ағартушылық және бiлiм беру қызметiн мониторингiлеудi жүргiздi. Алынған материалдарды талдау республиканың бiлiм беру ұйымдарында оқушылар арасында да, ата-ана жұртшылығы мен педагогтар арасында да Конвенция ережелерiн түсiндiру жөнiндегi жұмыс жандана түскендiгi туралы қорытынды жасауға мүмкiндiк бередi. 2004 - 2005 жылдары балалардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау мәселелерi бойынша барлығы 170-тен астам семинар, 40-қа жуық дөңгелек үстел, 6 мыңға жуық дебаттар, 30 мыңнан астам қайырымдылық акциялары, 80-ге жуық шығармашылық көрмелер, суреттер, плакаттар конкурстары, мерекелiк концерттер өткiзiлдi.

Ата-аналар үшiн балалардың қатысуымен ата-аналық лекторийлер, семинар-тренингтер, мәдени-бұқаралық iс-шаралар өткiзу көзделген. Білім беру ұйымдарында БҰҰ-ның бала құқықтары жөнiндегi конвенциясына арналған стендтер, бұрыштар, кiтапханаларда құқықтық бiлiм беру жөнiндегi стендтер ресiмделген.

37. Қазақстан Республикасының Конвенцияны ратификациялауының 10 жылдығы жылында "Балаларға ерекше қамқорлық" атты бүкiлқазақстандық акция өткiзiлген болатын. Осы акция балалар мен жасөспiрiмдердi әлеуметтiк қорғауды қамтамасыз етуге, олардың құқықтары мен мүдделерiн қорғауға, салауатты өмiр салтын қалыптастыруға, құқық бұзушылықтар мен қылмыстардың алдын алуға және оларды болдырмауға бағытталған. Өткiзiлген және жоспарланған барлық iс-шаралар барысында жетiм балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға, мүгедек балаларға, сондай-ақ көп балалы және аз қамтылған отбасылардың балаларына ерекше көңiл бөлiндi. Акция шеңберiнде баланы физикалық немесе психологиялық тiл тигiзудiң барлық нысандарынан, қамқорлықтың болмауынан немесе немқұрайлы қараудан қорғайтын психологиялық-әлеуметтiк қызметтер, мектеп кеңестерiн, жанжал комиссияларын құру мәселелерi шешiлдi. Акцияны өткiзуде әр түрлi халықаралық және үкiметтiк емес ұйымдар мен бiрлестiктер, ұлттық-мәдениет орталықтарының өкiлдерi, меценаттар, демеушiлер және басқалар белсене қатысты. Республикалық акцияны өткiзу жөнiндегi барлық iс-шаралар бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланды.

38. Әрбiр балаға саяси-құқықтық бiлiмнiң қажеттi көлемiн беру мақсатында мемлекеттiк жалпыға бiрдей мiндеттi стандарттармен "Адам. Қоғам. Құқық" өз бетiнше оқу курсы, "Адам және қоғам" оқу пәнi көзделген. Осы курстардың оқу объектiлерi қазақстандық қоғамның құқықтық жүйесi, құқық салаларының негiздерi, соттың, прокуратураның және басқа да құқық қорғау органдарының қызметi болып табылады. Әдiлет органдарымен бiрлесiп, жыл сайын оқушылар мен оқушы жастар арасында үздiк құқық кабинетiне байқау конкурстары, азаматтық iс жүргiзу және құқықтық бiлiмдер жөнiндегi республикалық олимпиадалар мен турнирлер өткiзiлiп тұрады. Дүниежүзiлiк бiлiм беру бағдарламасының шеңберiнде адам құқықтары саласында республикада бiрiншi кезеңге арналған 2005-2007 жылдар Ұлттық iс-қимыл жоспары әзiрленуде, онда адам құқықтары саласындағы нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру адам құқықтары саласында бiлiм беру мәселелерi бойынша халықаралық, үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастықты кеңейту, әр түрлi әлеуметтiк зерттеулер жүргiзу, осы бағытта жұмыс iстейтiн мамандардың бiлiктiлiгiн арттыру мәселелерi көзделедi.

39. Бiлiм берудi Дамыту Академиясымен, Халықаралық Даму жөнiндегi АҚШ агенттiгiнiң контракторымен бiрлесіп, 2005 жылы жалпы бiлiм беретiн мектептердегi құқық мәселелерi жөнiндегi оқулықтар сараптамасы жүргiзiлдi, азаматтық бiлiм беру және құқық жөнiндегi оқулық авторларының қатысуымен мектеп мұғалiмдерi мен колледж оқытушылары үшін мемлекет пен құқық негiздерiнiң республикалық семинары ұйымдастырылды.

40. Конвенцияның 6-бабына сәйкес баланың салауатты дамуын қамтамасыз ету мақсатында қазақ және орыс тiлдерiнде оқушыларға арналған "Здоровые привычки", "Салауатты әдеттер", "Сенiң таңдауың", "Салауатты өмiр құпиясы" және басқа оқу-танымдық оқулықтар әзiрленген.

41. Баланы азат қоғамда барлық халықтар арасындағы түсiнiстік, бейбiтшiлiк, шыдамдылық, тең құқылық пен достық рухында саналы өмiрге дайындау үшiн Конвенцияның 29-бабының 1Г тармағына сәйкес 2004 жылы "Қоғамға қызмет ету" бағдарламасының шеңберiнде жұмыс тәжiрибесiмен алмасу жөнiндегi республикалық семинар ұйымдастырылды. Семинар жұмысына бiлiктiлiк арттыру институттарының әдiскерлерi, мектеп директорлары, директорлардың тәрбие жұмысы жөнiндегi орынбасарлары, республиканың барлық өңiрлерiнен бiлiм беру ұйымдарының педагогтары, барлығы 47 адам қатысты.

42. Конвенцияның 5, 24, 27-баптарына сәйкес ата-аналарға көмек ретiнде балаларды отбасында тәрбиелеу, ата-аналардың бiлiм беру ұйымдарының қоғамдық өмiрiне қатысуы, балалар мен жасөспiрiмдер арасындағы нашақорлықтың, темекi тартушылық пен алкоголизмнiң алдын алу мәселелерi, ата-аналарды балалардың есiрткi қолдануының алғашқы белгiлерiн өз бетiнше анықтауға үйрету жөнiндегi әдiстемелiк ұсынымдар әзiрленген болатын.

43. Бiлiм беру органдарының ата-ана жұртшылығымен әлеуметтiк әрiптестiгiнiң жүйесiн жетiлдiру, ынтымақтастық педагогикасын дамытудың тиiмдi жүйесiн қалыптастыру, ата-аналардың педагогика мен психология мәселелерiндегi құзыреттiлiгiн арттыру, оқушыларға, студенттерге және олардың ата-аналарына ақпараттық, құқықтық, психологиялық көмек көрсету мақсатында 2005 жылы Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң Республикалық қоғамдық ата-аналар кеңесi құрылып, 2 республикалық және 10 Балалар қоғамдық қабылдау бөлмелерi ашылды. Олардың құрамына бiлiм беру ұйымдарының ата-аналар комитеттерiнiң, ұлттық мәдени орталықтардың, қарттар кеңестерiнiң өкiлдерi, соғыс және еңбек ардагерлерi, денсаулық сақтау, iшкi iстер органдарының, балалар қоғамдық бiрлестiктерiнiң және бұқаралық ақпарат құралдарының өкiлдерi кiрдi. Өңiрлiк қоғамдық Ата-аналар кеңестерiне 300-ден астам адам жұмылдырылған. Олар - 175 ата-аналар комитеттерiнiң, 62 - педагогикалық қоғамдастықтың, 15 - Қазақстан халықтарының Кiшi ассамблеяларының, 12 - бұқаралық ақпарат құралдарының, 6 - педагогикалық еңбек ардагерлерiнiң, 6 - қарттар кеңестерiнiң, 5 - денсаулық сақтау, 6 - iшкi iстер органдарының, 11 - балалар және қоғамдық қозғалыстар мен ұйымдардың, 3 - қазынашылық өкiлдерi.

44. Жастарды тәрбиелеу, әлеуметтендiру және дамыту үшiн құқықтық, әлеуметтiк-экономикалық жағдайлар жасау үшiн Қазақстан Республикасының 2005 - 2007 жылдарға арналған жастар саясаты бағдарламасында жастардың әлеуметтiк бейiмделу және кәсiптiк қажет болу тетiктерiн одан әрi дамыту көзделген. Тұтастай алғанда, әлеуметтiк қызметтер құруға, жастардың әлеуметтiк маңызы бар жобаларын iске асыруға 2005 жылы республикалық бюджеттен 123,6 млн. теңге бөлiнген. Нәтижесiнде республиканың әртүрлi өңiрлерiнде 9 әлеуметтiк жастар қызметтерi қосымша құрылған.

Әлеуметтiк маңызы бар жобалар конкурстарын өткiзу арқылы республика жастарына әлеуметтiк қолдау көрсетуге және оларды дамытуға негiзделген тетiк одан әрi дами түстi. Осы мақсаттарға 2005 жылы 53,6 млн. теңге бөлiнген.

45. Мемлекеттiк билiк органдарының халықаралық және үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдармен өзара iс-қимылы Қазақстан Республикасында Конвенция және Комитет ұсынымдарының 21-23-тармақтарын орындау негiзiнде балалар мүддесiнде саясатты iске асыруда неғұрлым маңызды болып келедi. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк органдары мен ұйымдары үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдарды балалардың құқықтарын қорғау мәселелерiне тартуға жәрдем көрсететiн халықаралық ұйымдармен (ЮСАИД, Бүкiлдүниежүзiлiк банк, Азия даму банкi, Европалық одақ және басқалар) тығыз ынтымақтасады. Осы ұйымдар оқытудың жаңа технологияларын, интербелсендi әдiстерiн енгiзуге, оқушылар мен мұғалiмдерге арналған бағдарламаларды, оқу құралдарын әзiрлеу кезiнде зерттеулер, оқыту семинарларын, конференциялар мен форумдарды өткiзуге ықпал етедi.

46. Осылайша, ЮНЕЙДС-тiң техникалық және қаржылық қолдауымен Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2001 жылғы 14 қыркүйектегi N 1207 қаулысымен бекiтiлген 2002-2005 жылдарға арналған АҚТҚ/ЖҚТБ эпидемиясына қарсы күрес жөнiндегi бағдарлама жұмыс iстейдi.

47. ЮНЕСКО-ның қаржылық қолдауымен Қарағанды қаласында жалпы орта бiлiм статистикасын жетiлдiру жөнiндегi семинар-кеңес өткiзiлдi. (2003 жылғы 2-3 шiлде).

48. Республикадағы статистикалық eceпті ЮНЕСКО стандарттарына сәйкес келтiру мақсатында "Бiлiм алу - барлығы үшiн" бағдарламасының шеңберiнде жобаны жалғастыру жоспарлануда.

49. БҰҰ-ның "ЮНИСЕФ" балалар қорымен бiрлесiп, өмiр сапасын қамтамасыз ету саласында халықаралық стандарттарға қол жеткiзу, "балаға кең пейiлдi орта құру" үшін мемлекеттiк және мемлекеттiк емес органдар мен ұйымдар өкiлдерiнiң қатысуымен көптеген бағдарламалар iске асырылған, мәжiлiстер, конференциялар, кеңестер өткiзiлген.

50. Кәсiптiк орта бiлiм беру оқу орындарының бәрiнде жастар iстерi жөнiндегi комитеттер үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдармен, еңбектi ұйымдастыру мен өзара көмек көрсетудiң тиiмдi нысандарын кеңiнен пайдалану бойынша жұмыс берушiлермен ынтымақтасады.

51. Балалардың өмiрi, оларды оқыту және тәрбиелеу үшiн қажеттi жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдармен бiрлесiп, "Ерекше қорғау шараларына мұқтаж балалар", "Қазақстан Республикасының мектепке дейiнгi тәрбиелеудiң ғасырлар бойындағы жай-күйiнiң мониторингi", "Балғын шақтағы балаларға арналған бағдарламаларды дамытуды қамтамасыз ететiн жұмыстар мен қызметтердi сәйкестендiру", "Өмiр дағдысы және АҚТҚ//ЖҚТБ", "Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды тәрбиелеудiң баламалы нысандарын дамыту" сияқты бағдарламалар мен жобалар iске асырылуда.

52. "Дамуында проблемалары бар балаларды бiлiм беру процесiне тарту жолы ретiнде ертерек араласу" жобасы бойынша 2001 жылдан бастап Ұлттық ғылыми-практикалық түзету педагогикасының орталығы жұмыс iстейдi, оның базасында инклюзивтiк бiлiм беру жөнiндегi орталық моделi құрылды, балғын шақтағы балалардың скринингiн жүргiзу жөнiндегi нормативтiк құқықтық база әзiрленуде.

53. "Баланы жан-жақты дамыту" бағдарламасы қорғаудың ерекше шараларына мұқтаж балаларды оқыту ортасын жақсартуға, мектептерде есiрткi қолданудың алдын алуға, мектеп кеңестерi арқылы мектептiк өзiн-өзi басқаруды дамытуға бағытталған.

54. "Оқу ортасын жақсарту" жобасы бойынша "Жаhандық бiлiм беру - өмiрлiк дағдылар" жобасын енгiзу жөнiндегi жұмыс жүргізiлуде. Әртүрлi кезеңдерде ұлттық жобаларды бағалау оқушылардың эмоционалдық дамудағы және зияткерлiк өсудегi айтарлықтай жетiстiктерiн, сондай-ақ оқушылардың мектепке, мұғалiмдерге, оқытылатын пәндерге деген қатынастарында оң нәтижелер ашты.

55. "Қорғаудың ерекше шараларына мұқтаж балалар" жұмысының бағыты бойынша "Шығармашылық бастамасы әйелдерiнiң лигасы" үкiметтiк емес қоғамдық ұйымымен бiрлесiп, Алматы қаласының үйлерi мен интернаттарынан балаларды патронаттық тәрбиелеуге алуға ниет бiлдiрген қазақстандық отбасыларын анықтау жөнiндегi экспериментке сынақ жасалды. 2005 жылы екi пилоттық өңiрде (Оңтүстiк Қазақстан облысы мен Астана қаласы) отбасын қолдау және құлдырау жағдайына ұшыраған отбасыларына арналған оңалту бағдарламаларын құрумен жұмыс iстейтiн орталықтар құрылған.

56. "Жастардың әл-ауқаты жөнiндегi бағдарлама" жобасы бойынша жұмыстың мазмұны жастардың салауатты өмiр салты, ЖЖБИ, АҚТҚ/ЖҚТБ, инъекциялық есiрткiлер мен зиянды заттарды қолданудың қауіптiлiгi туралы хабардар болуын жақсарту саласындағы мүмкiндiктердi және жаңа бетбұрыстарды, саясат пен стратегияны, жастардың азаматтық қоғам өмiрiне, сондай-ақ олардың мүдделерiнiң аясына кiретiн бағдарламаларды iске асыру, мониторингiлеу және бағалау процестерiне қатысуын күшейттi. Осыған байланысты Алматы, Астана, Қызылорда, Семей және Текелi қалаларында 5 Салауатты өмiр салты жөнiндегi Жастар бiлiм беру Орталықтары ашылды. Осы орталықтардың негiзгi iс-шаралары салауатты өмiр салтына оқыту, тепе-тең оқыту әдiсi бойынша салауатты өмiр салтын насихаттау, интербелсендi тренингтер мен семинарлар ұйымдастыру, балалар мен жасөспiрiмдерге, ата-аналарға консультация беру және денсаулықты қорғау және жасөспiрiмдер мен жастар арасында аурудың әрi мiнез-құлықтық тәуекелдердiң алдын алу болды.

57. Есептi кезеңде ЮНИСЕФ және ПРООН өкiлдiктерінің жәрдемдесуiмен және белсендi қатысуымен "Қазақстандағы әлеуметтiк салаға кешендi көзқарас" (2003 жыл), "Қазақстанда кедейлiктi азайту" (2004 жыл) сияқты бiрлескен жобалар, "Қазақстан Республикасындағы кедейлiк және әлеуметтiк стандарттар: ең төмен күнкөрiс деңгейiн айқындау әдiстемесін жетілдіруге деген көзқарас" семинары, "Қазақстан Республикасындағы әлеуметтiк реформаларды одан әрi тереңдетудiң 2005 - 2007 жылдарға арналған бағдарламасының" тұсаукесерi (2004 жыл), "Қазақстан Республикасындағы әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесін жетiлдiрудiң өзектi мәселелерi", "Әлеуметтiк реформаларды одан әрi тереңдету. Ең аз әлеуметтiк стандарттар жүйесiн жетiлдiру, ана мен баланы қолдау жүйесi" (2005 жыл) атты семинарлар өткiзiлдi.

58. Қазақстан Республикасының Үкiметi мен БҰҰ-ның Балалар қоры (ЮНИСЕФ) 2005 жылғы қаңтардан 2009 жылғы 31 желтоқсанға дейін жаңа елдiк бағдарламаға қол қойылды, ол 3 құрауыштан тұрады:

1. "Отбасы мен қоғамның әлеуетiн нығайту";

2. "Әлеуметтiк қорғау жүйесiн жетiлдiру";

3. "Әлеуметтiк саясатты әзiрлеу және басқару".

Осы бағдарлама 0-ден 18 жасқа дейiнгi балаларды дамытуды, оларға бiлiм берудi, қорғау мен қатысуын қамтиды.

59. Бес жыл мерзiм iшiнде ЮНИСЕФ-тiң негiзгi ресурстарынан Ынтымақтастық бағдарламасын iске асыруға 4,9 млн. АҚШ доллары жұмсалатын болады және қосымша көздерден 2,2 млн. долларға дейiн тарту жоспарлануда.

ІІІ. Бала ұғымы (I-бап)

60. Бала ұғымына қатысты ережелер Конвенцияның 1-бабына сәйкес Бала құқықтары туралы 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 64-65-тармақтарында айқындалған.

61. Есептi кезеңде республикада кәмелетке толмаған азаматтардың еңбегi, оларды жұмыспен қамту және әлеуметтiк қорғау саласында белгiлі жұмыс жүргізілді.

62. "Еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 15-бабы 15-тармағының талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрiнiң 2005 жылғы 15 ақпандағы N 45-п бұйрығымен Жасы он сегiзге толмаған адамдардың еңбегiн қолдануға тыйым салынатын ауыр қол еңбегi жұмыстары мен еңбек жағдайлары зиянды (ерекше зиянды), қауіптi (ерекше қауiптi) жұмыстардағы өндiрiстердiң, кәсiптердiң тiзiмi бекiтiлдi.

63. 18 жасқа толмаған адамдарға темекi бұйымдарын сатуға тыйым салынды ("Темекi шегушiлiктiң алдын алу және шектеу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 8-бабы).

IV. Жалпы қағидаттар
Кемсiтпеушiлiк

(2-бап)

64. Қазақстан Республикасы балалардың өмiрге және дамуға деген мүдделерiн, кемсiтпеушiлiкке құқығын қамтамасыз ету бөлiгiнде Конвенцияның 2, 3, 6 және 12-баптарын және Комитет ұсынымдарының 24-тармағын iске асыру жөнiндегi шараларды қабылдауда.

65. Қазақстан Республикасының заңнамасында жыныстық, ұлттық, тілдік, шығу тегі, мүлiктiң жағдайы, тұрғылықты жері, дінге, сенімге қатыстығы, қоғамдық бiрлестiктерге тәуелдiлiгi белгiлерi бойынша және басқа да мән-жайлар бойынша адам мен азаматтың құқықтарын және бостандықтарын кемсiту белгiлерi бар нормалары жоқ.

66. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2005 жылғы 29 қарашадағы N 1677 Жарлығымен жыныстық тәуелдiлiгiне қарамастан қоғамның барлық мүшелерiнiң тең құқықтары мен мүмкiндiктерiн қамтамасыз етуге бағытталған 2006-2016 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы гендерлiк теңдiк стратегиясы бекiтiлген.

67. Ресми статистикаға сәйкес Қазақстан Республикасында қыздарды бастауыш бiлiммен қамту iс жүзiнде жан-жақты болып табылады. Бұдан басқа, Қазақстанды жалпы орта бiлiм беруде гендерлiк басымдыққа қол жеткiзiлген елдердiң тобына жатқызады.

68. Бiлiм алушылар қатарынан:

Сыныптар	2003-2004 оқу жылы		2005-2006 оқу жылы
	қыздар	ұлдар	қыздар	ұлдар
1-4 сыныптар	48,9%	51,1%	48,9%	51,1%
5-9 сыныптар	49%	51%	49,05%	50,95%
10-11 (12) сыныптар	52%	48%	52,5%	48%

69. 2006 - 2016 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы гендерлiк теңдiк стратегиясына сәйкес бiлiм беру жүйесiне тиiстi бағдарламаларды енгiзу жолымен балалар мен жастарды зорлық-зомбылықсыз мiнез-құлыққа үйрету көзделген.

70. ЮНИСЕФ-тiң қолдауымен ғылыми-практикалық әлеуметтiк-психологиялық қызмет орталығы "Балалар мен жастарды зорлық-зомбылықсыз мiнез-құлыққа үйрету" жобасын iске асырды, 5-10 сынып оқушыларына арналған оқу бағдарламасы, жоспары мен оқу-әдiстемелiк жинағы әзiрледi.

71. Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 5-тармағында, егер Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ тұлғалар республикада азаматтар үшiн белгiленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады деп айқындалған. Қазақстан Республикасының азаматы емес, республика аумағында тұрмайтын азаматтар бiлiм беру ұйымын, білім алу тілін және басқаларды таңдау құқығына ие.

72. Алайда, шетелдiк азаматтардың сапалы бiлiм алу мәселесiнде белгiлi бiр проблемалардың барлығын мойындау қажет: қазақ және орыс тiлдерiн бiлмеуi, жекелеген ата-аналардың қыздарды жоғары сыныптарда, қыздар мен ұлдардың бiрге оқуына тыйым салуы. Осы мәселелердi шешу үшiн республиканың барлық өңiрлерiнде тiлге оқыту курстары ашылуда, келген шетелдiк балалар, педагог мамандар үшiн бейiмделген арнайы оқу әдебиетi әзiрленуде.

Бұдан басқа, "Бiлiм туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 14-бабының 6-тармағына сәйкес мынадай нысандарда бiлiм алуға болады: сырттай, кешкi, қашықтықтан оқу және экстернат.

73. Репатрианттардың (оралмандардың) білім алуға конституциялық құқығын қамтамасыз ету үшiн 2005 - 2006 жылғы оқу жылында республиканың жалпы бiлiм беретiн оқу мекемелерiнде 44548 репатриант балаларды, оның iшiнде 15053-i - жалпы бiлiм беретiн мектептiң бастауыш, 22910-ы - негiзгi, 6553-i - жоғары баспалдақтарында және 32 балалық шақтан мүгедектердi оқыту ұйымдастырылған. Республиканың жалпы орта бiлiм еру ұйымдарында таяу және алыс шетелдерден: Өзбекстаннан, Түркiменстаннан, Тәжiкстаннан, Қырғызстаннан, Ресейден, Украинадан, Грузиядан, Иран Республикасынан, Қытайдан, Монғолиядан, Түркиядан, Пәкiстаннан, Сауд Аравиясынан, Ауғаныстаннан келген оралман оқушылар үшiн олардың бiлiмiндегi ақтаңдақтарды жою және бiлiм бағдарламаларына бейiмделуi мақсатында қосымша сабақтар, консультациялар өткiзiледi, арнайы көшу бағдарламалары көзделген. Барлық балалар тегiн оқулықтармен және тамақтандырумен қамтамасыз етiлген.

74. Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 1998 жылғы 16 қыркүйектегi N 900 қаулысымен бекітiлген Этникалық қазақтардың тарихи отанына оралуы тұжырымдамасының 6-тарауының 1-тармағына сәйкес басқа мемлекеттердiң азаматтары болып табылатын ұлты қазақ барлық ұлдар мен қыздарға орта және жоғары кәсiптiк бiлiм ұйымдарына, магистратураға, аспирантураға түсу және Қазақстан Республикасының азаматтарымен қатар тағылымдамадан өту құқығы берiледi. Оқуға түсу кезiнде оларға Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайтын санда қабылдау квотасы көзделген.

75. 2001 - 2010 жылдарға арналған Тiлдердi қолдану мен дамытудың мемлекеттiк бағдарламасына республиканың бiлiм беру ұйымдарында ұлттық топтардың ана тiлiн меңгеру құқықтарын iске асыру негiзгi қағидаларының бiрi орындалады.

76. 2003 - 2004 оқу жылында республика мектептерiнiң 2980,і мың оқушысы ана тiлiнде: 20,3 мыңы (0,7 пайыз) - ұйғыр, 86,4 мыңы (2,9 пайыз) - өзбек, 2,9 мыңы (0,09 пайыз) - тәжiк, 165 мыңы - украин тiлiнде оқыды.

В 2005 - 2006 оқу жылында 2778077 оқушының 1 594019-ы - қазақ тiлiнде, 1 07971-i - орыс тiлiнде, 17525-i - ұйғыр тiлiнде, 82974-і - өзбек, 3225-i - тәжiк, 178-i - украин, 485-i немiс тiлiнде бiлiм алуда.

77. 2003 - 2004 оқу жылында республиканың 129 жалпы бiлiм беретiн мектебiнде 17533 оқушы жеке пән ретiнде 12 ана тiлiн: немiс - 400 адам, поляк - 1895 адам, украин - 165, корей - 463, дұнған - 6673, татар - 357, түрiк - 6012, шешен - 145, әзiрбайжан - 212 адам, курд - 815, ұйғыр - 336, грек тiлiн - 60 оқушы оқыды.

78. 2005 - 2006 оқу жылында республиканың 119 жалпы бiлiм беретiн мектебiнде 17150 оқушы жеке пән ретiнде 16 ана тiлiн: немiс - 277 оқушы, поляк - 1830 оқушы, корей - 444, дұнған - 7154, татар - 503, түрiк - 4936, әзiрбайжан - 430, курд - 962, ұйғыр - 257, шешен - 199, грек - 60, армян - 25, иврит - 40, белорус - 10, тәжiк - 15, украин - 8 оқушы оқыды.

79. 59 жексенбiлiк мектепте факультативтi немесе үйiрмелерде ана тiлiн 2597 оқушы оқиды: немiс - 644, корей - 322, иврит - 173, татар - 244, поляк - 327, украин - 169, армян - 92, грек - 45, әзiрбайжан - 99, шешен - 85, белорус - 63, қазақтардың диалектiсi - 46, чуваш - 28, болгар - 25, қазақ - 120, орыс - 53, парсы (иран) - 20, дағыстан - 15, тәжiк - 14, чех - 13 оқушы.

80. Қазақстан Республикасында дамуында кемтар балаларға қатысты кемсiтушiлiктiң алдын алу жөнiндегi шаралар қабылдануда.

81. Әлеуметтiк бiлiм беру саласына балаларды денi сау қатарластарының бiлiм алу ортасына ықпалдастыру жөнiндегi инновациялық процестер кеңiнен енгiзiле бастады. Баланың дамуындағы кемшiлiктердiң алдын алу және табысты түзету, кемтар балаларды тәрбиелеу мен оқыту, олардың әлеуметтiк бейiмделуi және оларды қоғамға ықпалдастыру үшiн оңтайлы жағдайлар жасаудағы инновациялық бағыттарды зерделеу жөнiндегi жұмыс жетiлдiрiлуде.

82. Түзету педагогикасы ғылыми-зерттеу институтының эксперименталдық педагогикалық зерттеулер деректерi бастапқы бұзушылық бойынша саңыраулар немесе 4 дәрежелi нашар еститiндер ретiнде сыныпталған естуi аса бұзылған балалардың 25 пайызы кешендi ерте түзетуден өткен соң бұқаралық мектепке түсетiнiн және онда табысты оқитынын, құлағы еститiн адамдардың арасында өмiр сүретiнiн және тәрбиеленетiнiн дәлелдедi. Бұл балалардың жалпы даму және сөйлеу деңгейi жас нормасына сәйкес келедi немесе оған жақын.

83. Республикада арнайы түзету ұйымдарының функцияларын кеңейту, оларды мұқтаж балаларға мамандандырылған бiлiктi бейiндiк көмек көрсету орталықтарына айналдыру жөнiндегi шаралар қабылдануда.

84. Дамуында кемтар балаларды оңалтудағы, оларды әлеуметтендiрудегi, қазiргi заманғы қоғамда өмiрге дайындаудағы тиiмдi құралдардың бiрi компьютерлер мен ақпараттық технологиялар болып отыр.

Осы мақсаттарда төрт бағыт бойынша міндеттер кешенін ғылыми және практикалық шешу жүзеге асырылуда: зерттеу, диагностикалау, психологиялық-педагогикалық және техникалық. Елiмiздiң дефектологтары осы санаттағы балаларға жалпы және кәсiптiк бiлiм беру процесiне жаңа ақпараттық технологияларды енгiзу проблемаларын белсендi түрде шешуде.

85. Қазақстан Республикасында дамуында кемтар балаларды еңбекке орналастыру проблемасы өзектi болып қалып отыр. Еңбек бейiнiн таңдаудың шектеулiгi, әлсiз кәсiптiк даярлық түзету ұйымдарының түлектерiне еңбек нарығында бәсекеге қабiлеттi болуына мүмкiндiк бермей отыр. Мемлекеттiк және жеке меншiк кәсiпорындар еңбекке қабiлетi шектеулi адамдарды қабылдауға әрқашан мүдделi емес.

86. Осыны ескере отырып, қазiргi уақытта халықты еңбекпен қамту жөнiндегi iс-шараларды iске асыру шеңберiнде кәсiптiк бастауыш бiлiм бағдарламаларын қайта қарау жөнiнде жұмыс жүргiзiлуде.

87. Қабылданған шараларға қарамастан, Қазақстан Республикасында дамуында кемтар балаларды кемсiтпеушiлiк проблемасы әзiрше толық шешiлмеген.

88. Сондықтан дамуында кемтар балаларға арналған арнайы бiлiм берудi дамытудың негiзгi бағыттары мыналар болып табылады:

бұрын оқытылмайтын деп саналған балаларды оқытуды ұйымдастыру;

осы санаттағы балаларды серпiндi психологиялық-педагогикалық және медициналық-әлеуметтiк сүйемелдеу жүйесiн құру;

мүмкiндiгi шектеулi адамдарды ықпалдастырып оқытуды мемлекеттiк қолдау, инклюзивтiк оқытуды дамыту жөнiндегi шараларды әзiрлеу;

кемтар баланы тәрбиелеуге және жеке тұлға ретiнде әлеуметтендiруге, қоғамда өз бетiнше өмiр сүруге дайындауға бағытталған әлеуметтiк бағдарламаларды әзiрлеу және iске асыру.

89. Осы проблемаларды шешу үшiн Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы шеңберiнде:

2006 жылы республикалық бюджет есебiнен Алматы және Қарағанды қалаларында әрбiреуi 250 орындық көру қабiлетi бұзылған балаларға арналған арнайы мектеп-интернаттар салу;

көру, есту және жүрiп-тұру қабiлетi бұзылған балаларды қамту үшiн жағдайы жоқ өңiрлерде 12 түзету ұйымын ашу;

кемтар балаларды мектепке дейiнгi бiлiм беру жүйесiне тарту үшiн 380 түзету кабинетiн және инклюзивтiк бiлiм беру ұйымдарын ашу;

педагогикалық кадрларды даярлау және қайта даярлау жолымен арнайы бiлiм берудi кадрмен қамтамасыз етудi жетiлдiру.

Бала мүдделерiн қорғау қағидатының басымдығы

(3-бап)

90. Балалар мүдделерiн барынша қамтамасыз ету қағидаты, оны балаларға қатысты іс-шараларда алдыңғы кезекте ескеру қажеттiлiгi Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы", " Неке және отбасы туралы ", " Бiлiм туралы ", " Еңбек туралы ", " Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын қорғау туралы " кодталған және басқа заңдарда бекiтiлiп берiлген, оларда балалар мүддесiндегi мемлекеттiк саясат мемлекеттiк билiк органдары қызметiнiң басымдықты саласы болып танылады.

91. Бала мүдделерiн барынша қамтамасыз ету қағидаты ата-анасының айырылуы, ата-анасының қарауынсыз қалған баланы орналастыру кезiнде, бюджеттiк қаражат бөлу кезiнде, әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiнде, баланы оның күтiмi жөнiндегi әр түрлi мекемелерге орналастыру кезiнде алғашқы кезектегi тәртiппен ескерiледi.

92. Бала мүдделерiн барынша қамтамасыз ету мақсатында денсаулық сақтау саласында балаларға тегiн медициналық қызмет көрсету, педиатриялық қызмет жүйесi сақталған және жетiлдiрiлуде. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлiгiнiң 2005 жылғы 23 желтоқсандағы N 637 бұйрығымен амбулаториялық емдеу кезiнде дәрiлiк заттар мен балаларға арналған және емдiк тамақтандырудың мамандандырылған өнiмдерi рецептер бойынша тегiн берiлетiн аурулар түрлерiнiң және халықтың жекелеген түрлерiнiң тiзбесі бекітiлген.

93. Ана мен бала денсаулығын қорғау қызметiн жетiлдiруге стратегиялық бағыт беру бастапқы медициналық-санитарлық көмекке қол жетiмдiлiкке, амбулаториялық-емханалық мекемелердi бiртiндеп нығайтуға, стационарлық мекемелердi мамандандыруға, стационарлық қызметтерге мұқтаж балаларды барынша қамтамасыз етуге негiзделген.

Сонымен қатар, стационарлық көмектi амбулаторлық-емханалыққа ауыстыруға шаралар жоспарланып отыр.

94. "Азаматтардың ұрпақты болу құқықтары және оларды жүзеге асыру кепiлдiктерi туралы" Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 16 маусымдағы N 565 Заңының 11-бабына сәйкес кәмелетке толмағандардың ұрпақты болу денсаулығын қорғау құқығы, сондай-ақ адамгершiлiк-жыныстық тәрбиелеу көзделген.

95. Бала мүдделерiн қорғаудың негiзгi қағидаттары 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 98-i 21-тармақтарында айтылған.

Өмiр сүру, тiршiлiк ету, даму құқығы

(6-бап)

96. Баланың өмiр сүру, тiршiлiк ету және даму құқығының негiзгi қағидаттары 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 122-128-тармақтарында айтылған.

97. Қазақстан Республикасында балалардың өмiр сүруге құқықтарына кепiлдiктердi қамтамасыз етуге және баланың тiршiлiк ету және дамуын барынша мүмкiн болатын дәрежеде қамтамасыз етуге бағытталған жүйе қалыптастырылған. Экологиялық қолайсыз өңiрлерде тұратын балалардың өмiр сүруін және дамуын қамтамасыз ету жөнiнде арнайы шаралар қабылданған.

98. Денсаулық сақтау жүйесiн жетiлдiру мақсатында Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалау мен дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы әзiрленiп, Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2004 жылғы 18 қыркүйектегі N 1438 Жарлығымен бекiтілдi. Осы бағдарламада бастапқы медициналық-санитарлық көмектi жетілдiру және оған қол жетiмдiлiк мәселелерiне және ана мен баланың денсаулығын қорғауға басым көңiл бөлiнген.

99. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалау мен дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасына сәйкес Тегiн медициналық көмектің кепiлдендiрiлген көлемiнiң тiзбесi тек кеңейту жағына әрбiр екі жылда қайта қарауға жатады. Осыған байланысты жоғарыда аталған Тiзбе алдыңғы жылдармен салыстырғанда ұрпақты болу жасындағы әйелдердi және 18 жасқа дейiнгi балаларды кейіннен динамикада қадағалаумен және сауықтырумен жыл сайынғы алдын алу тексерулердi жүзеге асыру жөнiндегi iс-шараларды енгiзу есебiнен кеңейтiлген.

100. Бұдан басқа, Қазақстан Республикасында 2004 жылдан бастап амбулаториялық деңгейдегi бiр жасқа дейiнгi балалар дәрiлiк препараттармен тегін қамтамасыз етiледi, 2005 жылдан бастап осы жас санатында анағұрлым таралған ауруларды амбулаториялық деңгейде емдеу кезiнде 5 жасқа дейiнгi балаларды тегiн дәрiлiк қамтамасыз ету көзделген. 2006 жылдан бастап Тегiн медициналық көмектiң кепiлдендiрiлген көлемiнiң тiзбесiне амбулаториялық емдеу деңгейiнде диспансерлік есепте (анағұрлым тараған аурулар бойынша) тұрған балаларды дәрiлiк қамтамасыз ету жөнiндегi iс-шаралар енгiзiлген. Дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымы ұсынған бала жасындағы ауруларды ықпалдастырып жүргiзу стратегиясының шеңберiнде Аурулар мен дәрiлiк заттардың тiзбесi жасалды.

101. Ұрпақты болу жасындағы әйелдер арасында темiр мен йод тапшылығына байланысты патологиялық жай-күйдiң жоғары таралуын ескере отырып, 2005 жылдан бастап барлық жүктi әйелдер құрамында темiр мен йод бар препараттармен тегiн қамтамасыз етiлген. Осы iс-шараны iске асыру жүктi әйелдер арасында анемиямен сырқаттануды төмендетуге мүмкiндiк бередi, ол түпкi нәтижесiнде ана мен нәрестенiң өлiм-жiтiмi көрсеткiшiнiң төмендеуiне әсер етедi.

102. Балаларға медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыруда оң нәтижелерге қол жетiзудiң маңызды шарты "Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалау мен дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2004 жылғы 13 қыркүйектегi N 1438 Жарлығын iске асыру болып табылады. Осы Жарлық шеңберiнде ұсынылатын медициналық көмектiң түрлерi мен көлемдерi (жедел жәрдем, әлеуметтiк мәнi бар аурулар кезiндегi медициналық көмек, қымбат тұратын көмек түрлерi) сонымен қатар балаларға да белгiленген.

Балалардың көзқарастарын сыйлау

(12-бап)

103. Балалардың көзқарастарын сыйлау Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының "Баланың құқықтары туралы", "Бiлiм туралы", "Неке және отбасы туралы" Заңдарында және бiрқатар басқа заңдарда жазылған. Адамға туғаннан бері тән негiзгi құқықтар мен бостандықтар шеңберiнде әркімге ойлау және сөз бостандығына кепiлдiк берiледi.

104. "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес бала отбасында оның мүдделерiн қозғайтын кез келген мәселенi шешу кезiнде өз пiкiрiн бiлдiруге, сондай-ақ сот талқылауы барысында тыңдалуға құқылы. 10 жасқа толған баланың пiкiрiн ескеру бұл оның құқықтарына қайшы келетiн жағдайларды қоспағанда, мiндеттi.

105. "Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес бала өз пiкiрiн бiлдiруге, ар-ождан бостандығына, өзiнiң қоғамдық белсендiлiгiн дамытуға құқығы бар.

106. "Бiлiм туралы" Қазақстан Республикасының Заңында балалардың бiлiм берудi басқаруға қатысу құқығы регламенттелген.

107. Халықаралық және үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың (Жас көшбасшылар қауымдастығы, БҰҰ-ның ЮНИСЕФ Балалар қоры) қолдауымен республикада оқушыларды оқу және оқудан тыс процеске тарту мақсатында 2002 - 2006 жылдарға арналған Оқушылық өзiн-өзi басқаруды дамыту бағдарламасы әзiрлендi.

108. Оқушылық өзiн-өзi басқаруды дамыту, балалардың Мектеп кеңесiне қатысуы оларға өздерiне қатысты мәселелердi шешуде белсендi әсер етуге және оларға қатысуға мүмкіндiк бередi.

109. Осы бағдарлама шеңберiнде Қазақстанның 4 қаласының: 17 мектебiнен 850 оқушыға сауалнама жүргiзiлдi: Алматы, Семей, Қостанай және Тараз. Зерттеу нәтижесiнде олардың мектепте оқуына, демалуына, дауыс беру құқығын iске асыруға және шешiм қабылдауға қатысуға, ересектер мен құрдастарының өзара қарым-қатынастарына байланысты проблемалар балалар үшiн аса маңызды проблемалар болып қалғандығы анықталды.

110. 2003 жылғы сәуiр-мамырда Қазақстанның 1000 мектеп оқушылары, оқытушылар мен ата-аналар арасында олардың Темiртау, Семей, Шымкент, Степногор, Талғар, Алматы, Орал, Ақтөбе қалаларындағы оқушылық өзiн-өзi басқару мәселелерiне көзқарасын анықтау үшiн анкеталау жүргiзiлдi.

111. 2005 жылға қарай жобаға республиканың 16 пилоттық мектебi қатысты.

112. Осы жоба шеңберiнде 3000 буклет әзiрлендi әрi шығарылды, "Хабарда" "Педкеңес" арнайы бағдарламасында телехабар ұйымдастырылды, бейнефильм шығарылды.

113. Конвенцияда (12, 13, 31-баптар) қатысушы мемлекеттер балалардың мәдени, шығармашылық, қоғамдық өмiрге қатысу және жас азаматтар үшiн өмiрлiк маңызы бар шешiмдердi қабылдау құқығын мойындайды.

114. Баланың пiкiрi, оның қажеттiлiктерi мен мүдделерi қосымша бiлiм беру пәнiн айқындау, мектептен тыс қызметтi, балалар қоғамдық қозғалысын ұйымдастыру кезiнде ескерiледi. Балалардың балалар және жастар телехабарларында, балалардың және жастардың қоғамдық бiрлестiктерi арқылы өз пiкiрiн таныту мүмкiндiгi бар.

115. Жас журналистердiң кәсiби қалыптасуына, кәсiптiк алмасу ортасын құру мақсатында 2005 жылғы ақпанда "Балдәурен" республикалық оқыту-сауықтыру орталығы жас тiлшi ауысымының шеңберiнде "Еуразия шеңберi" III Жастар Ақпараттық форумы өттi, оған Қазақстанның 300 жас журналисi қатысты. Шығармашылық конкурсқа Қазақстанның барлық облыстарынан, Ресей Федерациясынан, Қырғызстаннан, Беларусиядан, Қытай Халық Республикасынан, Вьетнамнан, Индонезиядан және Мароккодан 400-ден астам жұмыс келiп түстi.

Форумның жұмысына бас журналистер, сондай-ақ тек Қазақстанның ғана емес, Қырғызстанның, Беларусияның, Украинаның, Эстонияның, (өзбекстанның, Түркiменстанның журналдарының атақты редакторлары, теледидар жобаларының авторлары қатысты. Форумды өткiзу жаңа қызықты мектеп БАҚ-ын құруға қабiлеттi балалардың дүниетанымын айтарлықтай кеңейтуге ықпал еттi.

116. Балалардың олардың проблемаларын шешуде уақтылы көмек көрсету, балаларды құқықтық қорғау мәселелерiндегi iстiң жай-күйi туралы, олардың өздерiнiң құқықтары туралы хабардар болу дәрежесi туралы ақпаратты жинау және талдау, бала құқықтары туралы материалдарды тарату мақсатында 2004 жылғы сәуiрден бастап республикада балалар қоғамдық қабылдау бөлмелерi ашылды. Teк 2005 жылы ғана Астана қаласындағы республикалық қоғамдық қабылдау бөлмесiне балалар мен ересектерден балалардың құқықтарын қорғау мәселелерi бойынша мыңдаған қоңырау келіп түсті.

117. Қазақстан Республикасында балалармен жұмыс iстейтiн мамандарды (педагогтар, iшкi iстер органдарының қызметкерлерi, әлеуметтiк және медициналық қызметшiлер) кәсiптiк даярлау Конвенция, сондай-ақ балалардың құқықтары бекiтiлiп берiлген Қазақстан Республикасы заңнамасының ережелерiн зерделеудi қамтиды. Мұндағы айтарлықтай көмектi халықаралық және үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдар көрсетедi.

118. Осы баптың негiзгi қағидаттары 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 129-133, 142-146-тармақтарында баяндалған.

V. Азаматтық құқықтар мен бостандықтар

119. Қазақстанның тәуелсiздiк алуы ел өмiрiндегi жаңа басымдықтарды айқындап бердi, олардың арасында - адамның құқықтары мен негiзгi бостандықтарының сақталуын қамтамасыз ету. Бүгiнгi күнi Қазақстан адам құқықтары саласындағы негiзгі халықаралық құжаттарға қосылды, осымен өзiнiң адамның құқықтары мен негiзгi бостандықтарының мызғымастығына кепiлдiк беретiн құқықтық, демократиялық және зайырлы мемлекеттi құру жолымен қозғалу ниетін растай түсті.

120. Адам құқықтары, оның iшiнде азаматтық құқықтар Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес танылады және кепiлдендiрiледi. Балалардың азаматтық құқықтары мен бсотандықтарына қатысты конституциялық нормалар Қазақстан Республикасының тиiстi заңнамалық кесiмдерiнде өз дамуын тапты.

121. Қазақстан Республикасында азаматтық құқықтарды қорғауды сот, төрелiк сот және аралық сот: құқықтарды тану; құқығы бұзылғанға дейiнгi жағдайын қалпына келтiру; құқықты немесе оны бұзу қаупiн тудыратын iс-әрекеттердiң жолын кесу жолымен жүзеге асырады.

Аты-жөнi, ұлты және азаматтығы

(7-бап)

122. Қазақстан Республикасының азаматтығы Қазақстан Республикасының конституциясымен, " Қазақстан Республикасындағы азаматтық туралы " Заңымен, сондай-ақ елдiң басқа да заңнамалық кесiмдерiмен регламенттеледi.

123. Қазақстан Республикасы азаматының жеке басын куәландыратын куәлiгi немесе төлқұжаты Қазақстан Республикасының азаматтығын растайтын құжат болып табылады. 16 жасқа дейiнгi балалардың азаматтығы олардың тууы туралы куәлiгiмен, ата-анасының кез келгенiнiң төлқұжатымен расталады.

124. Қазақстан Республикасының аумағындағы ата-анасының екеуi де белгiсiз бала Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.

125. Ата-анасының бiреуi бала туған сәтте Қазақстан Республикасының азаматтығында болған, ал екiншiсiнiң азаматтығы болмаған немесе оның азаматтығы белгiсiз болған бала туған жерiне қарамастан Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.

126. Баланың тууын тiркеу, оның атын, әкесiнiң атын, тегiн белгiлеу, оның iшiнде асырап алынған балаларға, шетелдiк азаматтардың, азаматтығы жоқ адамдардың балаларына қатысты рәсiмi, Қазақстан Республикасының " Неке және отбасы туралы " Қазақстан Республикасының Заңында бекiтiлiп берiлген.

127. Баланың атына, ұлтына және азаматтығына құқықтары "Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы" Қазақстан Республикасының Заңында және 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 135-140-тармақтарында айтылған.

Даралықты сақтау

(8-бап)

128. Азаматтығын, атын және отбасылық қатынастарын қоса алғанда, Қазақстан Республикасында баланың өз даралығын сақтауға құқығы Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы", "Қазақстан Республикасындағы азаматтық туралы", "Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы" Заңдарында, Қазақстан Республикасының Қылмыстық және Азаматтық кодекстерiнде көзделген. Баланың даралығына және оның сақталуына құқығы 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 214-229-тармақтарында нақты айтылған.

Пiкiр бiлдiру бостандығы

(13-бап)

129. Конвенцияның осы бабының нормасы "Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы" Қазақстан Республикасының Заңында имплементацияланған "Әрбiр баланың сөз және өз пiкiрiн бiлдiруге құқығы бар...".

130. Балалар өз пiкiрiн бiлдiру үшiн конференцияларға, викториналарға, құқықтық лекторилерге, iскерлiк ойындарға, клубтарға, дөңгелек үстелдерге және форумдарға қатысады.

131. Үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдармен әлеуметтiк әрiптестiк шеңберiнде ұйымдастырылған "Дебаттар" инновациялық бағдарламасын енгiзу республикадағы балалардың өз пiкiрiн бiлдiрудiң жаңа нысаны болды. 2003 жылдан бастап республиканың 16 өңiрiндегі 13 мың бала осы бағдарламаға қатысушылар болды. Әр түрлi деңгейдегi дебаттарды өткiзу балаларға ақпарат iздеуге және белгiлi бiр проблема бойынша материалдарды зерделеуге, сындық ой-сананы, өз бетiмен білім алуға қажеттiлiктерiн қалыптастыруға көмектеседi.

132. Баланың өз пiкiрiн бiлдiруге құқығы 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 129-132, 142-тармақтарында, сондай-ақ осы баяндаманың "Балалардың көзқарасын құрметтеу" бөлiмiнде айтылған.

Ой, ар-ождан және дiн бостандығы

(14-бап)

133. Қазақстан Республикасында дiни сала бiрқатар заңнамалық кесiмдермен: Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының азаматтық кодексiмен, "Дiни сенiм бостандығы және дiни бiрлестiктер туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен , басқа да нормативтiк құқықтық кесiмдермен реттеледi.

134. Әр түрлi конфессиялардың бейбiт өмiр сүруi үшiн қажеттi құқықтық және ұйымдастыру шарттары жасалған, конфессияаралық қатынастарды үлестiруге бағытталған бiрыңғай мемлекеттiк саясат қалыптастырылған.

135. Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде бекiте отырып, адамның дiнге сену бостандығына құқықтарын сақтау мәселелерiне тұрақты көңiл бөледi. 2003 жылы Астана қаласында өткiзiлген әлемдiк және дәстүрлi дiндер көшбасшыларының бiрiншi съезi мемлекеттiң әр түрлi мәдениет пен өркениет диалогын дамытудағы қызметiнiң, жалпыға бiрдей танылған халықаралық стандарттарға сәйкес адамның дiнге сену бостандығына құқықтарын қорғауды қамтамасыз етудiң айқын мысалы болып табылады.

136. Қазақстан Республикасының Конституциясымен әрбiр азаматқа ар-ождан бостандығына кепiлдiк берiлген.

137. Ар-ождан және дiнге сену бостандығына құқықтарын жүзеге асыруға кедергi келтiргенi үшiн Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 149-бабында қылмыстық жауапкершiлік көзделген.

138. "Терроризм мен экстремизм көрiнiстерiнiң алдын алу және тыю жөнiндегi шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2000 жылғы 10 ақпандағы N 332 Жарлығын және "Дiнтану негiздерi" курсын енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң бұйрығын орындау үшiн жалпы бiлiм беретiн мектептердiң 10-11 сыныптарында 2003-2004 оқу жылынан бастап "Дiнтану негiздерi" факультативтiк курсы енгiзiлген.

139. Жоғары сынып оқушыларын қоғамдық құбылыс ретiнде дiнмен таныстыру, сондай-ақ ислам, христиан және буддизм туралы түсiнiктi қалыптастыру осы пәндi оқытудың негiзгi мiндетi болып табылады.

140. Жалпы бiлiм беретiн мектептердiң жоғары сыныптарында оқушыларға "Дүниежүзiлiк тарих", "Адам және қоғам" мiндеттi пәндерiнiң шеңберiнде әлемдiк дiндер туралы нақты ақпарат берiледi.

141. Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм берудiң қолданыстағы мемлекеттiк жалпы бiлiм беру стандарттарында дiн тарихын оқыту жалпы бiлім беру және әлеуметтiк-экономикалық пәндердiң жекелеген тақырыптары бойынша жүзеге асырылады.

142. Қазақстан Республикасының әрбiр азаматының ар-ождан және дiн бостандығына құқығы 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 143-146-тармақтарында жазылған.

Қауымдастықтар мен бейбіт жиналыстар бостандығы

(15-бап)

143. Қазақстан Республикасының азаматтарына бiрiгу, қоғамдық ұйымдар құру, олардың қызметi, оларды қайта ұйымдастыру немесе тарату құқығы кепiлдендiрiлген.

144. Қазақстан Республикасында әрбiр баланың Қазақстан Республикасының заңнамасында рұқсат етiлген қоғамдық бiрлестiктерге, сондай-ақ коммерциялық емес ұйымдардың басқа да нысандарына және бейбiт жиналыстарға өз еркiмен қатысуға құқығы бар.

145. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк органдары балалардың тұлғасын, олардың шығармашылық дарынын, әлеуметтiк белсенділігiн дамытуды өз мақсаты етiп қойған қоғамдық бiрлестiктердiң қызметiне жәрдемдеседi.

146. Балалардың пiкiрi балалар және жастар бiрлестiктерiнiң отырыстарында, балалар ұйымдарының белсендiлерiнiң жиындарында, балалар қозғалысы көшбасшыларының конференциялары мен дөңгелек үстелдерiнде талқыланады, содан кейiн олар бiртұтас құжатқа бiрiктiрiледi.

147. 2004 жылғы тамызда Қазақстан Республикасында Ақмола облысы әкiмiнiң қолдауымен Қазақстанның барлық өңiрлерiнен, сондай-ақ Ресей Федерациясы мен Қырғызстаннан 345 баланың қатысуымен "XXI ғасыр балалары: уақыт пен өзiм туралы диалог" халықаралық саммитi өткiзiлдi, мұнда балалардың әлеуметтiк бастамаларын дамыту мәселесiне маңызды көңiл бөлiндi.

148. Ерекше әлеуметтiк институт ретiнде танылатын қазiргi заманғы балалар және жастар қоғамдық бiрлестiктерiн қолдау мақсатында 2004 жылғы 7 шiлдеде "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы" Қазақстан Республикасының Заңына қол қойылды.

149. Бүгiнгi таңда республикада 200-ден астам балалар мен жастар бiрлестiктерi мен ұйымдары жұмыс iстейдi. Мысалы, Астана қаласында жоғары сынып оқушылары мен студенттер "Астана қаласының жастар парламентi" қоғамдық бiрлестiгiн құрды. Балалар мен жастардың азаматтық белсендiлiгiн дамытуға Павлодар қаласында құрылған "Бiз - Еуразия балаларымыз", Ақтау қаласындағы - "Қазақстанның болашағы үшiн" қоғамдық бiрлестiктерi ықпал етедi.

150. 2005 жылғы қазанда Жамбыл облысында Федеративтiк Германия Республикасынан "Югенпрессклуб" журналистерiнiң қатысуымен "Қазақстандағы әлеуметтiк бағдарланған жастар саясаты" халықаралық семинары өткiзiлдi. Семинар уақытында балалар және жастар қоғамдық ұйымдарының, жоғары оқу орындары мен колледждер жанындағы жастар iстерi жөнiндегi комитеттердiң өкiлдерiмен, ұлттық мәдениет орталықтарының жас өкiлдерiмен кездесулер өткiзiлдi.

151. Конвенцияның "Қауымдастықтар мен бейбiт жиналыстар бостандығы" 15-бабының нормасы 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 147-150-тармақтарында жазылған.

Жеке өмiрдi қорғау

(16-бап)

152. Қазақстан Республикасының Конституциясына, "Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы" Қазақстан Республикасының Заңына және басқа да заңнамалық кесiмдерге сәйкес әрбiр адамның жеке өмiрiне қол сұқпау құқығы бар.

153. Бала құқықтарын қорғау мақсатында республикада өмiрде қиын жағдайға душар болған балаларға уақтылы көмек көрсету жөнiндегi мемлекеттiк және мемлекеттiк емес қоғамдық ұйымдар, волонтерлiк қозғалыс қызметiнiң белсендiлiгi арта түстi. Қадағалаусыз және панасыз қалған балаларды анықтау жөнiндегi рейдтер тұрақты жүргiзiлiп тұрады. Жыл сайын республикада 10 мыңға жуық осындай балалар анықталады. Мемлекеттiк органдар олардың одан арғы тағдырын белгiлеу: отбасына оралу, интернат мекемесiне орналастыру жөнiнде шаралар қабылдайды.

154. Баланы, оның iшiнде жетiм баланың тұрғын үйiн сақтап қалуға құқығы Қазақстан Республикасының заңнамасымен регламенттелген.

155. "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес баланың меншiк құқығында оған тиесiлi мүлiкке иелiк етуге құқығы бар. Осы норма Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң (Жалпы бөлiм) 22 және 23-баптарында қамтамасыз етiлген.

156. Осы Заңда баланың тұрғын үй-жайға құқығы немесе тұрғын үй-жайды пайдалануға құқығы айқындалған.

"Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 114-бабына сәйкес жергiлiктi атқарушы органдардың (қорғаншылық және қамқоршылық органдарының) алдын ала келiсiмiнсiз қорғауындағы адамға тиесiлi заң бойынша мұрасынан бас тартуға әкелетiн қорғауындағы адамның мүлкiн иелiктен шығару, айырбастау немесе сыйға тарту жөнiндегi мәмiлелердi, сондай-ақ қорғауындағы адамның мүлкiн азайтуға әкелетiн кез келген басқа да мәмiлелердi жасауға ешкiм де құқылы емес.

157. Осыған байланысты жергiлiктi атқарушы органдар Қазақстан Республикасының заңнамасы нормаларының орындалуын бақылауды жүзеге асырады және тұрғын үйдi заңсыз иелiктен шығару фактiлерiнiң жолын кесу жөнiндегi шараларды қабылдайды. Мұндай жағдайлар Алматы қаласында, Оңтүстiк Қазақстан, Жамбыл, Қостанай, Ақтөбе облыстарында және республиканың басқа өңiрлерiнде орын алған. Барлығы 2003 жылдан 2005 жылға дейiн сотқа тұрғын үйдi қайтару жөнiнде 112 талап-арыз берiлген.

158. Мемлекеттiк балалар мекемелерiне тәрбиелеуге орналастырылған балаларға тұрғын үй алаңын сақтап қалуды көздейтiн тұрғын үй заңнамасының нормаларын ескере отырып, ол қорғаншы туысқандарына қатысты әрқашан қолданыла бермейдi. Балалар үйлерi мен жетiм балаларға және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған интернаттық бiлiм беру ұйымдарында тәрбиеленетiн балалардың 13 мыңнан астамының қазiргi уақытта тек 3 мыңға жуық баласы ғана бекітiлiп берiлген тұрғын үйге ие.

159. Осы проблеманы шешу үшiн республикада жетім балалар және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар қатарынан бiлiм беру ұйымдарының түлектерi үшiн 23 жасөспiрiмдер үйi ашылған, оларда 17-ден 23 жасқа дейiнгi жастағы 1000 түлек тұрады. Есептi кезеңде осы санаттағы балалар үшiн 129 пәтер бөлiнген, сотқа талап-арыз бойынша 32 пәтер қайтарылған, бекiтiлiп берiлген тұрғын үйiне 517 бала оралған.

160. Конвенцияның "Жеке өмiрдi қорғау" 16-бабының нормалары 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 151-152-тармақтарында жазылған.

Тиiстi ақпаратқа қол жеткiзу

(17-бап)

161. Мектептердi одан әрi компьютерлендiру, оларды Интернетке қосу және телефон жүргiзу жөнiнде белсендi жұмыс жүргiзiлуде. Қазiр республика бойынша орта есеппен 32 оқушыға 1 компьютерден келедi, ауылдық жерлерде бұл көрсеткiш 29 оқушыны, кәсiптiк бастауыш бiлiм беру ұйымдарында 23 оқушыны, кәсiптiк орта бiлiм беру ұйымдарында 23 оқушыны құрайды.

162. Ел Президентiнiң жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауындағы мiндеттердi ескере отырып, 2007 жылға қарай компьютерлiк техникалық жарақтандырылуды 20 оқушыға бiр компьютер есебiне жеткiзу жоспарланып отыр.

163. Интернеттi оқу-тәрбиелеу процесiнде пайдалану мүмкiндiгiне 87 пайызға жуық мектептер, ал ауылдық жерлерде - 84 пайызға дерлiгi ие. 90,8 пайыздан астам мектепке, оның iшiнде 88,6% ауылдық мектептерге телефон жүргiзiлген.

164. Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасының информатика негiздерiн ертеден зерделеу және жалпы бiлiм беретiн мектептер мен мектепке дейiнгі ұйымдарды компьютерлендiру туралы ережелерiн ескере отырып, қазiргi уақытта жаңа технологияларды және қазақ, орыс және Қазақстан халықтарының басқа тiлдерiндегi компьютерлiк бағдарламалардың мазмұнын әзiрлеу және енгiзу жөнiндегi ғылыми-әдiстемелiк база айқындалуда және нығайтылуда.

165. Қазiргi уақытта оқу пәндерiнiң 25 пайызы компьютерлiк бағдарламалармен қамтамасыз етiлген. Электронды оқулықтар мен мультимедиалық бiлiм бағдарламаларын әзiрлеу жалғасуда.

Қазақстан Республикасының жалпы бiлiм беретiн мектептерiне арналған оқулықтар мен оқу-әдiстемелiк кешендердi дайындаудың және шығарудың нысаналы бағдарламасына сәйкес отандық оқулықтар әзiрленген және оқу процесiне кезең-кезеңмен енгiзiлуде. 2005-2006 оқу жылында оқу процесiне 9-сынып оқушыларына арналған оқулықтар енгiзiлген және 5-сынып оқушыларына арналған оқулықтар қайта шығарылған.

166. "Бiлiм беру ұйымдарының бiлiм алушылары мен тәрбиеленушiлерiн оқулықтармен қамтамасыз ету ережесiн бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2003 жылғы 19 ақпандағы N 173 қаулысына сәйкес интернат ұйымдарының тәрбиеленушiлерi, жетiм балалар, аз қамтылған және көп балалы отбасылардың балалары оқулықтармен тегiн қамтамасыз етiледi.

167. Оқулықтардың сапасын арттыру және бәсекелi ортаны дамыту мақсатында 2004 жылы "Бiлiм туралы" Қазақстан Республикасының Заңына толықтыру енгiзiлдi, ол бiлiм беру ұйымдарының (мектеп мұғалiмдерiнiң) оқу әдебиетiн таңдау мүмкiндiгiн жасауды, оқу процесiне баламалы оқулықтарды енгiзудi көздейдi.

168. Оқу әдебиетiн сапалы сараптамадан өткiзудi және мониторингiлеудi ұйымдастыру үшiн Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 29 сәуiрдегi N 405 қаулысымен "Оқулық" республикалық ғылыми-практикалық орталығы құрылды.

169. Республикалық бюджетте 2005 жылы оқулықтардың және оқу-әдiстемелiк кешендердiң сарапшыларының жұмысына ақы төлеу үшiн бiрiншi рет қаржы қаражаты көзделдi.

170. Оқу әдебиетiн жасау жөнiндегi нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру мақсатында "Қазақстан Республикасында бiлiм беру ұйымдарына арналған оқу әдебиетiн әзiрлеу жөнiндегi ұсынымдар" (Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрiнiң 2005 жылғы 6 мамырдағы N 284 бұйрығы) және "Оқу әдебиетiн сарапшылардың дерекқорын қалыптастыру ережесi" әзiрлендi және бекiтiлдi (Қазақстан Республикасы Білiм және ғылым министрiнiң 2005 жылғы 15 маусымдағы N 409 бұйрығы).

171. Оқулықтардың және оқу-әдiстемелiк кешендердiң сапасын жақсарту үшiн 2005 жылы: "Жаңа ұрпақ оқулықтарының сапасын арттыру жолдары бiлiм беру ұйымдарының оқу әдебиетiн таңдау мүмкiндiгiн жасау" республикалық семинары, "Оқу кiтабын шығару саласындағы ынтымақтастық (Қазақстан, Ресей, Қырғызстан): бiлiм берудiң барлық деңгейлерiне арналған оқу әдебиетiн әзiрлеу, сараптамадан өткiзу және шығару" халықаралық семинары, "Ресей мен Қазақстанның оқу кiтабын шығаруы: математика оқулықтары мен ОӘК-нi бiрлесiп әзiрлеу, олардың сапасына сараптама жасау" халықаралық семинары өткiзiлдi. Осы мәжiлiстерде оқулықтардың авторларымен, педагогикалық қызметкерлермен, кiтап шығарушылармен бiрлесiп, оқу кiтабын шығару саласындағы проблемалық мәселелер талқыланды.

172. Қазақстан Республикасында балалар кiтаптарын қоса алғанда, балаларды баспа ақпаратымен қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар қабылданды. Мектепалды бiлiм беру процесiнiң сапасын арттыру және мектепке дейiнгi жастағы балаларды балалар кiтаптарымен қамтамасыз ету мақсатында 2003 жылы 82 атаудан тұратын 19 жаңа оқу-әдiстемелiк кешен әзiрлендi және мектепалды сыныптар мен топтардың оқу-тәрбиелеу процесiне енгiзiлдi.

173. Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi 2005 жылғы желтоқсанда "Сәбилерге - туған ел шуағы" (Страна - дошкольному детству) Республикалық акциясын жариялады. Акцияға "Шыққұла", "Алматыкiтап", "Аруна", "Арман-ПВ", "Атамда" баспалары белсендi қатысты, олар мектепке дейiнгi ұйымдарға 1,5 млн. теңгеден астам сомаға балалар әдебиетiн жiбердi.

174. Балалардың тиiстi ақпаратқа қол жеткiзуi бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жүргiзiлетiн Қазақстан Республикасы мемлекеттiк саясатының негiзгi бағыттарының бiрi болып табылады.

175. Мемлекеттiк ақпараттық саясатты жүргiзуге арналған мемлекеттiк тапсырыс шеңберiнде "Хабар", "Ел арна", "Қазақстан", "31-арна", "NS радиосы", "TAҢ", "Арай-плюс", "Астана қаласының теледидары", "Carat - болжам", "Рахат ТД", "Алва ТД", "КTК 7" арналарында және "Қазақ радиосында" "Заң ғана", "Третьего не дано", "Азамат", "Топ малыш", "Лидер XXI века", "ХХI ғасыр көшбасшысы", "Сказки дядюшки Баю", "В гостях у Тофика", "Территория трафика", "Екiншi сынып", "Алтын қақпа", "Кодекс", "Алтын сақа", "Алтын айдар", "Желтоқсан, 177: территория права", "Желтоқсан, 177: әдiлет арнасы", "Детская площадка", "Сиқырлы айна", "Ғажайып ғаламшар", "Образование: проблемы и перспективы", "Кешкi ертегi", "Собеседник", "Оян қазақ", "Керек кәсiп", "Атажұрт", "Планета детей", "Балауса", "Паритет", "Бетпе-бет" "Пapacaт", "Бec асыл", "Өнерпаз болсаң", "Тағдырлар", "Қазақстан жастары", "На грани", "Жастар", "Дода", "Отбасы", "Елтаным", "Адам және Заң", "Ана тiлi", "Тағылым", "Балғын", "Қоғамдық қабылдау", "Интеллектуальные олимпиады", "Дочки-сынючки" және басқа мамандандырылған бiлiм беру-танымдық, құқықтық, жастар және балалар бағдарламалары тұрақты шығып тұрады.

176. Балалар тақырыбы бойынша: "Лидер", "Әнші балапан", "Дружные ребята", "Ұлан", "Teenager", "Ералаш", "Бегемот", "Ақ желкен", "Балдырған", "Көгершiн", "Мир детства", "Балапан", "Верблюжонок-Ботақаным", "Отбасы және балабақша-Семья и детский сад", "Сказки старого сундука", "Цветик-семицветик", "Айгөлек", "Планета детства", "Балбұлақ", "Мөлдiр бұлақ", "Балғын", "Мектеп әлемi", "Лицеист", "Зеленое яблоко", "Школьные вести", "Вместе", "Балбөбек", "Детский парк", "Балжұмбақ", "Болажон", "Қошақан", "Жеткіншек", "Жамбыл өрендерi" сияқты өңiрлiк басылымдар белсендi жұмыс iстейдi.

177. Баланың тиiстi ақпаратқа қол жеткiзу құқықтары 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 153-158-тармақтарында жазылған.

Азаптауға немесе қарым-қатынастың немесе жазалаудың

басқа да қатыгез, адамға тән емес немесе абыройды

қорлайтын түрлерiне ұшырамау құқығы

(37 баптың а) тармақшасы)

178. Конвенцияның осы бабының ережелерi қазақстандық қылмыстық iс жүргiзу заңнамасының нормаларында өз бейнесiн тапты. Атап айтқанда, кәмелетке толмағандарды азаптауды және өзге де процеске қатысушылардың барлығына, оның iшiнде кәмелетке толмаған күдiктілерге, айыпталушыларға, жәбiрленушiлерге және куәларға қатысты тергеудi жүргiзудiң жол берiлмейтiн әдiстерiн қолданудан қылмыстық-құқықтық қорғау бар.

179. Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу кодексi қылмыстық iс жүргiзудің қатысушысы болған балаларды азаптаудан және өзге де терiс iс-әрекеттерден қорғаудың белгiлi бiр жүйесiн жасайды.

Баланы қорғаудың қосымша кепiлдiктерi тергеу iс-әрекеттерiн жүргiзген кезде қорғаушының, заңды өкiлдiң және педагогтың қатысуы, мiндеттi алдын ала тергеу, бас бостандығынан айыру орындарында ересектерден бөлек орналастыру, туыстарын баланы ұстау туралы дереу хабардар ету болып табылады.

180. 2004 жылы Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанындағы Адам құқықтары жөнiндегi комиссия "Қазақстан Республикасында адам мен азамат құқықтарының сақталуы туралы" баяндама дайындады, оның бөлiмдерiнiң бiрiнде алдын ала тергеу және анықтау барысында адам мен азамат құқықтарының сақталуына талдау жасалған, құқық қорғау органдарының азаматтардың қылмыс туралы өтiнiштерi мен хабарларын есепке алудың және тiркеудiң толықтығын қамтамасыз ету және олар бойынша заңды шешiмдер қабылдау жөнiндегi ведомствоiшiлiк жұмысын жетiлдiру жөнiнде ұсынымдар берiлген.

181. 2005 жылы "Сандж зерттеулер орталығы" қоғамдық бiрлестiгi Қазақстан Республикасының Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлеттi өкiлiнiң аппаратымен, сондай-ақ Iшкi iстер, Әдiлет министрлiктерiмен бiрлесiп, республикадағы ювенальды әдiлеттi сипаттайтын көрсеткiштер жүйесiне талдау жүргiздi, ол ұстау, тұтқындау және жауап алу кезiнде қорқыту, қол көтеру, балаларды жеткiлiксiз тамақтандыру оқиғалары орын алғанын көрсеттi.

182. Осыған байланысты республикада кәмелетке толмаған қылмыс жасауға күдiктiлер мен айыпталушыларды қамауда ұстаудың тәртiбi мен шарттарын регламенттейтiн нормативтiк құқықтық кесiмдер iзгiлiк жағына қарай қайта қаралды. Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2003 жылғы 8 қыркүйектегi N 889 қаулысына сәйкес тамақтандырудың жоғарылатылған нормасы белгiлендi, тергеу мен анықтауды жүргiзудi соттың және прокурордың қадағалауы күшейтiлдi. Билiктi асыра және терiс пайдаланғаны үшiн iшкi iстер органдарының 185 қызметкерi қылмыстық жауапкершiлiкке тартылды.

183. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiне сәйкес кәмелетке толмағандарды тәрбиелеу жөнiндегi мiндеттердi орындамағаны немесе тиiсiнше орындамағаны, балаларға қатiгездiкпен қарау фактiлерi үшiн айыпты тұлғалар қылмыстық жауапкершiлiкке тартылады. Соңғы үш жыл iшiнде осы бап бойынша 298 ата-ана қылмыстық жауапкершiлiкке тартылды.

184. Кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау мақсатында "Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес 2005 жылғы наурызда Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы "Кәмелетке толмағандар туралы заңнаманың қолданылуын прокурорлық қадағалау туралы" бұйрық шығарды. Бұл бұйрықпен кәмелетке толмағандар туралы заңнаманың қолданылуын қадағалауды ұйымдастыру кезiнде Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының құрылымдық бөлiмшелерiнiң қызметiн үйлестiру кәмелетке толмағандар туралы заңдардың қолданылуын қадағалау жөнiндегi топқа жүктелдi. Республиканың әр өңiрiнде кәмелетке толмағандарға қатысты заңнама нормаларының қолданылуын қадағалау прокурордың аға көмекшiсiне жүктелген.

185. 2003 - 2005 жылдар аралығында республикада уақытша ұстау орындары мен пенитенциарлық мекемелердiң персоналын оқытудың және даярлаудың тиiмдi жүйесi мақсатында 23 семинар, 10 қысқа мерзiмдi бiлiктiлiктi жоғарылату курстары өткiзiлдi, ұсталған не қамалған тұлғалармен қарым-қатынас жасау стандарттарын айқындайтын Қазақстан Республикасы заңдарының және Қазақстан Республикасы мойындаған халықаралық құқықтық кесiмдердiң негiзгi ережелерiн қамтитын кiтапшалар, буклеттер дайындалды және шығарылды.

186. Түзеу мекемелерiндегi балалармен жұмыс iстейтiн мекемелердiң, қызметтер мен органдардың қызметкерлерiне практикалық көмек көрсету үшiн адам құқықтары саласында бiлiм беру мазмұнындағы әдебиетi бар кiтапханалар бар.

187. 2003 жылы Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясы "Әлеуметтiк-психологиялық көмек ғылыми-практикалық орталығы" үкiметтiк емес қоғамдық ұйымымен бiрлесiп, балалардың зорлық-зомбылықсыз мiнез-құлқы мен олардың зорлыққа қатынасы жөнiнде зерттеу жүргiздi. Бұл зерттеуге республиканың 8 өңiрiнен 12 - 18 жас аралығындағы балалар, ата-аналар, мұғалiмдер, кәмелетке толмағандар iсi жөнiндегi инспекторлар қатысты. Осы зерттеулердi талдау көрсеткендей, құрдастары мен ересектер тарапынан заңға қайшы iс-қимыл: қорлау, бопсалау, ұрып-соғу орын алып отыр. Мұндай жағдайдың негiзгi себептерi өзара түсiнiстiк пен ересектер тарапынан қамқорлықтың болмауы, жас адамның стрестермен күресуге қабiлетсiздiгi, өмiр дағдысының, оның iшiнде құрдастарымен және ересектермен араласу дағдысының болмауы болып табылады.

188. Ынтымақтастық психологиясы мен педагогикасының тиiмдi жүйесiн қалыптастыру үшiн балалардың мүдделерiн қорғау мақсатында Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң жанынан Республикалық қоғамдық ата-аналар кеңесi құрылды, Қазақстан Республикасында бiлiм беру ұйымдарында тәрбиелеудiң 2006 - 2011 жылдарға арналған кешендi бағдарламасы бекiтiлдi, ата-аналардың мектепке деген оң көзқарасын қалыптастыру жөнiндегi "Жүректен жүрекке" ұсынымдары әзiрлендi. Балалардың жауапкершiлiк мiнез-құлқының өмiр дағдысын қалыптастыру үшiн, олардың денсаулығын сақтау үшiн үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдарды қолдау кезiнде бiлiм беру ұйымдары "Тең - теңiне" қағидаты бойынша интерактивтi тренингiлiк бағдарламаларды енгiзуде.

189. Азаптауға немесе қарым-қатынастың немесе жазалаудың басқа да қатыгез, адамға тән емес немесе абыройды қорлайтын түрлерiне ұшырамау құқығы 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 159-162-тармақтарында көрсетiлген.

VI. Отбасылық орта және баламалы күтiм

Ата-аналардың баланы басқару құқығы

(5-бап)

190. Балаларды тәрбиелеу және қорғау жөнiндегi негiзгi мiндет пен құқық отбасы мен ата-аналардың мойнында. Ата-аналардың баланы басқару құқығы Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында (" Неке және отбасы туралы ", "Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы", " Бiлiм туралы " Қазақстан Республикасының Заңдары және басқалары) бекiтiлген. Бұл туралы егжей-тегжейлi ақпарат 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 163-169-тармақтарында қамтылған.

191. Мемлекеттiк органдар қызметiнiң бiр бағыты халықаралық және үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдармен өмiрде қиын жағдайға душар болған балалардың құқықтарын қорғау мәселелерi бойынша өзара iс-қимыл жасау болып табылады.

192. Жергiлiктi атқарушы органдар Қазақстанның Дағдарыс орталықтары одағымен бiрлесiп, республикада отбасы проблемаларының алдын алу және оларға уақтылы ден қою арқылы балаларды қорғау мәселелерi бойынша әлеуметтiк инфрақұрылым жасау жөнiнде жұмыс жүргiзуде. Бұл бағыттағы жұмыс тиiмдi болуы үшiн көрсетiлетiн қызметтердiң сапасын айқындау мақсатында халықаралық ЮНИСЕФ сарапшыларын тарта отырып, әлеуметтiк қызметтердiң стандарттарын әзiрленуде, 2005 жылғы қарашадан бастап республикада "Бала құқығын қорғау - мемлекеттiң жаңа стратегиясы" жобасын iске асыру басталды.

193. Республикада отбасының барлық мүшелерiмен жұмыс жөнiндегi кешендi психологиялық, педагогикалық, заңдық, бiлiм беру және түзеу бағдарламаларын ұйымдастыру арқылы мүшелерi дағдарысты жағдайға ұшыраған отбасыларға бағдарланған әлеуметтiк қызметтер көрсету жөнiнде шаралар қабылданып жатыр. Қазiргi уақытта республиканың 12 жоғары оқу орнында 050905 "Әлеуметтiк жұмыс" мамандығы бойынша 967 студент даярлануда. Әлеуметтiк қызметкерлер мен психологтарды даярлау бағдарламаларында арнайы "Балаларды әлеуметтiк қорғау" курстары көзделген.

194. Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасында отбасыға және балаларға консультациялық көмек қызметiнiң әр қилы модельдерi әзiрленуде. Республиканың барлық өңiрлерiнде мүгедек балалары бар отбасылар үшiн әлеуметтiк қызмет желiлерi құрылған.

195. Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлiгi Стандарттау, метрология және сертификаттау комитетiнiң 2003 жылғы 21 ақпандағы N 65 бұйрығымен "Халыққа әлеуметтiк қызмет көрсету. Мүмкiндiгi шектеулi балаларға үйде әлеуметтiк қызмет көрсету. Қызметтер көлемi" мемлекеттiк стандарты бекiтiлдi.

196. "Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының шеңберiнде балалардың дамуындағы ауытқуларды ерте анықтаудың және оларға арнайы көмек көрсетудiң мемлекеттiк жүйесiн құру жөнiнде жұмыс жүргiзiлiп жатыр. Бұл үшiн бiр республикалық және 58 психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялар ашылды және ойдағыдай жұмыс істеуде, олардың әрқайсысы туғаннан кәмелетке толғанға дейiнгi 60 мың балаға есептелген.

197. Психологиялық-педагогикалық және медициналық-әлеуметтiк көмекке мұқтаж балаларды уақтылы түзеу-педагогикалық қолдау үшiн жергiлiктi атқарушы органдар 2003 жылдан бастап жалпы бiлiм беретiн мектептердiң жанынан 13 оңалту орталығын, 103 психологиялық-педагогикалық түзеу кабинетiн, 114 логопедтiк пункт ашты, бұларда балалардың ата-аналарына да консультациялық көмек көрсетiледi. Балалардың дамуы және әрбiр баланың дамушы қабiлеттерi туралы бiлiм мен ақпаратты ата-аналарға педагогтар, психологтар, оның iшiнде мектеп дәрiгерлерi, әлеуметтiк қызметкерлер жеткiзедi. Әлеуметтiк, педагогикалық, медициналық және басқа да мекемелердiң отбасымен әр түрлi даму сатысында жұмыс iстеуiнiң арнайы нысандары мен әдiстерi дамытылуда.

Ата-аналардың жауапкершiлiгi

(18-баптың 1-2-тармақтары)

198. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ата-аналар балаларды тәрбиелеу және дамыту үшiн жауапты болады. Бұл мәселе бойынша егжей-тегжейлi ақпарат 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 170-174-тармақтарында қамтылған.

199. Конвенцияны орындай отырып, Қазақстан отбасының бала тәрбиесiндегi түйiндi рөлiн мойындайды және отбасының өз функцияларын орындауы үшiн қолда бар ресурстар шеңберінде неғұрлым қолайлы жағдай жасауға ұмтылады. Бұл ретте балалы отбасыларға төленетiн төлемдердiң мөлшерi, балаларды әр қилы дамытушы қызметтермен және қараумен қамту ұлғайып келедi.

200. Мүгедек балаларды үйде оқытуда оқу-тәрбие ұйымдарының ата-аналарға көмек көрсетуi мақсатында Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң 2004 жылғы 26 қарашадағы N 974 бұйрығы шығарылды.

201. Сонымен қатар, республикада жекелеген ата-аналардың бала тәрбиесi үшiн жауапкершiлiгiнiң төмендеу фактiлерi орын алып отыр. Мысалы, 2003 - 2005 жылдары кәмелетке толмаған балаларды тәрбиелеу жөнiндегi мiндеттерiн орындамағаны үшiн 15768 ата-ана мен оларды алмастырушы тұлғалар әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылды, 4220 ата-ана сот тәртiбiмен ата-ана құқығынан айырылды.

202. Тек 2005 жылдың өзiнде республиканың iшкi iстер органдарында 12 мыңнан астам тұрмысы қолайсыз отбасы есепте болды, 1 мыңнан астам ата-ана сот тәртiбiмен ата-құқығынан айырылды, 680 ата-анаға баланы алып қою сияқты мәжбүрлi шара қолданылды. 2 мыңнан астам ата-ана әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылды.

203. Республикада отбасыдағы жайсыздықты ерте анықтау мақсатында республикалық және өңiрлiк деңгейлерде кешендi шаралар қабылданып жатыр. Есептi кезеңде Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгi отбасы мен балаларға әлеуметтiк қызмет көрсетудiң 16 орталығын, терiс құбылыстарға бейiм ассоциалдық отбасыларға көмек көрсету үшiн үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың қолдауымен 16 психологиялық-педагогикалық орталық ашты.

204. Республиканың бiлiм беру ұйымдарында отбасылық тәрбие мәртебесiн арттыру үшiн "Жылдың үздiк отбасысы" конкурсын өткiзу дәстүрге айналды, ата-аналар арасынан "Отбасылық кездесу" клубтары құрылды.

205. 2003 жылғы сәуiрде Алматы қаласында "Мектеп және отбасы: өзара iс-қимыл проблемалары және оларды шешу жолдары" халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы өткiзiлдi.

206. 2004 - 2005 жылдары республиканың барлық өңiрiнде "Жеке тұлғаны қалыптастырудағы отбасы мен мектептің рөлi", "Жеке тұлға тәрбиесiндегi ата-аналардың жауапкершiлiгiн арттыру", "Отбасыдағы адамгершiлiк тәрбие" тақырыптарына облыстық, аудандық, қалалық ата-аналар жиналыстары, конференциялар, дөңгелек үстелдер өткiзiлдi, бұларға шамамен 100 мың ата-ана, бiлiм беру, денсаулық сақтау, халықтық әлеуметтiк қорғау органдарының, құқық қорғау органдарының, ЖҚТБ, СӨС орталықтарының және басқа да мүдделi ұйымдардың өкiлдерi қатысты. Бұл iс-шараларда бала тәрбиесiндегi отбасының рөлiн арттыру, ата-аналардың психологиялық-педагогикалық даярлығы, тұрмысы қолайсыз отбасыларға, өмiрде қиын жағдайға душар болған отбасыларға көмек көрсету мәселелерi кеңiнен талқыланды.

207. Қазақстан Республикасының бiлiм беру жүйесiнiң республикалық басшы және ғалым-педагог кадрларының бiлiктiлiгiн арттыру институты қазiргi уақытта "Жеке тұлғаны қалыптастыруда тәрбие субъектiлерiнiң өзара iс-қимылы" тақырыбы бойынша ғылыми зерттеу жүргiзуде, ата-аналарға бала тәрбиесi бойынша көмек көрсету үшiн әдiстемелiк құрал әзiрлеуде, республиканың қоғамдық Ата-аналар кеңестерiнiң өкiлдерi үшiн оқыту семинарын, сондай-ақ мектептiң ата-аналар қоғамымен өзара iс-қимылын ұйымдастыру мәселелерi бойынша курстық iс-шаралар өткiзудi жоспарлап отыр. Бiлiктiлiктi жоғарылату курстарында педагог қызметкерлердiң әр түрлi санаттары үшiн ата-аналармен жұмыс мәселелері бойынша мiндеттi дәрiстер оқу көзделген.

208. Жұмыс тәжірибесiн қорыту және тарату мақсатында Ата-аналардың үздiк қоғамдық ұйымдары туралы республикалық дерекқор жасалды, Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi ата-аналар қоғамымен педагогикалық өзара іс-қимыл туралы WEB-сайт парағын ашты.

Ата-аналарынан айыру

(9-бап)

209. Республикада балаларды ата-анасынан айыру мәселелерi Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық iс жүргiзу, Қылмыстық атқару кодекстерiнде, "Неке және отбасы туралы", "Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы" Қазақстан Республикасының Заңдарында, және басқа да нормативтiк құқықтық кесiмдерде айқындалған.

210. Балаларды ата-анасынан айыру мәселелерi 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 175-187-тармақтарында және осы баяндаманың "Ата-аналардың жауапкершiлiгi" деген бөлiмiнде көрсетiлген.

211. Отбасының ыдырау салдарларын барынша азайту, оны әлеуметтiк оңалту және баланы биологиялық отбасында сақтап қалу үшiн республикада отбасылық жайсыздықтың алдын алудың әр түрлі шаралары дамытылуда.

212. Мысалы, қамқоршылық және қорғаншылық органдарының жұмысымен қатар "Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы" Қазақстан Республикасының Заңында егер кәмелетке толмағандардың ата-аналары немесе заңды өкiлдерi оларды тәрбиелеу, оқыту және бағып-күту жөніндегi өз мiндеттерiн орындамаса, олардың мiнез-құлқына терiс әсер етсе не оларға қатыгездiкпен қараса, оларға қатысты жеке алдын алу жұмысын жүргiзу функциялары кәмелетке толмағандар арасындағы қадағалаусыз қалудың және құқық бұзушылықтардың алдын алу жүйесiнiң барлық органдары мен мекемелерiне берiлген.

213. Республиканың iшкi істер органдары Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң қылмыстық атқару инспекцияларымен бiрлесiп, жазасын өтеу Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi 72-бабының тәртiбiне сәйкес кейiнге қалдырылған, балаларды тәрбиелеу, оқыту және бағып-күту жөнiндегi өз мiндеттерiн орындамайтын және (немесе) олардың мiнез-құлқына терiс әсер ететiн, сотталған әйелдерге қатысты материал дайындап жатыр.

214. Өмiр cүpуi, оқуы және тәрбиеленуi үшiн қажеттi жағдай жасау мақсатында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар мемлекеттiк мекемелерге бөлiнедi немесе Қазақстан Республикасының азаматтары отбасыларының қамқорлығына, қорғаншылығына берiледi.

215. Қазiргi уақытта республиканың бiлiм беру, денсаулық сақтау, халықты әлеуметтiк қорғау жүйесiнiң ұйымдарында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 16 мыңнан астам бала тәрбиеленуде. Оның 3 мыңнан астамы - ата-анасы бас тартқан балалар, 1 мыңнан астамы - тастандылар, ата-анасы өз құқықтарынан айырылған - 5 мыңнан астам, қамау орындарында жүрген - шамамен 1 мың, iздеу салынған - шамамен 3 мың, ұзақ мерзiмдi емдеуде - 900-ден астам бала бар.

Отбасымен қосу

(10-бап)

216. Кәмелетке толмаған баланың Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге шығуы Қазақстан Республикасының заңнамасында регламенттелген.

217. ТМД мемлекеттерi арасында визасыз жол жүру жасөспiрiмдердiң қадағалаусыз, отбасының ересек мүшесiнiң сүйемелдеуiнсiз көшi-қонына алып келуiне байланысты балалардың отбасымен қосылуын қамтамасыз ету мақсатында және кәмелетке толмағандардың қадағалаусыз қалуын болдырмау үшiн 2002 жылғы 7 қазанда Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердiң кәмелетке толмағандарды олардың тұрақты тұратын мемлекеттерiне қайтару мәселелерiндегi ынтымақтастығы туралы келiсiмге қол қойылды.

218. Бұл Келiсiм Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 12 шiлдедегi N 756 қаулысымен бекiтiлдi.

219. Осы Келiсiм негiзiнде соңғы 3 жылда 310 жасөспiрiм республиканың шегiнен тыс өздерiнiң тұрақты тұратын мемлекеттерiне жеткiзiлдi.

220. Бұл мәселе бойынша егжей-тегжейлi ақпарат 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 188-192-тармақтарында қамтылған.

Заңсыз жол жүру және қайта оралмау

(11-бап)

221. Кәмелетке толмағандарды заңсыз шығару жөнiндегi жұмысты одан әрi жетiлдiру мақсатында республикада iшкi iстер органдарының адам трафигiне қарсы күрес жөнiндегi бөлiмшелерi құрылды.

222. Iшкi iстер министрлiгiнiң бұйрығымен Адамды саудаға салуға және заңсыз көшi-қонға қарсы күрес жөнiнде мамандар даярлаудың халықаралық оқу орталығы құрылды.

223. 2002 - 2004 жылдары iшкi iстер органдары Қылмыстық кодекстiң 128 "Адамдарды пайдалану мақсатында азғырып көндiру, сондай-ақ шығару және транзитi" бабы бойынша 19, оның iшiнде кәмелетке толмағандарды азғырып көндiру жөнiнде 3 қылмыстық iс қозғады.

224. Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi мемлекеттiк органдармен бiрлесiп, Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң адамды сатуға қарсы күрес, қылмысты болдырмау және оның алдын алу жөнiндегi 2006 - 2008 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарын әзiрледi, мұнда кәмелетке толмағандарды сату мәселелерi де қамтылған. Қазiргi уақытта БҰҰ-ның "Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы" конвенциясы және оны толықтыратын "Адамдарды, әсiресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алу және оны болдырмау туралы" хаттама мен "Мигранттарды құрлықта, теңiзде және әуеде заңсыз шығаруға қарсы" хаттама ратификациялауға дайындалып жатыр.

225. Конвенцияның 11-бабының заңсыз жол жүру және қайта оралмау туралы нормалары 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 193-194-тармақтарында көрсетілген.

Баланы күтiп-бағуды қалпына келтiру

(27-баптың 4-тармағы)

226. Қазақстан Республикасында баланы күтiп-бағуды қалпына келтiру мәселелерi Қазақстан Республикасының заңнамасымен регламенттелген және 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 195-199-тармақтарында көрсетiлген.

Отбасылық ортасынан айырылған балалар

(20-бап)

227. Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында өзiнiң отбасылық ортасынан айырылған балалардың құқықтары және тиiстi органдар мен ұйымдардың осы құқықтарды қамтамасыз ету жөнiндегi мiндеттерi " Неке және отбасы туралы ", " Отбасы үлгiсiндегi балалар ауылы және жасөспiрiмдер үйлерi туралы", "Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы", "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы", " Тұрғын үй қатынастары туралы " Қазақстан Республикасының Заңдарында және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнде көрсетiлген.

228. 1998 жылдан бастан осы уақытқа дейiн республикада қорғаншылыққа, қамқоршылыққа, асырап алуға, патронатқа 80 мыңнан астам бала отбасыларға берiлдi.

2006 жылғы 1 қаңтарда мемлекеттiк денсаулық сақтау, халықты әлеуметтiк қорғау, бiлiм беру жүйесi ұйымдарында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 16 мыңнан астам бала тәрбиеленуде.

229. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға мемлекеттiк қолдау көрсету үшiн республиканың бiлiм беру жүйесiнде 110 бiлiм беру ұйымы:

75 балалар үйi мен интернат, 29 отбасы үлгiсiндегi балалар үйi, 6 отбасы үлгiсiндегi балалар ауылы жұмыс iстейдi. Бұған қосымша 10 жеке меншiк балалар үйi, 3 "SOS-Балалар қалашықтары" ашылды. Жетiм балалар қатарындағы түлектер үшiн 23 Жасөспiрiмдер үйi жұмыс iстейдi, мұнда олар 23 жасқа дейiн тұрады.

230. Республикада оларда күтiп-бағу жағдайын отбасылық жағдайға жақындастыру мақсатында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған балалар үйлерi мен интернат мекемелерiнде институционалдандыру жөнiндегi жұмыс жалғасуда. Балалар үйiн ықшамдау мақсатында бүгiнгi таңда олардың көпшiлiгi отбасы үлгiсiнде жұмыс iстейдi. Балалар 8-10 адамнан құралған, өзара туыстық қатынастармен, бауырмалдықпен және достықпен байланысқан топтарда тұрады.

231. 2003 жылдан бастап республикада отбасылық тәрбиенiң жаңа нысандарын енгiзу жолымен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды, жетiмдердi орналастырудың қолданыстағы жүйесiн қайта құру жөнінде жұмыс жүргiзiлiп жатыр. Отбасылық тәрбиенiң жаңа нысандарын дамыту үшiн Қазақстан Республикасының Yкiметi 2004 жылғы 11 наурызда "Патронат тәрбиешiлерге берiлген баланы (балаларды) асырап-бағуға арналған ақша қаражатын төлеу ережесiн бекiту туралы" N 306 қаулы қабылдады. Қазiргi уақытта патронат отбасыларда 2 мыңға жуық бала тұрады. Осы мақсаттарға 2005 жылы республикалық бюджет қаражатынан 289 млн. 147 мың теңге бөлiндi.

232. Алайда, практика көрсеткендей, бұл мәселеде белгiлi бiр проблемалар бар. Мысалы, патронат тәрбиешiлердiң едәуiр тобын жалғыз басты немесе ажырасқан әйелдер құрайды, бұл отбасыдағы мiнез-құлықтың гендерлiк модельдерiн балалардың түсiнуiне және бағалауына толық көлемде мүмкiндiк бермейдi. Бұдан басқа, патронат тәрбиешiлер өзiн ата-ана ретiнде байқап көруге деген эмоционалдық себептердi ғана басшылыққа алып, мұндай iске жете түсiнбей келетiн жағдайлар орын алады.

233. Сондықтан қазiргi уақытта республикада "Асырап алушы ата-аналар мектебi" арнайы бағдарламасын iске асыру жөнiндегi жұмыс басталды, мұнда ата-аналарды балаға қызмет көрсетуге, олармен қарым-қатынасты қайырымдылық, махаббат, бiрлескен шығармашылық, оның жеке тұлғасын сыйлау, оның болашағы туралы толғану негiзiнде құруға оқыту көзделедi.

234. Патронатты тәрбие институты туралы құқықтық және әдiстемелiк ақпарат тарату үшiн арнайы ақпараттық желi құру, патронат тәрбиешiлерге, қорғаншыларға, қорғаншылық және қамқоршылық органдарының мамандарына заңдық және психологиялық көмек көрсету мақсатында олар үшiн Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң WEB-сайтында "Yйге апаратын жол" ақпараттық форумын ашу жоспарланып отыр.

235. Қорғаншылық және қамқоршылық органдары мамандарының қажеттi саны жеткiлiксiз болғандықтан, республикада өмiрде қиын жағдайға душар болған балаларды уақтылы анықтауда белгiлi бiр проблемалар бар.

236. Қазiргi уақытта бұл мәселенi шешу үшiн 2006 - 2011 жылдарға арналған "Қазақстан балалары" мемлекеттiк бағдарламасының жобасы әзiрлендi.

237. Отбасылық ортасынан айырылған балалар туралы мәселелер 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 200-213-тармақтарында ашылған.

Ұл асырап алу (қыз асырап алу)

(21-бап)

238. Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006 жылғы 13 қаңтардағы N 36 қаулысымен Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң Балалардың құқықтарын қорғау комитетi құрылды, оның құрылымында ұл асырап алу (қыз асырап алу) мәселелерi жөнiндегi бөлiм бар, бұл заңнамада белгiленген тәртiппен мүдделі министрлiктер мен ведомстволардың, жергiліктi атқарушы органдардың, үкiметтiк емес ұйымдардың қызметiн осы бағытта үйлестiрудi және бағыттауды қамтамасыз ететiн болады.

239. Конвенцияның 21-бабына сәйкес "eгep баланы оны тәрбиелеудi немесе асырап алуды қамтамасыз ете алатын отбасыға тәрбиелеуге беру немесе орналастыру мүмкiн болмаса, егер бала туған елде қандай да бiр тиiстi күтiмдi қамтамасыз ету мүмкiн емес болып табылса, басқа елде асырап алу баланы күтiп-бағудағы баламалы тәсiл ретiнде қаралуы мүмкiн".

240. Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы осы қағидатқа сәйкес келедi. "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 52-бабында баланың отбасыда тұру және тәрбиелену құқығы айқындалған.

241. "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 76-бабына сәйкес кәмелетке толмаған балаларға қатысты және тек солардың мүддесiнде ғана асырап алуға рұқсат етiледi. Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын бұл балаларды Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтарына тәрбиелеуге беру мүмкiн болмаған жағдайларда ғана олар шетелдiктерге асырап алуға, не балалардың туыстарына олардың азаматтығы мен тұрғылықты жерiне қарамастан асырап алуға берiлуi мүмкiн.

242. Ұл асырап алу (қыз асырап алу) тәртiбi "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 77-бабында айқындалған, мұнда балаларды асырап алудың прокурор, қорғаншы және қамқоршы органдар қатысатын сот рәсiмi көзделедi.

243. Бұдан басқа, "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 101-бабына сәйкес Балаларды орталықтандырылған есепке алу тәртiбi "Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орталықтандырылған есепке алуды ұйымдастыру ережесi туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 9 қыркүйектегi N 1346 қаулысымен бекiтiлген.

2002 жылғы сәуiрде Қазақстан Республикасының Үкiметi "Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 9 қыркүйектегi N 1346 қаулысына толықтырулар енгiзу туралы" қаулы қабылдады.

244. "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңын соттардың қолдану мәселелерiн реттеу үшiн Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты 2000 жылғы 22 желтоқсанда N 17 "Ұл асырап алу (қыз асырап алу) туралы iстердi қараған кезде соттардың неке және отбасы туралы заңнаманы қолдануының кейбiр мәселелерi туралы" қаулы қабылдады.

245. "Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды шетелдiктерге асырап алуға беру ережесiн бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 12 қарашадағы N 1197 қаулысымен Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды шетелдiктерге асырап алуға беру ережесi айқындалды.

246. Бiлiм және ғылым, Сыртқы iстер, Әдiлет, Iшкi iстер министрлiктерi бiрлесiп, 2002 жылғы 8 - 22 тамызда N 814 "Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды шетелдiктердiң асырап алуы жөнiнде жедел ақпарат алмасуды ұйымдастыру туралы" бұйрық шығарды, бұған сәйкес шетелдiктер асырап алған балалар туралы деректердi ай сайын салыстыру жүргiзiледi.

247. Халықаралық бала асырап алуды бақылауды күшейту үшiн Сыртқы iстер министрлiгi 2003 жылғы 11 сәуiрде N 08-1/31 "Шетелдiктердiң асырап алуына берiлген Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын ұл (қыз) балаларды есепке алу туралы нұсқаулықты бекiту туралы" бұйрық шығарды. Көрсетiлген нұсқаулықтың 2-тармағына сәйкес балаларды консулдық есепке алу олар Қазақстан Республикасынан тысқары кеткенге дейiн Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгiнде жүзеге асырылады.

248. 2006 жылғы қаңтарда Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгi 1999 жылғы 17 маусымдағы N 655 "Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын ұл (қыз) балаларды асырауға тiлек бiлдiрген шетелдiк азаматтарды есепке алу жөнiндегi ережеге" ұл асырап алушылардың (қыз асырап алушылардың) сотталғандығы немесе сотталмағандығы туралы қосымша құжаттар беруi және асырап алынған қазақстандық ұлдарды (қыздарды) бақылауды консулдық лауазымдық тұлғалардың жүзеге асыруы рәсiмi бөлiгiнде өзгерiстер енгiзiлдi.

249. Уағдаласушы мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық жүйесiн құру мақсатында республикада балаларды ұрлап алуды, сатуды болдырмау жөнiндегi кепiлдiктердi қамтамасыз ету үшiн "Қазақстан Республикасының Балаларды қорғау және шетелдiк бала асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияға қосылуы және оны ратификациялауы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының және "Қазақстан Республикасының Балаларды қорғау туралы конвенцияға қосылуы және оны ратификациялауы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобалары әзiрлендi және Қазақстан Республикасының Парламентiне енгiзiлдi.

250. 2003 жылдан бастап 2005 жыл аралығында отбасыларға асырауға ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 10685 мың бала, оның iшiнде:

Қазақстан Республикасының азаматтарына - 7732-ге жуық;

шетелдiк туыстарына - 232-ден астам бала;

шетелдiк азаматтарға 2721 мыңға жуық бала берiлдi.

251. Ата-аналардың балалардан бас тарту себептерiнiң бiрi бала денсаулығының жай-күйi болып табылады: асырап алынған жетiм балалардың 80 пайыздан астамының дене және психикалық дамуы артта қалған, тұқым қуалайтын, жыныстық, жүрек-қан тамырлары ауруларына шалдыққан.

252. Республикада ұл асырап алу (қыз асырап aлу) рәсiмi бiздiң елiмiздiң заңнамасында айқындалғанына қарамастан, практикада елде бар заңнаманың кейбiр нормалары толықтырулар мен өзгерiстер енгiзудi талап етедi. Мысалы, шетелдiктер асырап алған балалардың құқықтарын қорғау мақсатында Қазақстан Республикасының мынадай: "Неке және отбасы туралы", "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы", "Шетелдiк азаматтардың Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы" заңдарына, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiне бiр жынысты некеде тұрған адамдарға және дәстүрлi емес жыныстық бағдар ұстанатын адамдарға, толық емес отбасыларға қатысты құқықтарды шектеу мәселелерi бойынша, асырап алушылардың жасын шектеудi, олардың қаржылық әл-ауқатын бағалау өлшемiн айқындау бөлiгiнде толықтырулар мен өзгерiстер енгiзу жоспарланып отыр. Қазақстан Республикасының заңнамасында шетелдiктер асырап алған балаларды бақылау және олардың заңды құқықтары бұзылған жағдайда оларды қайтарып алу мәселелерiн реттейтiн нормалар көзделетiн болады.

253. Қазiргi уақытта қоғам назарын ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасыда тәрбиелеудi дамытуға аудару, сондай-ақ баланың отбасыда өсу құқығын нығайту бөлiгiнде қоғамдық пiкiр қалыптастыру үшiн жетiмдiктiң келеңсiз салдарларын ашып көрсететiн, отбасының және отбасылық тәрбиенiң құндылығын насихаттайтын ақпараттық-ағарту бағдарламасы мемлекеттiк және орыс тiлдерiнде әзiрленуде, кейiннен бұл бұқаралық ақпарат құралдарына орналастырылатын болады.

254. Отбасылық ортасынан айырылған ұлдарды (қыздарды) асырап алу туралы мәселелер 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 214-229-тармақтарында ашылған.

Бала туралы қамқорлыққа байланысты жағдайларды

мерзiмдi бағалау

(25-бап)

255. Конвенцияның 25-бабына сәйкес қамқорлықты және бала туралы қамқорлыққа, оны қорғауға, физикалық немесе психикалық емдеуге байланысты барлық басқа жағдайларды мерзiмдi бағалау туралы ақпарат 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 230-231-тармақтарында көрсетiлген. Бұрын көрсетiлген нормалар мен ережелер қазiрдiң өзiнде толық көлемде қолданылады.

256. 2004 жылғы қыркүйекте Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанындағы Адам құқықтары жөнiндегi комиссияның отырысында республика министрлiктерi мен ведомстволарының Конвенция ережелерiн орындау шеңберiнде балалардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды күтiп-бағуға, тәрбиелеуге және оқытуға жағдай жасау жөнiнде жүргiзiп жатқан жұмысы туралы есебi тыңдалды.

257. Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi 2003 және 2004 жылдары ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың Ақтөбе және Оңтүстiк Қазақстан облыстарындағы балалар үйлерi мен интернат мекемелерiнде тұру жағдайларын қамтамасыз ету мәселелерiн зерделедi.

258. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мамандандырылған мекемелерде балаларды күтiп-бағу жағдайларын ведомстволық және прокурорлық бақылауды күшейтумен қатар Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлеттi өкiлдiң бала жағдайын тәуелсiз бақылауы үшiн мүмкiндiк жасалуда. Мысалы, есептi кезеңде Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөнiндегi ұлттық орталық Оңтүстiк Қазақстан, Қызылорда, Атырау, Маңғыстау, Павлодар, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Солтүстiк Қазақстан облыстарының, Астана және Алматы қалаларындағы интернаттық мекемелерде бала құқықтарының сақталуына мониторинг жүргiздi. Интернаттық бала мекемелерiне баруды талдау бiрден бiрнеше проблемалардың бетiн ашты. Бұл интернаттық мекемелердiң жеткiлiксiз қаржыландырылу, мекемеден шыққаннан кейiн балаларды орналастыру, балалардың ақпарат алудағы шектеулiгi мәселелерi.

259. 2005 жылы Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөнiндегi ұлттық орталық есептi кезеңде Қазақстан Республикасында бала құқықтарының сақталуы туралы баяндама дайындады, мұнда балаларды қамқорлыққа алуға байланысты жағдайлардың егжей-тегжейлi бағасы көрсетiлген.

Терiс пиғылмен немесе ұқыпсыз қараудан қорғау (19-бап), сондай-ақ физикалық және психикалық оңалту және әлеуметтiк реинтеграция (39-бап).

260. Балаларды терiс пиғылмен немесе ұқыпсыз қараудан қорғау мәселелерi осы баяндаманың "Азаптауға немесе қарым-қатынастың немесе жазалаудың басқа да қатыгез, адамға тән емес немесе абыройды қорлайтын түрлерiне ұшырамау құқығы" бөлiмiнде, сондай-ақ 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 232-234-тармақтарында баяндалған.

261. Есептi кезеңде кәмелетке толмағандардың құқықтарын физикалық және психикалық зорлаудың барлық нысандарынан қорғаудың негiзi болып табылатын құқықтық база кеңейтiлдi. "Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы" Қазақстан Республикасының Заңын iске асыру мақсатында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 1 желтоқсандағы N 1179 қаулысымен Кәмелетке толмағандардың iстерi және олардың құқықтарын қорғау жөнiндегi комиссия туралы ереже бекiтiлдi. Осы қаулымен жүйелi түрде әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар жасайтын, орта бiлiм алудан қасақана жалтарып жүрген жасөспiрiмдердi тәрбиелеудi, оқытуды және әлеуметтiк оңалтуды жүзеге асыратын арнайы бiлiм беру ұйымдарының құқықтық мәртебесi де айқындалды. Бұл ұйымдар жасөспiрiмдер арасындағы қылмыстың алдын алуда пәрмендi рөл атқарады. Бүгiнде республикада мұндай ұйымдар - 11, бұларда 840-тан астам жасөспiрiм тәрбиеленуде.

262. Республикада кәмелетке толмағандар арасындағы жедел жағдайды сауықтыру, оқушылар арасындағы заңға қайшы пиғылдар туралы хабардар болуды арттыру үшiн Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрiнiң 2005 жылғы 21 маусымдағы N 372 бұйрығына сәйкес бiлiм беру ұйымдарына бекiтiлген кәмелетке толмағандар iсi жөнiндегi учаскелiк полиция инспекторлары лауазымы енгiзiлдi. Қазiргi уақытта елдiң 15 өңiрiнде мектептегi 517 полиция инспекторы лауазымы енгiзiлдi.

263. "Бiлiм туралы" Қазақстан Республикасы Заңының талаптарына сәйкес жалпы бiлiм беретiн оқу орындарына бармайтын балалар мен мектеп жасындағы жасөспiрiмдердi анықтау жөнiндегi рейдтiк іс-шаралар жүйелi түрде жүргiзiлiп тұрады. Жүргiзiлген алдын алу жұмысының нәтижесiнде соңғы үш жылда елде жасөспiрiмдер қылмысының тұрақты азаюы байқалып отыр. Талданып отырған кезеңде кәмелетке толмағандар жасаған қылмыс саны 26,3 пайызға (7001-ден 5544-гe дейiн) азайды. Кiсi өлтiру санының 48,8 пайызға, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiру 9,8 пайызға, зорлау 73,4 пайызға, бұзақылық фактiлерi 43,3 пайызға, бiреудiң мүмкiн үрлеу 31,8 пайызға азайғаны байқалып отыр.

VIІ. Бастапқы медициналық қызмет көрсету және әл-ауқат

Кемтар балалар

(23-бап)

264. Дамуында кемшiлiктерi бар балалардың тыныс-тiршiлiгiн қамтамасыз ету мәселелерi "Бiлiм туралы", "Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы", "Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы", "Психиатриялық жәрдем және оны көрсеткен кезде азаматтардың құқықтарына берiлетiн кепiлдiктер туралы" және басқа Қазақстан Республикасының Заңдарында айқындалған.

265. Республикада мүгедектердi, оның iшiнде мүгедек балаларды әлеуметтiк қорғауға, оларды оңалтуға және қоғамға кiрiктiруге баса назар аударылады. Республикада барлығы 47,6 мың 16 жасқа дейiнгi мүгедек бала бар.

266. 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақы мөлшерi 7945 теңгенi және арнайы мемлекеттiк жәрдемақы 927 теңгенi құрайды.

267. Ел Президентiнiң Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес 2005 жылғы қаңтардан бастап 16 жасқа дейiнгi мүгедек балаларға төленетiн жәрдемақы мөлшерi тағы да үш айлық есептiк көрсеткiшке немесе 2985 теңгеге ұлғайтылды.

268. Мүгедектердiң толыққанды өмiрге қатысу мүмкiндiгiн кеңейту, оларды еңбек қызметiне тарту үшiн жағдай жасау, әлеуметтiк инфрақұрылымға қол жеткiзуiн қамтамасыз ету мақсатында "Мүгедектердi әлеуметтiк қорғау туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.

269. Қазiргi уақытта республикада мүмкiндiгi шектелген 120 мыңнан астам бала анықталды.

270. "Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы" Қазақстан Республикасының Заңында кемтар балаларды әлеуметтiк, медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдаудың нысандары мен әдiстерi айқындалған. Бұл заң балаларға көмек көрсетудiң тиiмдi жүйесiн құруға, оларды тәрбиелеуге, оқытуға, еңбек және кәсiптiк даярлауға байланысты проблемаларды шешуге, балалар мүгедектiгiнiң алдын алуға бағытталған.

271. Кемтар балаларға әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы көмек көрсету және оларды тәрбиелеу мен оқытуға, еңбек және кәсiптiк даярлауға байланысты проблемаларды шешу үшiн Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 7 қазандағы N 1032 қаулысымен "Мұқтаж азаматтарға олардың бiлiм алу кезеңiнде берiлетiн әлеуметтiк көмектiң мөлшерлерi мен көздерi туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2000 жылғы 17 мамырдағы N 738 қаулысына толықтырулар енгiзiлдi, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 3 ақпандағы N 100 қаулысымен Арнаулы бiлiм беру ұйымдары қызметiнiң үлгi ережесi бекiтiлдi.

272. Бiлiм беру, денсаулық сақтау және халықты әлеуметтiк қорғау органдары мен ұйымдарының мамандарына көмек ретiнде Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң 2004 жылғы 23 ақпандағы N 134 бұйрығымен кемтар балаларға арналған бiлiм беру ұйымдарының материалдық-техникалық және оқу-әдiстемелiк қамтамасыз етiлуiне қойылатын ең төменгi мiндеттi талаптар, 2004 жылғы 3 қыркүйектегi N 712 бұйрығымен кемтар балаларды оқытуды жүзеге асыратын Оңалту орталығының, психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттерiнiң, логопедтiк пункттiң қызметiн ұйымдастыру тәртiбi туралы ереже бекiтiлдi, 2005 жылғы мамырда "Дене бiтiмiнде кемшiлiктерi бар тұлғаларға арналған орнын толтырудың техникалық және өзге де қосалқы құралдарының сыныптамасы" әзiрлендi.

273. Қазiргi уақытта республикада кемтар балаларға арналған:

естiмейтiн (саңырау) балаларға арналған;

нашар еститiн және кейiннен саңырау болып қалған балаларға арналған;

көрмейтiн (зағип) балаларға арналған;

нашар көретiн және кейiннен соқыр болып қалған балаларға арналған;

тiрек-қозғалыс аппараты бұзылған балаларға арналған;

сөйлеу қабiлетi өте нашар балаларға арналған;

психикалық дамуы тежелген балаларға арналған;

зияткерлiк бұзылыстары бар (ақыл-ойы артта қалған) балаларға арналған 102 арнайы түзеу арқылы бiлiм беру ұйымдарының жұмыс iстейдi, олардағы контингент саны 17861 бала.

274. Кемтар балаларды оқулықтармен, оқу-әдiстемелiк жиынтықтармен қамтамасыз етуге ерекше көңiл бөлiнiп отыр. Жыл сайын республикалық бюджеттен 008 "Балалардың мамандандырылған түзету мекемелерi үшiн жаңа буын оқулықтарын әзiрлеу, шығару және жеткiзiп беру" бағдарламасы бойынша осы мақсаттарға қаражат бөлiнедi. 2003 жылдан берi ақыл-ойы, есту және сөйлеу қабiлетi бұзылған балалар үшiн барлығы 104 айрықша оқулық пен 82 оқу-әдiстемелiк жиынтық әзiрлендi және шығарылды. "Брайль" жүйесi бойынша соқыр балалар үшiн және нашар көретiн балалар үшiн шрифттерi iрiлендiрiлген 42 оқулық бейiмделдi және шығарылды.

275. Республикалық бюджеттен бөлiнген қаражат шеңберiнде арнайы түзеу арқылы бiлiм беру ұйымдары оқытудың арнайы техникалық және қосалқы құралдарымен: сурдожабдықпен, тифлотехникалық құралдармен, түзеу-дамыту жабдығымен қамтамасыз етiледi. 2004 жылы осы мақсаттарға 110,3 млн. теңге, 2005 жылы 202,9 млн. теңге, 2006 жылы 118 2 млн. теңге бөлiндi.

276. Балаларды, олардың ата-аналарын және педагогтар қоғамын ғылыми-зерттеу жағынан қамтамасыз ету, оларға әлеуметтiк, медициналық және түзеу арқылы педагогикалық көмек көрсету мақсатында Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 22 ақпандағы N 222 қаулысымен Даму проблемалары бар балалар мен жасөспiрiмдердi әлеуметтiк бейiмдеу және кәсiби еңбекпен оңалтудың республикалық ғылыми-практикалық орталығы мемлекеттiк мекемесi Түзеу педагогикасының ұлттық ғылыми-практикалық орталығы болып қайта құрылды. Бүгiнде Түзеу педагогикасы орталығы арнайы педагогика және психология саласында iргелi зерттеулер жүргiзедi, арнайы бiлiм беруде ғылыми негiзделген әдiстердi әзiрлейдi, арнайы педагогтарды, психологтарды даярлаудағы және қайта даярлаудағы жаңа ұстанымдарды қарайды. Осы орталық базасында жаңадан ашылған психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялардың, оңалту орталықтары мен психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттерiнiң медицина және педагог қызметкерлерi үшiн балғын жастағы балалар скринингi, арнайы бiлiм беру жүйесiн жетiлдiру жөнiнде оқыту семинарлары, курстар, тренингілер өткiзiледi. Түзеу педагогикасының ұлттық ғылыми-практикалық орталығы халықаралық ұйымдармен және бiрқатар елдермен (Швеция, Дания, АҚШ, Германия, Ұлыбритания және басқалары) халықаралық ынтымақтастықты белсендi түрде дамытуда.

277. Арнайы бiлiм беру саласына кемтар балаларды бiлiм беру ортасына кiрiктiру жөнiндегi, аномальды баланың дамуына ерте араласу жөнiндегi инновациялық процестер енгiзiлуде. Мысалы, Алматы, Ақтөбе, Семей, Павлодар, Петропавл, Өскемен қалаларының балабақшаларында кемтар балаларды тәрбиелеуге арналған инклюзивтi топтар ашылған, мұнда денi сау және науқас балаларды түзеу-дамыту арқылы бiр уақытта оқыта отырып, аталған санаттағы балаларды жалпы бiлiм беру процесiне қосу жөнiндегi педагогикалық технология енгiзiлген.

278. Кемтар балаларды мәдени өмiрге белсендi және тең қатысуға тарту, көркем шығармашылық, спорт саласында талантты мүгедек балаларды анықтау мақсатында арнайы бiлiм беру бағдарламаларын қолдау жөнiнде жұмыс жүргiзiлуде. "Баланы жан-жақты дамыту" бағдарламасы бойынша, "Айрықша қорғау шараларына мұқтаж балалар" кiшi бағдарламасы бойынша Бiлiм және ғылым министрлiгi мен БҰҰ-ның ЮНИСЕФ Балалар қорының ынтымақтастық бағдарламасының шеңберiнде түзеу педагогикасының ұлттық ғылыми-практикалық орталығының базасында инклюзивтi бiлiм беру жөнiндегi ресурстық орталықтың моделi жасалды (кемтар балаларды жалпы бiлiм беру процесiне қосу), арнайы педагогика саласындағы Ресей ғалымдарының қатысуымен "Кемтар балаларды оқыту ерекшелiктерi" халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы, "Қазақстанда мүгедектердi оңалтудың бiрыңғай жүйесi туралы" республикалық семинар өткiзiлдi.

279. Кемтар балалардың, олардың отбасыларының жағдайы туралы түрлi зерттеулер жүргiзуге, балалар мүддесiндегi өңiрлiк әлеуметтiк бағдарламаларды орындауға үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдар белсендi түрде тартылады. ЮНЕСКО-ның "Арнайы мұқтаждықтары бар балаларға базалық бiлiм беруге жәрдемдесу" жобасының шеңберiнде бiлiм беру ұйымдарының, облыстық психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялардың және арнайы түзеу мекемелерiнiң басшылары үшiн жүйелi түрде тренингiлер жүргізіліп тұрады.

280. "Спешиал Олимпикс Қазақстан" қоғамдық бiрлестiгi мен Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi арасындағы Ынтымақтастық туралы келiсiмге сәйкес спорттық-бұқаралық iс-шаралардың жыл сайынғы күнтiзбелiк жоспарына сәйкес ақыл-ойында бұзылыстары бар балалардың, мүгедек балалардың арасында спорттық iс-шаралар өткiзiлiп тұрады. Мысалы, Спешиал Олимпикс Қазақстан құрама командасы 2005 жылы Жапонияда VIII Дүниежүзiлiк қысқы арнайы олимпиада ойындарында жүлделi бiрiншi және екiншi орындарды иелендi.

281. Алайда, республикада арнайы бiлiм беру жүйесi бiртiндеп кеңейiп келе жатқанынан қарамастан, мұқтаж балалардың бәрi бiрдей арнайы бiлiм берумен қамтамасыз етiлмеген. Қазiргi уақытта республиканың жалпы бiлiм беретiн мектептерiнде 50 мыңнан астам бала мамандардың бiлiктi көмегiнсiз оқып жатыр. Жалпы бiлiм беретiн мектептердiң тек 643 арнайы сыныптарында зияткерлiк бұзылыстары бар және психикалық дамуы тежелген 6480 баланы оқыту үшiн жағдай жасалған.

282. Кемтар балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселелерiндегi аталған және басқа да проблемаларды шешу мақсатында Алматы және Қарағанды қалаларында нашар көретiн балалар үшiн республикалық екi мектеп-интернаттың құрылысы басталды, "Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау жөнiндегі iс-шаралар жоспарын бекiту туралы" Қазақстан Республикасының Yкiметi қаулысының жобасын әзiрлеу жоспарланып отыр.

283. Кемтар балалардың тыныс-тiршiлiгiн қамтамасыз ету мәселелерi 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 235-253-тармақтарында ашылған.

Денсаулықты қорғау және денсаулық сақтау

саласындағы қызметтер

(24-бап)

284. "Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 8-бабына сәйкес әрбiр баланың денсаулығын сақтауға бұлжымас құқығы бар. Бұдан басқа, мемлекет денi сау баланың тууын қамтамасыз ету үшiн ана денсаулығын сақтау жөнiнде оған жағдай жасайды.

285. Халыққа көрсетiлетiн медициналық көмектiң сапасын және қол жетiмдiлiгiн арттыру мақсатында Қазақстан Республикасында денсаулық сақтау саласын қаржыландыру көлемi жыл сайын ұлғайтылуда. Соңғы бес жыл iшiнде республиканың денсаулық сақтау жүйесiне арналған шығыстардың ЖIӨ-дегi үлесi 2001 жылғы 1,97 пайыздан 2006 жылы 2,6 пайызға дейiн ұлғайды.

286. Халыққа көрсетiлетiн медициналық қызметтердiң сапасын арттыру мақсатында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 15 желтоқсандағы N 1327 қаулысымен Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлiгiнiң жанынан Медициналық қызметтердiң сапасын бақылау комитетi ұйымдастырылды. Құрылған органның негiзгi функциясы кейiннен анықталған кемшiлiктердi жою жөнiнде ұсынымдар бере отырып, халыққа, оның iшiнде балаларға көрсетiлетiн медициналық көмектiң сапасын мониторингiлеу болып табылады.

287. Денсаулық сақтау саласындағы қызметтердiң сапасын бақылаудың тиiмдi жүйесiн құру мақсатында Медициналық көмектiң сапасын жетiлдiру тұжырымдамасы дайындалды, мұнда жүйенiң барлық элементтерiн бiртiндеп және дәйектi дамыту көзделедi.

288. 2006 - 2007 жылдары халықаралық стандарттарға сәйкес медициналық көмек сапасын басқарудың үш деңгейден тұратын жүйесi құрылады:

1) 1-деңгей - ауруханаiшiлiк бақылау;

2) 2-деңгей - тәуелсiз медициналық сараптама;

3) 3-деңгей - мiндеттi мемлекеттiк бақылау.

289. Медицина ұйымдарының iшкi менеджментi және аудитi, сондай-ақ медициналық қызметтi тәуелсiз сараптау сапаны қамтамасыз ету жүйесiнiң негiзiне айналады.

290. Қазiргi уақытта медицина ұйымдарын аккредиттеу жүйесiн құру жөнiндегi жұмыс аяқталып келедi - бұл аккредиттеу стандарттары мен ережесiн дайындау.

291. Медицина кадрларының кәсiптiк құзыретiн бағалауғa тұжырымдамалық жаңа ұстанымдар айқындалды, мұнда дәрiгерлерге практикалық қызметке рұқсат беру жүйесiнiң халықаралық тәжiрибесi ескерiледi. Бұл ретте медицина қызметкерлерi мен пациенттердiң құқықтары мен жауапкершiлiгi нақты белгiленетiн болады.

292. Комитет ұсынымдарының 26-тармағын iске асыру мақсатында шалғайдағы ауылдық өңiрлерде тұратын балалар мен әйелдерге жоғары бiлiктi медициналық көмек көрсетудiң қол жетiмдiлiгiн арттыру бөлiгiнде республикада бiрнеше жыл қатарынан жылжымалы балалар-әйелдер консультациялары жұмыс iстейдi. Көрсетiлген консультациялар облыстық балалар ауруханаларының немесе облыстық перинатальдық орталықтардың базасында ұйымдастырылған әрi педиатрлық және акушерлiк-гинекологиялық бейiндегi бiлiктi мамандармен жасақталған, көлiкпен, медициналық жабдықпен және дәрiлiк заттармен қамтамасыз етiлген. Жылжымалы консультациялардың мамандары бекiтiлген кестелерге сәйкес облыстың шалғай аудандарына шығуды жүзеге асырады.

293. Қазақстан Республикасында Комитет ұсынымдарының аналар, сәбилер және балалар өлiм-жiтiмiнiң көрсеткiштерiн төмендету бөлiгiндегi 56-тармағын iске асыруға ерекше көңiл бөлiнедi.

294. Қазақстан Республикасындағы балалар өлiм-жiтiмiнiң көрсеткiшi соңғы жылдары айқын төмендеу үрдiсiн көрсетiп отыр.

2005 жылдың қорытындылары бойынша сәбилер өлiм-жiтiмiнiң көрсеткiшi 1000 тiрi туған балаға 15,1-дi құрады, бұл 2000 жылмен салыстырғанда 24,6 пайызға төмен. Алдын ала деректер бойынша сәбилер өлiм-жiтiмiнiң көрсеткiшi 2006 жылдың 2 айында 1000 тiрi туған балаға 2005 жылдың осындай кезеңiндегi 13,6-ның орнына 14,9-ды құрады.

295. Республикада сәбилер өлiм-жiтiмiн жыныстық белгiсi, баланың тұратын жерi бойынша талдау жүзеге асырылады. 2005 жылдың қорытындылары бойынша ұл балалар арасындағы сәбилердiң өлiм-жiтiмi қыз балалар арасындағы 13,3 болған көрсеткiштiң орнына 1000 тiрi туған балаға 16,8-дi құрады. Қала халқының балалары арасындағы сәбилер өлiм-жiтiмінің көрсеткiшi елдi мекендердегi сәбилер өлiм-жiтiмiнiң 12,7 болған көрсеткiштiң орнына 1000 тiрi туған балаға 16,7-нi құрады.

296. Бiрнеше жыл бойы республикада сәбилер өлiм-жiтiмiнiң негiзгi себептерi перинатальдық кезеңнiң кейбiр жағдайлары, туа бiткен даму кемшiлiктерi және тыныс алу органдарының аурулары болып табылады. Нәрестелердiң денсаулық жағдайына және кейiннен бiр жасқа толмаған балалардың өмiр сүруiне әсер ететiн ана денсаулығының төмен индексi бiр жасқа толмаған балалардың елiм-жiтiмiне ықпалын тигiзетiн маңызды себеп болып табылады. Балалардың медицина кадрларымен қамтамасыз етiлуiнiң төмендiгi мамандарға түсетiн ауыртпалықтың ұлғаюына алып келедi, бұл көрсетiлетiн медициналық қызметтердiң сапасына терiс әсерiн тигiзедi.

Балалар емдеу-алдын алу ұйымдарының нашар материалдық-техникалық базасы да медициналық көмектiң сапасына әсер етедi.

297. Жоғарыда аталған проблемаларды шешу үшiн Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалаудың және дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы шеңберiнде тиiстi iс-шаралар көзделген.

298. Ұрпақты болу жасындағы әйелдердi сауықтырудан басқа 2006 жылдан бастап 18 жасқа дейiнгi балаларды жыл сайын алдын ала тексеру жүргiзу жоспарланған, анықталған науқастар кейiннен серпiндi қадағаланады.

299. Дәрiлiк заттардың қол жетiмдiлiгiн арттыру мақсатында есептi жылдан бастап 5 жасқа дейiнгi балалар амбулаторлық деңгейде неғұрлым кең таралған ауруларды емдеу кезiнде препараттармен тегiн қамтамасыз етiледi. 2006 жылдан бастап диспансерлік есепте тұрған балалар мен жасөспiрiмдердi амбулаторлық деңгейде дәрiлiк препараттармен тегiн қамтамасыз ету үшiн қаржылай қаражат көзделген.

300. Жоғарыда аталған Мемлекеттiк бағдарлама шеңберiнде 2005 жылдан бастап балалар емдеу-алдын алу ұйымдарының медициналық жабдықпен жарақтандырылуын бекiтiлген нормативтерге сәйкес келтiру жөнiндегi iс-шаралар жүзеге асырылуда. Диагностика мен балаларға шұғыл көмек көрсетуге (тыныс алу аппараттары, дәрiлiк заттардың дозаторлары, диагностикалық жабдық) және жаңа туған нәрестелерді күтуге арналған жабдық (кювездер) басымды тәртіппен сатып алынады.

301. Сәбилер және перинатальдық өлiм-жітiмдi азайту жөнiндегi барабар басқару шараларын қабылдау үшiн Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң 2006 жылғы 1 наурыздағы N 38-ө өкiмiмен бекiтiлген Дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымы ұсынған тiрi туу мен өлi туу өлшемдерiне Қазақстан Республикасының көшуi жөнiндегi iс-шаралар жоспары әзiрлендi.

302. Iске асырылып жатқан Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалаудың және дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасында бастапқы медициналық-санитарлық көмектi жетiлдiруге ерекше көңiл бөлiнедi. Атап айтқанда, "Қазақстан Республикасының халқына бастапқы медициналық-санитарлық көмек көрсетудi жетiлдiру шаралары туралы" Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2005 жылғы 28 желтоқсандағы N 1304 қаулысы қабылданды. Осы қаулымен халыққа бастапқы медициналық-санитарлық көмек көрсетудiң қазiр бар құрылымдарды бiрүлгiлендiрудi, халық саны 5 мыңнан 10 мың адамға дейiнгi елдi мекендерде фельдшерлiк, фельдшерлiк-акушерлiк пункттердiң базасында халыққа бacтапқы медициналық-санитарлық көмек көрсету орталықтарын құруды көздейтiн жаңа мемлекеттiк норматив бекiтiлдi.

303. Ауыл халқының бiлiктi көмекке қол жеткiзуiн арттыру үшiн тұратын халық саны 1000-нан 5000-ға дейiнгi селолық округтерде дәрiгерлiк амбулаториялар құру көзделiп отыр. Бұл үшiн жекелеген республикалық бюджеттiк бағдарлама шеңберiнде 2006 жылы бұрын дәрiгерлер болмаған 762 селолық округтi дәрiгерлермен қамтамасыз ету, сондай-ақ селода бар ұйымдарды орта медицина қызметкерлерiмен жете жасақтау жоспарланып отыр.

304. Республикада, ең алдымен селода медицина ұйымдарын медицина кадрларымен жасақтау және оларды орнықтыру жөнiндегi шаралар қабылдануда. Осы мақсатта бiрқатар заң жобаларына тиiстi толықтырулар енгiзiлдi. "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне денсаулық сақтау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" заң жобасында кадрларды ауылдық жерлерге орнықтыру шаралары көзделген. Мысалы, "Бiлiм туралы" Қазақстан Республикасының Заңында кейiннен жоғары оқу орнын бiтiргеннен кейiн үш жыл бойы ауылдық жерде жұмыс iстеу шартымен медициналық мамандықтар бойынша мамандар даярлау үшiн квота белгiлеу Қазақстан Республикасы Үкiметінің құзыретiне жатқызылған.

305. Балаларға медициналық көмек көрсетудiң сапасын арттыру мақсатында республикада халықаралық, үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдармен, Дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымымен бiрлескен iс-шаралар iске асырылуда.

306. Халықты иммунизациялау Қазақстан Республикасындағы алдын алу медицинасының басым бағыттарының бiрi болып табылады.

Иммунитеттiк алдын алу жөнiндегi жұмыс 6 негiзгi бағыт бойынша жүргiзiледi:

1) халықты иммунизациялау процесiн басқару (нормативтiк-құқықтық құжаттар дайындау);

2) вакциналар сатып алу бойынша бюджет қаражатын қалыптастыру;

3) иммунизацияның қауiпсiз практикасы проблемаларын шешу (оның iшiнде вакциналарды тасымалдау және сақтау кезiндегi "суық тiзбек", шприцтердi жинау және кәдеге жарату, мамандарды оқыту, аттестаттау);

4) вакциналарды сатып алу процестерi;

5) кадрлар даярлау;

6) иммунизация мәселелерiнде халықты ағарту.

307. Мемлекеттiң халықты иммунизациялау саласындағы нысаналы саясатының нәтижесiнде қазiргi уақытта елде полиомиелит, сiреспемен, күлмен науқастану жойылды, көкжөтелмен науқастану бiрлi-жарым жағдайға дейiн жеткiзiлдi, вирусты "В" гепатитiмен, эпидемиялық паротитпен науқастану азайды. Қазақстан ДДСҰ-ның қызамық пен қызылшаны элиминациялау жөнiндегi бағдарламасын iске асыруға кiрiстi.

308. Республикада өңiрлердi вакциналармен үзiлiссiз қамтамасыз ету жолға қойылды. Қазiргi уақытта балалардың 95 пайызы вакцина егумен қамтамасыз етiледi. Ауыл халқын егумен уақтылы қамту үшiн 900 жылжымалы егу бригадасы құрылды. 2005 жылдан берi шамамен 7 мың медицина қызметкерi егу жүргiзуге рұқсат беретiн куәлiк берiле отырып, даярлықтан және аттестаттаудан өтедi.

309. Вакциналарды тасымалдау және сақтау үшiн "суық тiзбек" жасау мәселесi шешiлдi.

310. Егу паспортында халықтың өмiр бойы алатын егулерi көрсетiледi.

311. "Халықты жұқпалы ауруларға қарсы вакциналауды жақсарту жөнiндегi шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2003 жылғы 23 мамырдағы N 488 қаулысы алдын ала егулердi жүргiзудi регламенттейтiн, егудiң ұлттық күнтiзбесiн бекiтетiн құжат болып табылады. Осы қаулыға сәйкес 13 инфекциялық ауруға (туберкулез, "Б" гепатитi, полиомиелит, көкжөтел, сiреспе, күл, қызамық, қызылша, эпидемиялық паротит, құтырма, iш сүзегi, кене энцефалитi, оба) қарсы вакциналарды республикалық бюджет қаражаты, 4 инфекцияға ("А" гепатитi, туляремия, сiбiр жарасы, тұмау) қарсы вакцинаны жергiлiктi бюджет қаражаты есебiнен сатып алу жүзеге асырылады.

2003 - 2005 жылдары Қазақстан Республикасында балалардың

жекелеген аурулармен және ауру топтарымен науқастануы

(100 000 балаға өмiрiнде бiрiншi рет тiркелген ауру саны)

Аурулардың негізгі топтары	2003 жыл	2004 жыл	2005 жыл
1	2	3	4
Барлығы, оның ішінде:	115287,3	119878,2	124825,3
- жұқпалы және паразиттік аурулар	5303,0	4961,4	4510,6
- жаңа өспелер	133,9	140,6	159,6
- қан, қан түзетін органдардың аурулары және иммундық тетікті қатыстыратын жекелеген бұзылулар	6516,1	6786,5	7653,0
эндокринді аурулар, қоректену мен зат алмасудың бұзылуы	2665,7	2664,2	2878,8
- психикалық бұзылу және мінез-құлықтың бұзылуы	1560,5	1589,4	1535,3
- жүйке жүйесінің аурулары	5196,0	5279,8	53,36
- көздің және оның қосалқыларының аурулары	5487,1	5577,6	5343,2
- құлақтың және емізікше тәрізді өсімдінің аурулары	3625,6	3592,1	3728,0
- қан айналымы жүйесінің аурулары	1137,1	1201,5	1099,2
- тыныс алу органдарының аурулары	54402,1	58258,7	61513,3
- ас қорыту органдарының аурулары	9698,6	9443,8	9910,0
- терінің және тері астышел қабатының аурулары	6109,3	6280,5	6318,5
- сүйек-бұлшық ет жүйесінің және дәнекер тіннің аурулары	2109,6	2077,9	2091,8
- несеп-жыныс жүйесінің аурулары	3473,4	3541,8	3586,2
- туа біткен ауытқулар (даму кемістіктері), қисаю және хромосомдық бұзылулар	1195,1	1222,0	1291,7
- жарақаттар және улану	3403,6	3596,1	3719,5

312. Келтiрiлген кестеде көрсетiлгендей, балалардың науқастануы барлық дерлiк нозологиялар бойынша өсу үрдiсiне ие. Науқастанудың өсу себептерiнiң бiрi балалар емдеу-алдын алу ұйымдарының декреттелген жастағы балаларды алдын ала тексеру жөнiндегi жұмысын жандандыру болып табылады.

313. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалаудың және дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасының шеңберiнде 2006 жылдан бастап анықталған ауруларды кейiннен сауықтыра отырып, жыл сайын балаларды алдын ала тексеру жөнiндегi шаралар көзделген.

314. Ана мен бала денсаулығын сақтау саласында iске асырылып жатқан iс-шаралар шала туған балалардың санын тұрақтандыруға мүмкiндiк бердi. 2005 жылдың қорытындылары бойынша төмен салмақ массасымен туған балалардың пайызы 2004 жылғы 5,25-тiң орнына 5,05 пайызды құрады.

315. 2005 жылдың қорытындылары бойынша жедел деректер бойынша аналар өлiм-жiтiмiнiң көрсеткiшi 100 мың тiрi туған балаға 40,2-нi құрады, бұл 2003 жылдың осындай көрсеткiшiнен 5 пайызға төмен.

316. Алдын ала деректер бойынша 2006 жылдың 2 айының қорытындылары бойынша аналар өлiм-жiтiмiнiң көрсеткiшi 2005 жылғы 43,9-дың орнына 100 мың тiрi туған балаға 48,9-дi құрады.

317. Жүктiлiкке, босануға және акушерлiк қан кету алдыңғы орынды иеленетiн босанғаннан кейiнгi кезеңге байланысты себептер аналар өлiм-жiтiмiнiң негiзгi себептерi болды. Екiншi орында - преэклампсия, эклампсия, үшiншi орында түсiк, төртiншi орында өзге де себептер және бесiншi орында экстрагенитальдық аурулар.

318. Сондай-ақ ұрпақты болу жасындағы әйелдер денсаулығының төмен индексi, акушер-гинеколог дәрiгерлермен қамтамасыз етудiң төмендiгi аналар өлiм-жiтiмiнiң жоғары деңгейiнiң негiзгi себептерiнiң бiрi болып табылады.

319. Жоғарыда аталған проблемаларды шешу үшiн Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалаудың және дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы шеңберiнде бiрқатар iс-шаралар көзделген. Атап айтқанда, есептi жылдан бастап кейiннен серпiндi қадағалай және сауықтыра отырып, ұрпақты болу жасындағы әйелдердi алдын ала медициналық тексеру жүзеге асырылады.

320. Акушер-гинеколог дәрiгерлердiң бiлiктiлiк деңгейiн жоғарылату мақсатында республикалық ұйымдардың (Ана мен бала денсаулығын қорғаудың республикалық ғылыми-зерттеу орталығы, Алматы мемлекеттiк дәрiгерлердiң бiлiктiлiгiн жетiлдiру институты) мамандарын аналар өлiм-жiтiмiнiң көрсеткiшi жоғары өңiрлерге шығара отырып, жетiлдiру циклдары жүзеге асырылады. 2005 жылдан бастап шетелде бiрiншi рет мамандарды оқыту басталды. Есептi кезеңде 20 дәрiгер мен 20 медбике Израильдiң ең үздiк балалар және әйелдер босану ұйымдарында жарты жылдық дайындықтан өттi.

321. Босану ұйымдарының материалдық-техникалық базасын нығайту мақсатында облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне ағымдағы нысаналы трансферттер бөлу көзделген. 2008 жылға қарай барлық балалар және босану ұйымдары медициналық жабдықпен және медициналық мақсаттағы бұйымдармен жарақтандыру нормативтерiне сәйкес жарақтандырылатын болады.

322. Қазақстан Республикасында жасөспiрiмдер арасындағы жүктiлiк пен түсiк көрсеткiштерiн төмендету бөлiгiнде Комитет ұсынымдарының 57-тармағын iске асыруға ерекше көңiл бөлiнуде. Жасөспiрiмдер жасаған түсiк жыныс органдарының қабыну ауруларына әкеп, қыз балалардың ұрпақты болу денсаулығына келеңсiз әсерiн тигiзедi, сондай-ақ жүктiлiктiң үзiлу жиiлiгiн, аналар және перинатальдық өлiм-жiтiмдi ұлғайтып, кейiнгi жүктiлiктер мен босанудың өту ағымына терiс әсер етедi.

2003-2005 жылдардағы жас топтары бойынша түсіктер.

(15-49 жастағы 1000 әйелдерге келетін түсік саны)

Жас	Түсік саны, мың	15-49 жастағы 1000 әйелдерге келетін түсік саны
2003 жыл
15 жасқа дейін	0,1	0,0
15-18 жас	6,2	0,0
19-34 жас	95,6	0,0
35 және үлкен	25,2	0,0
барлығы	127,1	29,5
2004 жыл
15 жасқа дейін	0,1	0,0
15-18 жас	6,4	0,0
19-34 жас	97,7	0,0
35 және үлкен	25,3	0,0
барлығы	129,5	30,3
2005 жыл
15 жасқа дейін	0,1	0,0
15-18 жас	6,2	0,0
19-34 жас	94,9	0,0
35 және үлкен	24,4	0,0
барлығы	125,6	28,9

323. Алдын ала деректер бойынша 2005 жылы түсiк көрсеткiшi ұрпақты болу жасындағы 1000 әйелге 28,9-ды құрады.

324. Тyсiктен кейiнгi асқынулардан қайтыс болған әйелдердiң абсолюттi саны 2002 жылғы 27-ден 2005 жылы 17-ге дейiн азайды. 2005 жылғы жалпы түсiк санының 5 пайызы (125654) жасөспiрiм қыз балаларға келедi.

325. Республика халқының ұрпақты болу денсаулығын сақтау және нығайту мақсатында "Азаматтардың ұрпақты болу құқықтары және оларды жүзеге асыру кепiлдiктерi туралы" Қазақстан Республикасының Заңы және медицина ұйымдарының ұрпақты болу денсаулығы саласындағы қызметiн регламенттейтiн бiрқатар нормативтiк құқықтық кесiмдер iске асырылады.

326. Қазақстан Республикасы таза суға, қауiпсiз тамақ өнiмдерiне қол жетiмдiлiктi қамтамасыз ету, Арал теңiзi және Семей полигоны проблемаларын шешу бөлiгiнде Комитет ұсынымдарының 58-тармағын iске асыруға маңызды мән бередi. "Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес санитарлық-эпидемиологиялық мониторинг, сондай-ақ су пайдалану шарттарының нашарлауын және қауiптi ауыз судың халық денсаулығының жай-күйiне келеңсiз әсер етуiн болдырмауға бағытталған санитарлық-эпидемияға қарсы iс-шаралар жүзеге асырылуда.

327. Республиканың барлық облыстарындағы ауыз судың сапасын жақсарту және оны ұтымды пайдалану жөнiндегi iс-шаралар шеңберiнде жыл сайын сумен жабдықтау объектiлерiнiң көктемгi-жазғы кезеңдегi жұмысқа дайындығын байқау өткiзiледi. Байқау барысында халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын одан әрi қамтамасыз ету жөнiнде тиiстi iс-шаралар әзiрленедi.

328. Ауылдық аумақтарды дамытудың мемлекеттiк бағдарламасының қабылдануы ауылдық жерлердегi ауыз су проблемасын шешуге ықпал еттi. 2001 - 2004 жылдар аралығындағы кезеңде санитарлық-эпидемиологиялық талаптарға жауап бермейтiн су құбырларының үлес салмағы 23,4 пайыздан 17,7 пайызға дейiн қысқарды. 2005 жылы 44 су құбыры салынды, қайта жаңартылды, қалпына келтiрiлдi, жұмыс iстеп тұрған 192 сумен жабдықтау құрылысына жөндеу жүргiзiлдi.

329. Су құбырынан алынатын ауыз судың микробиологиялық көрсеткiштер жөнiндегi нормативтерге жауап бермейтiн сынамаларының үлес салмағы 2001 жылғы 3,9 пайыздан 2004 жылы 2 пайызға дейiн, санитарлық-химиялық көрсеткiштер бойынша 2001 жылғы 8,5 пайыздан 2004 жылы 3,1 пайызға дейiн төмендедi.

330. Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 7 мамырдағы N 520 қаулысымен бекiтiлген "Арал өңiрiнiң проблемаларын кешендi шешу жөнiндегi 2004 - 2006 жылдарға арналған бағдарламаның iс-шараларын iске асыру барысында Қызылорда облысында 30-дан астам елдi мекенде сумен жабдықтау объектiлерi жөнделдi және қалпына келтiрiлдi, соның нәтижесiнде 35 мыңға жуық ауылдық елдi мекен сапасы жақсы ауыз сумен қамтамасыз етiлдi. Ұзындығы 44 километр Жиделi топтық су құбырын, ұзындығы 22 километр Арал-Сарыбұлақ топтық су құбырын қайта жаңарту аяқталды. Қазалы ауданының елдi мекендерiнде ауыз сумен жабдықтаудың жай-күйi тұрақтандырылды. Қазiргi уақытта 3 топтық су құбырының құрылысы басталды, кезектi әлi 4-i бар.

331. Ақтөбе облысында Байғанин ауданының Байғанин селосында және Қандыағаш қаласында су құбыры құрылыстарының кешенiн қайта жаңарту жалғасуда. Ырғыз ауданының Нұра селосында ауыз сумен жабдықтау жақсартылды, мұнда бұрын тұрғындар әкелiнетiн сумен қамтамасыз етiлетiн.

332. Оңтүстiк Қазақстан облысында Кентау-Түркiстан су құбырын салу жалғасуда, Шардара және Тасты-Шу топтық су құбырын қайта жаңарту жөнiндегi жобалау-сметалық құжаттаманы әзiрлеу жүргiзiлуде.

333. Халық денсаулығы мен қоршаған орта жай-күйiнiң мониторингiн жүргiзу жөнiндегi жұмыс жалғасуда. Пилоттық жоба (Жапония) бойынша бала туу жасындағы әйелдер денсаулығының жай-күйi мен Қызылорда және Алматы облыстарында эндемиялық зобтың таралуын зерделеу басталды.

334. "Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы" және "Тамақ өнiмдерiнiң сапасы мен қауiпсiздiгi туралы" Қазақстан Республикасының Заңдарына сәйкес мемлекеттiк санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау органдары тамақ өнiмдерiнiң айналымы жөнiндегi қауiпсiздiкке қойылатын талаптарды белгiлейдi. Санитарлық қызмет тұтыну нарығын халық денсаулығы үшiн қауiптi тамақ өнiмдерiнен қорғау жөнiнде белгiлi бiр жұмыс жүргiзедi. Ай сайын тамақ өнiмдерiнiң санитарлық-эпидемиологиялық ережелер мен нормаларға сәйкестiгін тексеру жүргiзiледi.

335. 52 пайыз жағдайда жарамдылық мерзiмi өткен тамақ өнiмдерiн өткiзу, 18 пайыз жағдайда органолептикалық және физика-химиялық көрсеткiштерге сәйкес болмау, 26 пайыз жағдайда өнiмнiң сапасы мен қауiпсiздiгiн растайтын құжаттардың болмауы, 4 пайыз жағдайда бактериологиялық зерттеулер нәтижелерi бойынша санитарлық-эпидемиологиялық ережелер мен нормаларға сәйкес болмаудың негiзгiлерi болып табылатынын атап өту керек.

336. Йод жетiспеушiлiгiнiң алдын алудың тиiмдi тәсiлдерiнiң бiрi ас тұзын йод препараттарымен байыту болып табылады. Осыған байланысты "Йод тапшылығы ауруларының алдын алу туралы" Заңның қабылдануымен республика аумағындағы әкелiнетiн және тұз өндiрушi кәсiпорындарда шығарылатын барлық ас тұзы мiндеттi түрде йодталуға тиiс.

337. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалаудың және дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы шеңберiнде жүктi әйелдерге құрамында йод және темiр бар препараттарды тегiн беру көзделген.

338. Республикадағы халық темiр тұздарының негiзгi жеткiзгiштерi болып табылатын ет және балық өнiмдерiн тұтынудың салыстырмалы төмен деңгейiмен, темiр тұздарының сiңуiн жақсартуға ықпал ететiн көкөнiстер мен жемiстердi (әсiресе қысқы-көктемгi кезеңде) және "С" витаминiн тұтынудың қатысты төмен деңгейiмен, темiр тұздарының абсорбциясын нашарлататын шайды мол көлемде жаппай тұтынумен сипатталатындығын ескере отырып, "Тамақ өнiмдерiнiң сапасы мен қауiпсiздiгi туралы" Қазақстан Республикасының Заңында бидай ұнын витаминдi-минералдық қоспамен мiндеттi түрде форсификациялау көзделген. Бидай ұнын витаминдi-минералдық қоспамен форсификациялау тамақ өнiмдерiн витаминдермен және минералдармен байыту бойынша әлемде жинақталған тәжiрибеге негiзделе отырып, темiр мен басқа да тағамдық заттарды тұтынудың ДДСҰ ұсынатын көлемiне негiзделген.

339. Семей ядролық сынақ полигонында тұрғындардың сәулеленуiнiң келешектегi зардаптарын барынша азайту мақсатында "Бұрынғы Семей ядролық сынақ полигонының проблемаларын кешендi шешу жөнiндегi 2005 - 2007 жылдарға арналған бағдарламаны бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 20 қыркүйектегi N 927 қаулысы қабылданды.

340. Бұдан басқа, республиканың денсаулық сақтау органдары ядролық сынақтар нәтижесiнде зардап шеккен тұрғындарды медициналық оңалту жөнiнде бiрқатар iс-шараларды жүзеге асырады. Атап айтқанда, Ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккендердiң мемлекеттiк медициналық тiзiлiмi жасалды. "Радиациялық медицина" бөлiмi бойынша халыққа жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету жөнiндегi бюджеттiк бағдарлама iске асырылады.

341. Семей полигонындағы сынақтар салдарынан иондаушы сәулеленуден зардап шеккен тұрғындардың денсаулығы жай-күйінің мониторингiн жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлiгiнiң Радиациялық медицина және экология ҒЗИ жанынан клиникалық оңалту орталығы құрылды. Қазiргi уақытта бұрынғы ядролық полигонның маңайында тұратын халықтың бастапқы скринингi жүзеге асырылуда. Радиациялық-индуцияланған аурулардың ерте пайда болған нысандарын анықтау мақсатында Шығыс Қазақстан облысының Абай, Бесқарағай, Бородулиха аудандарының тұрғындары тексерiлдi.

342. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалаудың және дамытудың мемлекеттiк бағдарламасын iске асыру шеңберiнде 2005 жылы Шығыс Қазақстан облысы үшiн денсаулық сақтау объектiлерiн салуға және қайта жаңартуға, оның iшiнде Семей қаласында Облыстық онкологиялық диспансердiң 2006 жылы аяқталатын Радиологиялық орталығын салуға қаражат көзделген.

343. БҰҰ Ассамблеясының 52-шешiмдерiн iске асыру шеңберiнде Жапония Үкiметi "Семей өңiрiнде медициналық қызметтi жақсарту" жобасы бойынша грант берiп, Семей қаласының медициналық мекемелерiне жәрдем көрсеттi. Жобаны iске асыру барысында қатерлi iсiк ауруларын, қалқанша безi ауруларын, қан ауруларын анықтау үшiн диагностикалық жабдық сатып алынды.

344. Комитет ұсынымдарының 57-тармағында талап етiлгендей, АҚТҚ/ЖҚТБ-ға, нашақорлыққа, алкоголизмге және темекi шегудiң жоғары деңгейiне байланысты проблемаларға ерекше мән берiледi.

345. 2005 жылғы 1 желтоқсанда Қазақстан Республикасында AҚТҚ жұқтырған 5541 адам, оның iшiнде 14 жасқа дейiнгi 41 бала тiркелдi, бұл инфекция жұқтырғандардың жалпы санының 0,74 пайызын құрады.

346. Инфекция жұқтырғандарды жас бойынша топтарға бөлудi мынадай түрде көрсетуге болады:

0-ден 1 жасқа дейiн 13 адам (0,2 пайыз),

2-ден 5 жасқа дейiн 10 адам (0,2 пайыз),

6-дан 10 жасқа дейiн 2 адам (0,04 пайыз),

11-ден 14 жасқа дейiн 16 адам (0,3 пайыз),

15-тен 19 жасқа дейiн 498 адам (9,0 пайыз).

347. АҚТҚ жұқтырғандарды әлеуметтiк топтар бойынша бөлудi мынадай түрде көрсетуге болады:

мектепке баратын балалар - 31 адам (0,6 пайыз);

мектеп жасындағы ұйымдастырылмаған балалар - 22 адам (0,4 пайыз);

мектепке дейiнгi жастағы ұйымдастырылмаған балалар - 23 адам (0,4 пайыз);

арнайы орта оқу орындарының және жоғары оқу орындарының оқушылары - 77 адам (1,4 пайыз).

348. Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2000 жылғы 5 желтоқсандағы N 1808 қаулысымен бекiтiлген ЖҚТБ-ның iндетiне қарсы iс-әрекет жөнiндегi мемлекеттiк саясаттың тұжырымдамасына және Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2001 жылғы 14 қыркүйектегi N 1207 қаулысымен бекiтiлген ЖҚТБ-ның iндетiне қарсы iс-әрекет жөнiндегi 2001-2005 жылдарға арналған бағдарламаға сәйкес адамның мiнез-құлқы алдын ала араласу үшiн басымды болып айқындалды. Мынадай нысаналы топтар: есiрткi тұтынушылар, жезөкшелiкпен айналысатын адамдар, жасөспiрiмдер мен жастар халықтың басымды топтары болып iрiктелдi.

349. Індетке қарсы әрекет ету жөнiндегi шаралар бес түйiндi бағыт бойынша қабылданатын болады:

1) құқықтық қатынастар саясатын жетiлдiру, алдын ала және емдеу мақсатындағы араласуларды жүзеге асыру үшiн қолайлы құқықтық және әлеуметтiк орта жасау;

2) алдын алу бағдарламаларын iске асыру;

3) емдеу, күтiм және қолдау бағдарламаларын өмiрге енгiзу;

4) АҚТҚ инфекциясынан зардап шеккен адамдарға арналған әлеуметтiк жобаларды iске асыру;

5) эпидемиологиялық қадағалауды, мониторингiнi, бақылауды, жоспарлауды және болжамдауды жетiлдiру.

350. Қазiргi уақытта халық арасында алдын алу iс-шараларының кешенi өткiзiледi. Инъекциялық есiрткi тұтынушылар арасында алдын алу бағдарламалары белсендi түрде жүргiзiлуде. 89 сенiм пунктi құрылды, мұнда пайдаланылған шприцтердi ауыстыру, нашақорларға консультация беру, АҚТҚ жұқтыру тұрғысынан қауiпсiз мiнез-құлықты қалыптастыру үшiн ақпараттық жұмыс жүргiзiледi. Қазiргi уақытта жезөкшелiкпен айналысатын адамдар арасындағы ақпараттық жұмыс жөнiндегi жобаны iске асыруға кiрiстiк.

351. ЖҚТБ орталықтарының, салауатты өмiр салтын қалыптастыру орталықтарының, қоғамдық ұйымдардың бастамасы бойынша жастар үшiн ЖҚТБ мәселелерiне арналған түрлi бұқаралық iс-шаралар: театрландырылған көрiнiстер, сурет, шығарма конкурстары, концерттер, КТК-лар, сұрақ және жауап кештерi өткiзiледi, дискотекаларда ақпараттық жұмыс жүргiзiледi.

352. Бұл жұмыс жүйелi сипатта болмайтынын және әдетте ұйымдастырылған ұжымдарды қамтитынын ескере отырып, ақпараттық жұмыспен ұйымдастырылмаған жастарды қамту жоспарланып отыр. Ақпараттық материалдарды шығаруға және бұқаралық iс-шаралар өткiзуге қаражаттың жетiспеуi негiзгi проблема болып табылды.

353. Қазақстан Республикасы ана мен бала денсаулығын қорғауға бағытталған бағдарламаларды iске асыру жөнiнде халықаралық ұйымдармен белсендi жұмыс жасайды.

354. Халықаралық ұйымдардың техникалық қолдауымен Дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымы ұсынған Балалық шақ ауруларын кiрiктiре жүргiзу стратегиясын енгiзу жөнiндегi жұмыс жалғасуда. Бұл стратегияның негiзгi мақсаты балғын жастағы балаларға амбулаторлық деңгейде медициналық қызмет көрсетудiң сапасын арттыру болып табылады. Ағымдағы кезеңде Балалық шақ ауруларын кiрiктiре жүргiзу стратегиясын енгiзу республиканың бес облысында (Шығыс Қазақстан, Алматы, Қарағанды, Қызылорда, Оңтүстiк Қазақстан) және Астана қаласында жүзеге асырылады.

355. Жүргiзiлiп жатқан жұмыстың қазiрдiң өзiнде нәтижелерi бар. Республикада жаңа туған нәрестелердiң аурушаңдығы азайды, ана сүтiмен тамақтандыруды қолдау және тарату саласында айтарлықтай жетiстiктерге қол жеткiзiлдi. Тек ана сүтiмен тамақтанатын алты айлық жасқа дейiнгi балалардың саны соңғы жылдары үш есе өстi.

356. Қазақстан Республикасының Yкiметi мен БҰҰ Балалар қоры арасында қол қойылған 2005 - 2009 жылдарға арналған I-негiзгi келiсiм ЮНИСЕФ-пен ынтымақтастықтағы бағдарламалық құжат болып табылады. Осы келiсiмге сәйкес республикада мынадай: ана мен бала денсаулығын қорғау сапасын жақсарту бастапқы медициналық-санитарлық көмек және жастарға орайластырылған қызметтер; ата-ана дағдыларын жақсарту, микронутриенттiк жетiспеушiлiктiң алдын алу жобаларын қамтитын "Отбасы мен қоғамның әлеуетiн нығайту" бағдарламасы iске асырылады.

357. Бұдан басқа, халықаралық ұйымдармен (ДДСҰ, ЮНИСЕФ, ЮНФПА, ЗдравПлюс/ЮСАИД және басқалары) бiрлесiп, республикада "Қауiпсiз аналық және балалық" жобасы iске асырылады.

Жобаның негiзгi мақсаттары мыналар болып табылады:

1) медицина қызметкерлерiнiң бiлiктiлiгiн арттыру жолымен әйелдерге және жаңа туған нәрестелерге көрсетiлетiн медициналық қызмет сапасын жақсарту;

2) денсаулық сақтау жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру;

3) ана мен бала денсаулығын қамтамасыз ету жөнiнде шешiм қабылдауға отбасы мен қоғамды тарту.

358. Қауiпсiз аналық стратегиясы мынадай қағидаттарға негiзделедi:

1) демедикализация - "жүктiлiк - aуpу емес және босану алдын ала проблема ретiнде, ал нәрестелер - пациенттер ретiнде қаралмауға тиiс" екендiгiне негiзделген және, тиiсiнше, әйелдердiң 80 %-ға жуығы артық араласу мен емдеудi қажет етпейдi;

2) босандыруда қолданылатын барлық технологиялар әлемдiк практикада қабылданғандарына сәйкес келуге, дәлелдi медицинаға негiзделуге және жергiлiктi қажеттiлiктерге бейiмделген болуға тиiс;

3) өңiрлендiру - қызметтi дамытуға босатылатын ресурстарды (дәрiлiк заттар, жабдық, бiлiктi кадрлар) дұрыс пайдалануға мүмкiндiк беретiн мамандандырылған көмек көрсету жөнiндегi медициналық қызметтердi ұтымды бөлу;

4) перинатальды көмек ақпараттылыққа, мүдделiлiкке және әйелдердiң және оның отбасының өз денсаулықтары мәселелерi бойынша шешiмдер қабылдауға қатысуына негiзделуге тиiс.

359. 2003 жылдан бастап осы жобаны пилоттық медициналық ұйымдарда енгiзу басталды. Барлық пилоттық ұйымдардағы обсервациялық бөлiмдер таратылып, жеке босандыратын палаталар ашылды. Палаталарды жуғыш заттармен өңдеу жүргiзiлдi, әрi босандыру стерильдi емес, таза жағдайда жүргiзiлдi. Серiктестiк босандырулар, босанған әйелдердiң еркiн келiп кетуi, ана мен әкенiң нәрестенi күтуге қатысуы белсендi түрде көтермеленiп отырды. Нәтижесiнде, 2001 жылдың деректерiмен салыстырғанда акушерлiк асқынулардың жиiлеп кетуi, босанғаннан кейiнгi қан кету, аналардың бала тууда жарақат алуы, ерте неонатальды және ананың өлiм-жiтiмiнiң, нәрестелердiң науқастану көрсеткiштерi төмендедi, бала тудыруда дәрi-дәрмектердi негiзсiз қолдану, тууды ынталандыру және операция арқылы тудыру, рутиндiк акушерлiк құралдарды (клизмалар, қыру, спазмалитиктер қолдану, зәр жолын эпизио-, перинеотомиялау, катетеризациялау, нәрестенiң жоғарғы демалу жолдарынан сiлекей сорып алу (көрсетiлiмсiз), босанғаннан кейiн айна арқылы туу жолдарын қарау (көрсетiлiмсiз) азайды, босануда баланың гипоксиясының жиiлеп кетуi азайды, әйелдердiң босану кезiндегi қауiпсiздiк және қанағаттанушылық сезiмi артты (кәсiпқойлықпен босандыру және серiктестiк босанулар).

360. 2002 - 2005 жылдар кезеңiнде қауiпсiз ана болу стратегиясын енгiзу қорытындылары 2005 жылғы шiлдеде Алматы қаласында үйлестiру кеңесiнде талқыланған болатын.

361. Әйелдер мен балалардың жоғары мамандандырылған медициналық көмекке қол жеткiзуiн жетiлдiру және арттыру мақсатында ағымдағы жылы Астана қаласында әлемдiк стандартқа сәйкес келетiн 500 төсектiк Республикалық ана мен бала ғылыми орталығын ашу жоспарланып отыр.

362. Кемтар балалар үшiн сауықтыру көмегiне жоғары қажеттiлiктi ескере отырып, Астана қаласында 300 төсектiк Балаларға арналған республикалық сауықтыру орталығын салу басталды.

363. Әйелдер мен балаларға медициналық көмек көрсететiн республикалық медициналық ұйымдарды қазiргi заманғы медициналық жабдықтармен жарақтандыру жүзеге асырылуда (Ана мен баланы қорғау республикалық ғылыми-зерттеу орталығы, Педиатрия және балалар хирургиясы ғылыми орталығы, "Ақсай" балаларға арналған республикалық клиникалық ауруханасы, "Алатау" балаларға арналған республикалық клиникалық санаторийi).

364. Балалар денсаулығын қорғау және денсаулық сақтау саласындағы қызметтер мәселелерi 2003 жылы Конвенцияны орындау туралы бастапқы баяндаманың 254-303-тармақтарында көрiнiс тапқан.

Әлеуметтiк қамсыздандыру, балаларға күтiм көрсету

жөнiндегi қызметтер мен мекемелер

(26-бап және 18-баптың 3-тармағы)

365. Қазақстан Республикасында балаларды, сондай-ақ балалары бар отбасыларын әлеуметтiк қорғау бөлiгiнде Конвенцияның 26-бабын және 27-бабының 3-тармағын, Комитеттiң ұсынымдарының 26-28, 51, 52, 53-тармақтарын орындауға ерекше назар аударылады.

366. Әлеуметтiк қорғау Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы арнайы мемлекеттiк жәрдемақы туралы", "Қазақстан Республикасындағы мүгедектiгi жөнiндегi, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасы бойынша төленетiн мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақылар туралы", " Қазақстан Республикасындағы мүгедектердi әлеуметтiк қорғау туралы ", " Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеудi қолдау туралы", " Мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру туралы", " Халықты жұмыспен қамту туралы ", " Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы ", " Еңбек қауiпсiздiгi және оны қорғау туралы ", " Мемлекеттiк атаулы әлеуметтiк көмек туралы", " Балалары бар отбасыларына берiлетiн мемлекеттiк жәрдемақылар туралы" және басқа да Заңдары шеңберiнде жүзеге асырылады.

367. Республикада көп балалы аналар мен отбасыларын әлеуметтiк қолдау "Қазақстан Республикасындағы арнайы мемлекеттiк жәрдемақы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жүзеге асырылады.

368. "Алтын алқа", "Күмiс алқа" белгiлерiмен наградталған немесе бұрын "Батыр ана" атағын алған, сондай-ақ I және II дәрежелi "Ана даңқы" ордендерiмен наградталған көп балалы аналар; төрт және одан көп бiрге тұратын кәмелетке толмаған балалары бар (оның iшiнде жоғары және орта арнайы оқу орындарында оқитын балалары - олар кәмелетке толғаннан кейiн оқу орындарын бiтiргенге дейiн) көп балалы отбасылардың 3,9 айлық есептiк (4017 теңге) көрсеткiш мөлшерiнде арнайы мемлекеттiк жәрдемақы тағайындауға құқығы бар.

369. "Мемлекеттiк атаулы әлеуметтiк көмек туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес кедейлiк шегінен төмен кiрiсi бар көп балалы отбасыларына отбасының әрбiр мүшесiне атаулы әлеуметтiк көмек төленедi. Атаулы әлеуметтiк көмектiң мөлшерi облыстарда, Астана және Алматы қалаларында белгiленген отбасының әрбiр мүшесiне есептегенде жан басына шаққандағы орташа кiрiс пен кедейлiк шегi арасындағы айырманы құрайды.

370. 2005 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша атаулы әлеуметтiк көмек алушылар арасында 18 жасқа дейiнгi балалардың үлесi 2004 жылдың ұқсас есепті кезеңінде қалыптасқан 61,8 пайыз көрсеткiштен аса отырып, 62,6 пайызды құрады. Атаулы әлеуметтiк көмек алушылар арасындағы балалар үлесiнiң ұлғаюына байланысты 2005 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша 13,8 пайыздан (2004 жылғы 1 қаңтардағы) 14,3 пайызға дейiн бала күтумен айналысатын адамдардың үлесiнiң артқаны байқалады.

371. Мемлекет басшысының 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес халықты әлеуметтiк қамсыздандыруды одан әрi жетiлдiру шараларын көздейтiн және қазақстандықтардың iс жүзiнде әрбiр отбасының мүддесiн қолайлы қозғайтын Әлеуметтік реформаларды одан әрi тереңдетудiң 2005 - 2007 жылдарға арналған бағдарламасы iске асырылуда. Осыған байланысты 2005 жылғы 28 маусымда ана мен баланы қорғау, сондай-ақ балалары бар аз қамтылған отбасыларын мемлекеттiк қолдау мақсатында "Балалары бар отбасыларына берiлетiн мемлекеттік жәрдемақылар туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Осы Заңға сәйкес 2003 жылдан бастап адамның (отбасының) кiрiстерiне қарамастан төленетiн бала тууға байланысты бiр жолғы мемлекеттiк жәрдемақы төлеумен қатар (15 еселенген айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде) балаларға арналған жәрдемақылардың қосымша екi түрiн енгiзу көзделген:

2006 жылғы 1 қаңтардан бастап - 18 жасқа дейiнгi балаларға арналған жәрдемақылар, олар отбасыларына азық-түлiк себетi құнынан төмен жан басына шаққандағы орташа кiрiстен төленедi. Балаларға арналған жәрдемақылар мөлшерi әрбiр балаға ай сайын 1 айлық есептiк көрсеткiштi құрайды (2006 жылы 1030 теңге);

2006 жылғы 1 шiлдеден бастап - бала бiр жасқа толғанға дейiн оның күтiмi жөнiндегi жәрдемақы, ол ай сайын отбасының кiрiсiне қарамастан төленедi.

372. Бұл ретте бала күтiмi жөнiндегi жәрдемақылардың мөлшерi бала туу кезектiлiгiне қарай сараланатын болады және мыналарды құрайды:

бiрiншi балаға - 3 айлық есептiк көрсеткiш;

екiншi балаға - 3,5 айлық есептiк көрсеткiш;

үшiншi балаға - 4 айлық есептiк көрсеткiш;

төрт және одан астам балаға 4,5 айлық есептiк көрсеткiштен.

373. Жәрдемақылардың мөлшерi мемлекеттiң экономикалық мүмкiндiктерiн негiзге ала отырып белгiленген және тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының Заңында бекiтiлетiн айлық есептiк көрсеткiштiң өзгеруiне байланысты жыл сайын ұлғайтылатын болады.

374. "Балалары бар отбасыларына төленетiн мемлекеттiк жәрдемақылар туралы" Қазақстан Республикасының Заңын iске асыру үшiн 2006 жылы мемлекет балаларға арналған жәрдемақыны төлеу үшiн 6,5 млрд. теңге, бала күтiмi бойынша жәрдемақы төлеу үшiн - 6,3 млрд. теңге және бала тууға байланысты жәрдемақы төлеу үшiн - 4,3 млрд.теңге көзделген.

375. Конвенцияның 3-бабының 3-тармағын iске асыру мақсатында республикада 90 үйде әлеуметтiк көмек көрсету бөлiмшелерi құрылып, жұмыс iстейдi, олар 10 мың мүгедек балаға қызмет көрсетедi. Бiлiм беру бойынша психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялар желiсi, сауықтыру орталықтары, медициналық-әлеуметтiк сауықтыруға және денсаулығында ауыр кемшiлiгi бар балаларды барынша ықтимал дамытуға бағдарланған түзету кабинеттерi желiсi дамуда.

376. Республикада балаларға арналған 18 медициналық-әлеуметтiк мекеме жұмыс iстейдi, оның 17-сi ақыл-eci артта қалған балаларға арналған, 1-eуi дене бiтiмiнде кемшiлiгi бар балаларға арналған, оларда 2988 мүгедек бала тұрады, оның iшiнде 737-сi жетiмдер немесе ата-анасының қамқорлығынсыз қалғандар. Қазақстан Республикасы осы балаларды ұстауға арналған шығындарды жыл сайын ұлғайту жөнiнде шаралар қабылдауда. Мәселен, егер 2003 жылы көрсетiлген шығындар бiр тұрғынға шаққанда 231,0 мың теңгенi құраған болса, онда 2004 жылы - 286,7 мың теңгенi құрады.

377. Конвенцияның 23-бабын орындау мақсатында 2008 жылғы сәуiрде "Қазақстан Республикасындағы мүгедектердi әлеуметтiк қорғау туралы" Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданды. Осы Заң мүгедектердi әлеуметтiк қорғау жөнiндегi мемлекеттiк саясаттың негiзгi бағыттарын нақтылайды және жүйелендiредi. Онда мүгедектердiң әлеуметтiк қорғалуға, қоғамға кiрiгуге, ақпаратқа қол жеткiзуге, бiлiм алуға, денсаулық жағдайын ескере отырып қызмет түрiн еркiн таңдап алуға, тегiн медициналық көмекке, кәсiби даярлыққа және қайта даярлауға, еңбек қабiлетiн қалпына келтiруге және жұмысқа орналасуға құқықтары белгiленген. Заңда сондай-ақ мүгедектердi медициналық, әлеуметтiк және кәсiби сауықтыруды жүргiзу жөнiндегi нақты iс-шараларды реттейтiн нормалар белгiленген.

378. "Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002 жылғы 11 қарашадағы N 1188 қаулысына толықтыру енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 6 желтоқсандағы N 1276 қаулысына сәйкес І және II топтағы мүгедектер, бала жасынан мүгедектер, мүгедек балалар үшiн кәсiптiк орта және жоғары бiлiм беретiн бiлiм беру ұйымдарына түсу кезiнде 0,5 пайыз, жетiм балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар үшiн - бекiтiлген мемлекеттiк бiлiм тапсырысының 1 пайызы мөлшерiнде квота көзделедi.

379. Жоғары оқу орындарында бiлiм алатын, кәсiптiк орта оқу орындарында оқитын, мемлекеттiк тапсырыс немесе грант бойынша бiлiм беру ұйымдарында оқитын мүгедектерге Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес стипендиямен қамтамасыз ету жөнiндегі жеңiлдiктер ұсынылады. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 10 желтоқсандағы N 1903 қаулысымен бекiтiлген Бiлiм беру ұйымдарында оқитын жекелеген санаттарға мемлекеттiк стипендиялар тағайындау және төлеу ережесiне сәйкес зағип немесе саңырау-мылқау студенттерге, кәсiптiк жоғары оқу орындарының магистранттарына, кәсiптiк орта оқу орындарының оқушыларына стипендияның бастапқы мөлшерiнiң 75 пайызы мөлшерiнде стипендияға үстемеақы белгiленген.

380. Соғыс iс-қимылында не әскери қызметтiң өзге мiндеттерiн орындау кезiнде, Чернобыль АЭС-iнiң және азаматтық немесе әскери мақсаттағы объектiлерде радиациялық апаттардың және авариялардың, ядролық қаруды сынау салдарынан және олардың мүгедектiгi ата-анасының бiреуiнiң радиациялық сәулеленуiне генетикалық байланысты жағдайда жаралану, контузия алу, жарақаттану немесе жауынгерлiк iс-қимылдарда пайда болған аурулар салдарынан мүгедек болып қалған кәсiптiк жоғары оқу орындарының студенттерiне, магистранттарына, кәсiптiк орта оқу орындарының оқушыларына стипендияға үстемақы стипендияның бастапқы мөлшерiнiң 50 пайызын құрайды.

381. 18 жасқа дейiн мүгедек балалар "Мүгедектердi сауықтырудың кейбiр мәселелерi" туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 20 шiлдедегi N 754 қаулысымен бекiтiлген Мүгедектердi протездiк-ортопедиялық көмекпен және техникалық көмекшi (орнын толтырушы) құралдармен қамтамасыз ету ережесiне сәйкес Қазақстан Республикасының мемлекеттiк сатып алу туралы заңнамасына сәйкес мемлекеттiк тапсырыс қаражаты есебiнен әлеуметтiк сауықтырудың көрсетiлген түрлерiмен қамтамасыз етiледi.

382. Қабылданып отырған шаралардың нәтижесiнде соңғы жылдары мүгедектердi протездiк-ортопедиялық көмекпен және есту-протездеумен қамтамасыз етуге арналған құралдарды қаржыландыру едәуiр ұлғайды. Мәселен, егер 2002 жылы протездiк-ортопедиялық көмек көрсетуге бюджеттен мүгедектерге 143,2 млн. теңге, сурдо-құралдарды сатып алуға - 91,9 млн. теңге бөлiнген болса, 2005 жылы тиiсiнше, 444,9 млн. теңге және 221,4 млн. теңге бөлiндi.

383. 2004 жылы 8678 мүгедек бала протездiк-ортопедиялық көмек, 1536 бала есту-протездеу көмегiн алды, 2005 жылы тиiсiнше 9 мың және 1200 мүгедек бала.

384. Мүгедектердi оңалтудың 2002 - 2005 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру медициналық-әлеуметтiк сараптама қызметiн қайта ұйымдастыруды қамтамасыз етуге, тұрақты әлеуметтiк қызмет көрсету мекемелерiнiң, үйде әлеуметтiк көмек көрсету бөлiмшелерiнiң желiсiн кеңейтуге, мүгедектерге көрсетiлетін техникалық көмекші құралдардың көлемiн ұлғайтуға және сапасын жақсартуға, мүгедектердiң инфрақұрылымға қол жеткiзуiн қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды көздеуге мүмкiн бердi.

385. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006 жылғы 6 қаңтардағы N 17 қаулысымен "2006 - 2008 жылдарға арналған Мүгедектердi сауықтыру бағдарламасы" бекiтiлдi. Осы Бағдарлама мүгедектiктiң алдын алу жүйесiн жетiлдiрудi, сондай-ақ дене бiтiмi, ақыл-eci, психикалық және сенсорлық кемшiлiктiң (бiрiншi деңгейiнiң алдын алу) туындауының алдын алуға және кемшiлiктiң тұрақты функционалдық шектеуге немесе мүгедектiкке (екiншi деңгейдiң алдын алу) ауысуының алдын алуға бағытталған шаралар кешенiн көздейдi.

Бағдарламаны iске асыру мыналарды қамтамасыз етедi:

1) әйелдер консультациялары мен босандыратын мекемелерде әйелдердi; ерте жастағы балаларды скринингтiк тестiлеудi уақтылы жүргiзудi және оның сапасын жақсартуды, бұл оның дамуын бастапқы сатысында патологиясын анықтауға мүмкiндiк бередi;

2) жұмыс орындарын аттестаттауды жүргiзудi, еңбек шарттарын, қауiпсiздiгiн және оны қорғауды сақтауды;

3) мүгедектiгi бар адамдардың дерекқорын жасауды.

386. 2002 - 2005 жылдарға арналған Мүгедектердi оңалтудың бағдарламасын iске асыру жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгi 2004 жылы "Мүгедектердiң орталықтандырылған дерекқоры" атты аппараттық-бағдарламалық қамсыздандыруды дайындап, енгiзудi бастады.

387. Қазақстан Республикасы Комитет ұсынымдарының 52-тармағын және 54-тармағының б) тармақшасын орындау мақсатында 2004 жылғы желтоқсанда "Қазақстан Республикасында мүгедектiгi бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасы бойынша мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақылар туралы" Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 маусымдағы N 126 Заңына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлдi. Осы толықтыруларға сәйкес мүгедектiгi бойынша жәрдемақыға құқығы бар мүгедек балалар санатына 18 жасқа дейiнгi балалар енгiзiлдi. "Қазақстан Республикасындағы әлеуметтiк мемлекеттiк жәрдемақы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес 16 жасқа дейiнгi мүгедек балаларға 0,9 айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде (927 теңге), I, II топтағы 16-дан 18 жасқа дейiнгi мүгедек балаларға - 1,4 айлық есептiк көрсеткiш (1442 теңге), III топтағыларға - 0,6 айлық есептiк көрсеткiш (618 теңге) төленедi. Жәрдемақының мөлшерi жыл сайын тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының Заңымен бекiтiлетiн айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнiң өзгеруiне байланысты ұлғайтылады.

388. "Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мүгедек балалары бар отбасыларына үйде әлеуметтiк көмек көрсету бөлiмшелерi құрылады. Бөлiмшелердiң негiзгi мiндеттерi сырттан күтiм жасауға мұқтаж мүгедек балаларды анықтау, оларды әлеуметтiк дағдыға, өзiне-өзi қызмет көрсету дағдыларына үйрету, демалыс ұйымдастыру, ата-аналар мен отбасы мүшелерiн мүгедек балалармен қарым-қатынас жасауға және оларға күтiм жасауға үйрету, консультативтiк-медициналық және құқықтық көмек көрсету болып табылады. 2003 - 2004 жылдары шамамен 10 мың мүгедек балаға қызмет көрсететiн осындай 90 бөлiмше құрылды.

389. Конвенцияның 26-бабын iске асыру мақсатында 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап мемлекет жүзеге асыратын азаматтарды әлеуметтiк қорғау нысандарының бiрi ретiнде мiндеттi әлеуметтiк сақтандырудың құқықтық, экономикалық және ұйымдық негiздерiн белгiлейтiн Қазақстан Республикасында "Мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру туралы" Заң қолданысқа енгiзiлдi.

390. Мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру түрлерiнiң бiрi асыраушысынан айрылу жағдайында сақтандыру болып табылады.

Асыраушысынан айрылу жағдайында әлеуметтiк төлемдердi тағайындау мен алуға ол үшiн әлеуметтiк аударымдар жүргiзiлген мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысушы - қайтыс болған (coт хабар-ошарсыз жоғалған немесе қайтыс болды деп жариялаған) асыраушының отбасының мынадай мүшелерiнiң құқығы бар:

1) егер олар он сегiз жасқа толғанға дейiн мүгедек болып қалса, он сегiз жасқа толмаған және осы жастан жоғары балалары, оның iшiнде асырап алған балаларының, аға-iнiлерiнiң, апа-сiңлiлерiнiң және немерелерiнiң. Eгер осы тармақшада көрсетiлген адамдар жалпы орта, кәсiптiк бастауыш оқу орындарында, кәсiптiк орта және жоғары бiлiм берудiң күндiзгi нысаны бойынша оқитын болса, әлеуметтiк төлем оқу орнын бiтiргенге дейiн жүзеге асырылады;

2) егер ол қайтыс болған (сот хабар-ошарсыз жоғалған немесе қайтыс болды деп жариялаған) асыраушының бiр жарым жасқа толмаған балаларына, аға-iнiлерiне, апа-сiңлiлерiне немесе немерелерiне күтiм жасаумен айналысса, жасына және еңбек қабiлеттiлiгiне қарамастан, ата-аналарының бiрiнiң немесе ерiнiң-зайыбының, не атасының, әжесiнiң, аға-iнiсiнiң немесе апа-сiңлiсiнiң.

391. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға - олар үшiн әлеуметтiк аударымдар жүргiзiлген мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысушыларға тағайындалған әлеуметтiк төлемдер Қазақстан Республикасының заңнамалық кесiмдерiне сәйкес әрбiр айрылған ата-анасы үшiн асырап алушыға, қорғаншыға (қамқоршыға) төленедi.

392. Асыраушысынан айрылу жағдайында төленетiн әлеуметтiк төлемдер оның қамқорлығындағы қайтыс болған (сот хабар-ошарсыз жоғалған немесе қайтыс болды деп жариялаған) асыраушының отбасы мүшелерiне қайтыс болған (сот хабар-ошарсыз жоғалған немесе қайтыс болды деп жариялаған) асыраушының отбасы мүшесі (мүшелерi) әлеуметтiк төлемдер алу құқығын сақтап қалатын уақыт кезеңi iшiнде ай сайын төленедi.

VIII. Бiлiм беру, демалу және мәдени iс-шаралар

Кәсiптiк даярлық пен бағдар берудi қоса алғанда, бiлiм беру

(28-бап)

393. Республикада бiлiм алу құқығына Қазақстан Республикасының Конституциясында кепiлдiк берiлген. Қазақстан Республикасы Конституциясының 30-бабына сәйкес азаматтарға мiндеттi тегiн орта бiлiм алуға кепiлдiк берiледi.

394. Республиканың ұлттық бiлiм беру моделi бiлiм берудiң 4 деңгейiн қамтиды, бұл 1997 жылы ЮНЕСКО ұсынған Халықаралық бiлiм беру жiктемесiне сәйкес келедi:

мектепке дейiнгi тәрбие және оқыту,

орта бiлiм беру,

кәсiптiк жоғары бiлiм беру,

жоғары оқу орнынан кейiнгi кәсiптiк бiлiм беру.

395. Қазiргi уақытта республикада жаңа туған және кәмелетке толған (0-ден 18 жасқа дейiн) 5 миллионнан астам бала тұрады. Оның: 1 млн. 508 мыңы мектепке дейiнгi жастағы балалар, 3 миллионға жуығы - мектеп жасындағы балалар.

396. Жаңа жағдайларда бiлiм беру жүйесiн дамыту елдiң әлеуметтiк-экономикалық өсуiнiң анықтаушы факторына айналуда, сондықтан бүгiнгi таңда бiлiмнiң сапасы мен құндылығына сұраныс жоғары. Осы мақсатта Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы қабылданды.

397. Оны iске асыруға республикалық бюджеттен 330 млрд. теңгеден астам немесе 2,5 млрд. AҚШ долларынан жоғары қаражат бөлу көзделген. Осы шара бiлiм беру ұйымдарының материалдық-техникалық базасын барлық жерде нығайтуға мүмкіндiк бередi.

398. Қазақстан Республикасына бiлiм берудi дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасында мектепке дейiнгi тәрбиенiң қол жетiмдiлiгiне едәуiр көңiл бөлiнiп отыр.

399. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 21 желтоқсандағы N 1353 қаулысымен мектепке дейiнгi ұйымдар қызметiнiң үлгi ережесi бекiтiлген, онда мектепке дейiнгi ұйымдардың негiзгi түрлерi мен функциялары белгiленген, мемлекеттiк мектепке дейiнгi ұйымдарда балаларды ұстағаны үшiн ата-аналардың ақы төлеу тәртiбi белгiленген. Кемтар балалар және туберкулезбен ауыратындармен байланыста болатын балалар балабақша үшiн ақы төлеуден босатылады.

400. Мектепке дейiнгi бiлiм берудiң аз шығынды нысандарын дамыту мақсатында Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi 2005 жылғы 27 маусымда N 441 "Балалар толық және толық емес болатын мектепке дейiнгi шағын орталықтар қызметiнiң үлгi ережесiн бекiту туралы" бұйрықты шығарды. Мектепке дейiнгi шағын орталықтар аптасына 2-ден 7 ретке дейiн, күнiне 2-ден 10 сағатқа дейiн таңертеңгi сағатта да, күннiң екiншi жартысында да икемдi режим бойынша жұмыс iстей алады.

401. Мектепке дейiнгi бiлiм беру жүйесiндегi реформаларды тереңдету үшiн Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң 2004 жылғы 14 мамырдағы N 410 бұйрығымен мектепке дейiнгi тәрбие мен оқытудың мемлекеттiк жалпыға мiндеттi стандарты бекiтiлдi. Стандартты қабылдау әрбiр баланың республиканың бүкiл аумағында балаларды мектепте оқуға даярлаудың баламалылығын және бiрыңғай бастапқы деңгейiн қамтамасыз ететiн мектепке дейiнгi тәрбие мен оқыту мазмұнының мiндеттi минимумын алуы үшiн жағдай жасайды.

402. Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасында 1233 мектепке дейiнгi ұйым жұмыс iстейдi, онда 192,5 мың бала тәрбие алуда. Мектепке дейiнгi ұйымдар желiсi 2003 жылмен салыстырғанда 127 бiрлiкке, контингент - 31,3 мың балаға ұлғайды. 2005 жылдың өзiнде 10,2 мың орындық 102 мектепке дейiнгi ұйым ашылды, оның iшiнде қалалық жерлерде - 34, ауыл - 68. Мектепке дейiнгi жастағы балаларды балабақшалардың қамтуы 2003 жылмен салыстырғанда орта есеппен елiмiзде 4,1 пайызға өстi және 23,2 пайызды құрайды. Қалада 36,4 пайыз (+4,7 пайыз), ауылда - 6,7 пайыз (+2,2 пайыз) бала балабақшаға барады.

Облыс атаулары	2003 жыл			2005 жыл			2003-2005 серпін
	МДҰ саны	Олардағы бала	1-6 жастағы балалардың санынан МДҰ қамтыған балалардың %-ы	МДҰ саны	Олардағы бала	1-6 жастағы балалардың санынан МДҰ қамтыған балалардың %-ы	1-6 жастағы балалардың санынан МДҰ қамтыған балалардың %-ы
1	2	3	4	5	6	7	8
Ақмола	75	6857	18,8	85	8035	22,2	+3,4
Ақтөбе	72	8607	20,2	71	10194	29,3	+9,1
Алматы	44	4729	4,5	51	6371	6,2	+1,7
Атырау	84	8553	31,4	90	9867	33,1	+1,7
ШҚО	72	11751	19,0	80	13743	23,4	+4,4
Жамбыл	47	8168	14,1	53	9256	16,1	+2
БҚО	63	8508	27,6	72	9768	31,4	+3,8
Қарағанды	127	19382	33,7	140	22517	46,8	+13,1
Қызылорда	67	4476	7,9	91	6914	14,4	+6,5
Қостанай	72	8726	22,6	76	10676	27,0	+4,4
Маңғыстау	30	6500	20,6	34	7346	31,3	+10,7
Павлодар	73	10950	34,5	82	13470	36,9	+2,4
СҚО	26	3561	13,0	41	5076	19,2	+6,2
ОҚО	107	14780	10,4	117	18547	11,8	+1,4
Алматы қ.	153	25200	39,2	155	28750	40,3	+1,1
Астана қ.	44	9970	36,6	45	12000	43,6	+7
БАРЛЫҒЫ	1156	160718	19,1	1283	192530	23,2	+4,1

403. Бес-алты жастағы балаларды мiндеттi мектепалды даярлауды қамтамасыз ету үшiн елiмiзде 13231 мектепалды сыныптар мен топтар жұмыс iстейдi. Соңғы 3 жылдың өзiнде бiлiм беру органдары мектептер мен балабақшалар жанынан 1187 мектепалды сыныптар мен топтар құрды. Нәтижесiнде 2003 жылы 63 пайыз орнына 72 пайыз бала мектепалдында қамтылды. Қалалық жерлерде 75 пайыз бала (+8 пайыз), ауылдық жерлерде - 68 пайыз (+11 пайыз) бала мектепалды даярлық бағдарламасын алуда.

404. Мектепке дейiнгi бiлiм берудi мемлекеттiк қаржыландыру екi көзден: республикалық және жергiлiктi бюджеттерден жүзеге асырылады. Жергiлiктi бюджеттердiң мектепке дейiнгi бiлiм беруге арналған шығыстары елiмiзде 2003 жылы 30,7 млн. АҚШ долларынан 2005 жылы 72,6 млн. АҚШ долларына дейiн өстi. Мектепке дейiнгi ұйымда бiр баланы ұстау жөнiндегi орташа шығыстар 2003 жылы 181,2 доллардан 2005 жылы 430 долларға дейiн өстi.

Жергілікті бюджеттердің мектепке дейінгі ұйымдарға

арналған шығыстары

мың теңге

Облыс, қала	2003				2005
	Шығыстар	Мемлекеттік МДҰ	Олардағы бала саны	Бір балаға шығыс	Шығыстар	Мемлекеттік МДҰ	Олардағы бала саны	Бір балаға шығыс
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Ақмола	50 007	59	6 158	8,12	201 220	69	7304	27,549
Ақтөбе	210 851	62	7 758	27,18	453 909	64	9407	48,252
Алматы	139 417	30	3 763	37,05	376 952	38	5343	70,551
Атырау	397 305	80	8 033	49,46	956 845	85	9359	102,238
ШҚО	186 481	56	9 560	19,51	226 038	65	11400	19,828
Жамбыл	318 186	47	8 168	38,96	576 349	53	9256	62,268
БҚО	254 525	62	8 508	29,92	591 141	72	9816	60,222
Қарағанды	459 001	83	13 960	32,88	925 255	96	16099	57,473
Қызылорда	93 454	63	4 111	22,73	160 518	88	6482	24,764
Қостанай	167 603	43	6 949	24,12	486 447	56	9081	53,568
Маңғыстау	291 105	29	6 311	46,13	484 319	31	7025	68,942
Павлодар	354 493	69	10 719	33,07	749 669	78	13279	56,455
СҚО	78 426	15	2 094	37,45	459 780	30	4107	111,950
ОҚО	477 638	94	13 344	35,79	946 561	108	17490	54,120
Алматы қ.	728 650	126	22 053	33,04	1 330 594	128	25289	52,616
Астана қ.	384 080	40	9 798	39,20	717 414	41	11614	61,771
Жиыны	4 591 222	958	141287	32,50	9 643 011	1102	172351	55,950
АҚШ долларымен	30,7 млн.			217	74,2 млн.			430
Доллар бағамы	150				153			130

405. Мүдделi министрлiктермен ведомстволармен, жергiлiктi атқарушы органдармен өзара қарым-қатынастарды үйлестiру, мемлекеттiң мектепке дейiнгi бiлiм беру қызметтерiн ұсыну, мектепке дейiнгi тәрбие мен бiлiм берудi сапалы ғылыми-әдiснамалық қамтамасыз етудi жүзеге асыру саласындағы саясатын түсiндiру мақсатында Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2005 жылғы 29 сәуiрдегi N 405 қаулысымен "Мектепке дейiнгi балалық шақ" республикалық орталығы құрылды. Алматы, Семей, Қостанай, Шымкент қалаларында барлық мектепке дейiнгi бiлiм беру буындарының жұмысын тiкелей үйлестiретiн филиалдар ашылды.

406. Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасына сәйкес балабақша әйелдердiң жұмыс iстеуiне мүмкiндiк беретiн және әлеуметтiк жағынан қорғалмаған және аз қамтылған отбасыларына қолдау көрсететiн әлеуметтiк институт ретiнде қарастырылады. Осыған байланысты 5 жасар балаларға арналған Базалық жалпы бiлiм беретiн мектепалды бағдарламасын әзiрлеу, оларда "мектеп - балабақша" кешендерiн, мектепке дейiнгi тәрбие шағын орталықтарын құру мақсатында ауылдық мектептердi қайта құрылымдау жоспарланып отыр.

407. Отбасымен ынтымақтасу мақсатында тәрбиешi педагогтарды кәсiптiк даярлау процесi реформалануда. Қазiргi уақытта жеке басына бағдар беру, интерактивтiк әдiстерге студенттердi оқыту көзделетiн педагогикалық жоғары оқу орындары мен колледждердiң бiлiм беру стандарттары әзiрленуде.

408. Қазақстан Республикасына бiлiм берудi дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы шеңберiнде мыналар көзделген:

1) 2008 - 2010 жылдары 23 мың орындық 164 мектепке дейiнгi ұйымдар салу;

2) бiлiм беру ұйымдары базасында 20 мың орындық 800 мектепке дейiнгi шағын орталықтар құру (2008 - 2010 жылдары);

3) кемтар балаларды мектепке дейiнгi бiлiм беру жүйесiне тарту үшiн 380 түзету және инклюзивтi бiлiм беру кабинеттерiн ашу (2008 - 2010 жылдары);

4) 75 пайыз бес жасар балалар жақсартылған оқу-әдiстемелiк, кадрлық және материалдық-техникалық базамен "мектепалды" институтымен қамтылатын болады.

409. Республикада әрбір баланың лайықты және сапалы бiлiмге құқығын iске асыру үшiн қажеттi жағдайлар жасау жөнiндегi жұмыс жалғасуда.

410. 2003 - 2004 оқу жылында Қазақстан Республикасына 7925 жалпы бiлiм беретін мектеп (кемтар балаларға арналған арнаулы бiлiм беру ұйымдарынсыз) жұмыс iстедi, оның 3687-сi (44,6 пайыз) - қазақ, 2231-i (26,7 пайыз) - орыс, 2243-i (26,1 пайыз) - аралас, 80-i (1,0 пайыз) - өзбек, 14-i (0,2 пайыз) - ұйғыр, 3-eуi (0,003 пайыз) - тәжiк, 1-еуi - украин тiлiнде оқытады.

411. Бастауыш мектептiң өзектi мәселелерiнiң бiрi бiлiм алушылардың мүдделерiн сақтауды қамтамасыз ететiн, төменгi мектеп жасындағы оқушыларды оқу iсiне ойдағыдай бейiмдеуге ықпал ететiн басымдылық болып табылады.

N	Атауы	2003-2004 ж.ж.	2004-2005 ж.ж.	2005-2006 ж.ж.
1	2	3	4	5
1.	Бастауыш сыныптардың барлық оқушысы	1058962	1009371	959271
	- оның ішінде қыздар	517848	493365	469430
	- екінші жылға қалғандар	1195	1068	939
	- оның ішінде қыздар	375	308	319
	- оқу озаттары	173768	165103	152025
	- білім сапасы
2.	Педагог қызметкерлер саны (1-4 сынып мұғалімдері)	59065	58524	57296
	- қосалқы жұмыс істемейтін педагог қызметкерлер саны (1-4 сынып)	54834	54017	55852
	- оның ішінде әйелдер	58021	57418	56316
3.	Бірінші сыныпқа қабылдау	236,0	235,1	227,4
4.	Сыныптардың орташа толтырылуы	18,7	-	17,6
5.	Шағын комплектілі бастауыш мектептер саны	1115
	- оларда біріктірілген сыныптар	6001	5469	5113
	олардағы оқушылар	49673	46315	44709
6.	Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сынып педагогтарының сапалық құрамы
	- жоғары білім	24140		308829 (55,6%)
	- толық емес жоғары	3350		2477 (4,5%)
	- жоғары санат	4208	4727
	- бірінші санат	12624		13749
	- екінші	19296		19228
	- санаты жоқ	21665		17818
7.	Оқулықтармен қамтамасыз ету	73%	72%	73%
	- 1-сынып үшін атаулар саны			57
	- 2-сынып үшін			55
	- 3-сынып үшін			59
	- 4-сынып үшін			60
	- бастауыш сыныптардағы қазақ тілі			25
	- экспериментальды 2-сыныптар үшін ағылшын тілі			12
	Барлық атаулары:			268

412. Балаларды оқыту және тәрбиелеу үшiн қажеттi жағдайлар жасау мақсатында 2005 жылы республикалық бюджеттен жобалық қуаты 21,9 мың оқушы орын 44 ауылдық мектеп салуға 6 млрд. теңге бөлiнген, 4 млрд. 212 млн. теңге сомасына 23 мектеп пайдалануға берiлдi. Жергiлiктi бюджеттiң есебiнен 7,6 мың оқушы орнына 3 млрд. 472 млн. теңге сомасына 32 мектеп салынды.

413. Мемлекеттiк ауылдық бiлiм беру ұйымдарының материалдық базасын нығайту жөнiнде елеулi жұмыс жүргiзiлдi. Мәселен, 2005 жылы жергiлiктi бюджеттен мемлекеттiк ауылдық бiлiм беру ұйымдарының материалдық базасын нығайтуға 3 млрд. 480 млн. теңге немесе республика бойынша бөлiнген қаражаттың жалпы сомасының 72,6 пайызы бөлiндi.

414. Олардан ауылдық ұйымдардың 285 физика, химия, биология кабинеттерi үшiн оқу жабдықтарын сатып алуға 1 млрд. 903 млн. теңге, 2661 мектеп жиhазын сатып алуға - 149,4 мың теңге, спорттық мүкәммал, компьютерлiк сынып, еңбек кабинетiн, лингафондық, мультимедиялық кабинеттер сатып алуға - 1 млрд. 427 млн. теңге бөлiндi.

415. Еуропалық Одақтың "Қазақстанда шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыта отырып, кәсiптiк бiлiм беру мен оқытудың байланысы" жобасы шеңберiнде Алматы облысының кәсiптiк мектептерiнiң (лицейлерiнiң) материалдық базасын нығайтуға - 25,6 млн. теңге, Шығыс Қазақстандiкiне - 6,9 млн.теңге, Қостанайдiкiне - 7,4 млн.теңге, Маңғыстаудiкiне - 37,1 млн.теңге, Павлодардiкiне - 5,9 млн.теңге, Солтүстiк Қазақстандiкiне - 9,9 млн. теңге, Оңтүстiк Қазақстандiкiне - 33,9 млн. теңге бөлiндi.

416. Мектептердi жаңа формацияның бiлiктiлiгi жоғары мұғалiмдерiмен қамтамасыз ету, мұғалiм кәсiбiнiң беделiн арттыру, сондай-ақ орта бiлiм берудегi реформаларды педагогикалық сүйемелдеу мақсатында Мемлекет басшысының Қазақстан халқына 2004 жылғы наурыздағы Жолдауында 12 жылдық мектеп педагогтарын даярлауға қосымша 5 мың (қазiр бар 3 мыңға қоса) грант бөлу және мұғалiмдердiң бiлiктiлiгiн неғұрлым сапалы деңгейге көтеру туралы тапсырма берiлген.

417. Республикада студенттiктi әлеуметтiк қолдау жөнiнде жұмыс жүргiзiлуде:

жоғары оқу орындарының студенттерi үшiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң атаулы стипендияларының саны 1000-ғa көбейтiлдi;

2004 жылмен салыстырғанда орта есеппен 78,7 пайызға: колледж оқушыларына 5147 теңге, студенттер мен магистранттарға - 6434 теңге, интерндерге - 11652 теңге сомасында жоғарылатылған стипендия мөлшерi белгiлендi.

Студенттер үшiн Президент стипендиясы 12686 теңгенi құрайды; колледждер мен жоғары оқу орындарында мемлекеттiк тапсырыс негiзiнде оқитындардың жолақысына өтемақы төленетiн болады;

бiлiм беру гранттарының көлемi ұлғаяды, екiншi деңгейдегi банктер арқылы студенттiк кредит беру дами бастайды;

бұрын мемлекеттiк бiлiм беру кредиттерi бойынша оқып келгендер 2005 жылғы 1 қыркүйектен бастап мемлекеттiк бiлiм беру гранттары бойынша оқуға көшiрiлдi.

418. Он жылдан астам уақыттан берi Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Болашақ" халықаралық стипендиясы нысаналы мақсатта iске асырылуда, оның мақсаты неғұрлым талантты жастарды елiмiз үшiн неғұрлым басым мамандықтар бойынша шет елдердiң үздiк жоғары оқу орындарында оқыту болып табылады. Ел Президентiнiң атынан берiлетiн "Болашақ" стипендиясы - жастардың қабiлетiн танудың ең жоғары дәрежелерiнiң бiрi, сондықтан да үмiткерлерге қойылатын талаптар өте жоғары.

419. 1994 жылдан бастап Қазақстанның 2556 неғұрлым талантты жас азаматы "Болашақ" стипендиясына ие болды.

420. 2005 жылы Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша "Болашақ" стипендиясы бойынша стипендиялардың саны 3 мыңға дейiн ұлғайды. "Магистрлер" мен "PhD докторанттарымен" қатар шет елдердiң үздiк жоғары оқу орындарында бакалаврлар да дайындап шығарылатын болады.

421. "Болашақ" бағдарламасы бойынша оқыту географиясы едәуiр кеңейдi. Қазақстандықтар сондай-ақ шығыс Еуропа (Венгрия, Польша, Чехия және т.б.), Азия және Океания (Қытай, Сингапур, Оңтүстiк Корея, Малайзия, Жапония, Австралия, Жаңа Зеландия) елдерiне жiберiлетiн болады.

422. Кәсiптiк даярлық пен бағдар берудi қоса алғанда, бiлiм берудiң қол жетiмдiлiгi мәселелерi 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 304-334-тармақтарында көрсетiлген.

Бiлiм берудiң мақсаттары

(29-бап)

423. Қазақстан Республикасында бiлiм берудiң негiзгi мақсаты адам ресурстарын даярлау және жеке адам мен қоғамның қажеттiлiктерiн қанағаттандыру сапасын арттыру болып табылады.

Бiлiм берудiң басқа мақсаттары 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 304-334-тармақтарында көрсетiлген.

Демалыс, бос уақыт және мәдени қызмет

(31-бап)

424. Конвенцияның 31-бабын iске асыру мақсатында республикада балалардың демалуға, мәдени және шығармашылық қызметке жан-жақты қатысуына құқықтарын қамтамасыз ету жөнiнде шаралар қабылдануда.

425. Балалардың демалуға, бос уақытқа және мәдени қызметке құқығы негiзiнен мектептен тыс ұйымдар желiсi арқылы iске асырылады. Бұл - балалар және жасөспiрiмдер шығармашылығы сарайлары, үйлерi, орталықтары, кешендерi, студиялары, жас техниктер, туристер, натуралистер станциялары мен базалары, балаларға арналған музыкалық, спорт мектептерi, өнер мектептерi, қызығушылығы бойынша клубтар, спорт, сауықтыру, туристiк лагерьлер және т.б.

426. Қазiргi уақытта республикада 586 мектептен тыс ұйым, оның 216-сы - ауылдық жерлерде, 500-ден астам аула клубтары, 5 мыңнан аса спорт залдар, 8,5 мың спорт алаңдары жұмыс iстейдi.

427. Қазiргi уақытта республикада 7 мыңнан астам жалпы бiлiм беретiн мектептерде 50 мыңға жуық әр түрлi үйiрмелер, студиялар мен секциялар әрекет етедi, онда шамамен 40 пайыз мектеп оқушылары негiзгi оқу бағдарламаларымен қатар әр түрлi бiлiм салалары мен шығармашылық қызметте қосымша бiлiм бағдарламаларын меңгередi.

428. Шығармашылық жеке адамды, ерте кәсiптiк бағдар беруге және баланың өзiн-өзi орналастыруына, балалардың болашақ кәсiптiк бiлiм негiздерiн алуына тәрбиелеуге 297 көркем бағытта қосымша бiлiм беру ұйымдары (халықтық қолөнер орталықтары, шығармашылық шеберханалар, өнер студиялары, мектептерi, музыка мектептерi және басқалар) ықпал етедi.

429. Соңғы жылдары бiлiм беру мекемелерi: лицейлерде, гимназияларда, орта жалпы бiлiм беретiн мектептерде, өнерге тереңдетiп үйрететiн мектептерде, бейiндi көркем сыныптарда балаларды өнерге тарту жандандырылуда.

430. Осы бағытты одан әрi дамыту, көркем бiлiм беру стратегиясын әзiрлеу, мүдделi ведомстволар мен ұйымдардың күш-жiгерiн үйлестiру мақсатында Мектептен тыс ұйымдардың директорлар кеңестерi құрылды.

431. Балалардың ғылыми-техникалық шығармашылығын дамыту үшiн республикада 14 жаңа техниктер станциясы жұмыс iстейдi, онда 7 мыңнан астам бала оқиды.

432. Техникалық шығармашылық үйiрмелерiне көбiнесе ұл балалар барады, бұл оларды, әсiресе девиантты мiнез-құлықты балаларды қолайсыз қоршаған ортадан, зиянды әдеттерiн қолданудан алыстатады.

433. Балалардың экологиялық-биологиялық қосымша бiлiм алу негiзiн табиғат қорғау қызметiне, оқу-зерттеу жұмыстарын жүргiзуге бағдарланған 18 жаңа натуралистер станциялары мен экологиялық-биологиялық орталықтар (11 мыңнан астам бала) құрайды.

434. Бүкiл әлемде туындап отырған экология, орман алаптарын сақтау, өзендердi және басқа да су айдындарын тазарту, флора мен фаунаға ұқыпты қарау проблемалары - осының барлығы өскелең ұрпақтың ой-өрiсiн өзгертудi, балаларға экологиялық-биологиялық бағыттылық саласында қосымша бiлiм беру мекемелерiнiң қызметiн жетiлдiрудi талап етедi, балалармен жұмыс iстеуге жетекшi ғалымдар мен мамандарды тартуға мүмкiндiк бередi.

435. Баланың дене бiтiмiн жетiлдiру, салауатты өмiр салтын қалыптастыру, мемлекеттiк спорт резервiн тәрбиелеу үшiн республикада 80-нен астам спорт түрi бойынша дене шынықтыру-спорт бағытындағы 130-дан аса мекеме жұмыс iстейдi. Жалпы бiлiм беретiн мектептерде 450 мыңнан астам баланы қамтитын 17 мыңнан астам спорт секциялары әрекет етедi.

436. Жыл сайын 800 мыңнан астам бала оқушылардың "Атамекен", "Болашақ", "Жас ұрпақ", "Шұғыла" және т.б. туристiк-өлкетану қозғалысының әр түрлi бағдарламаларын iске асыруға қатысады.

437. Отандастарымыздың тарихы мен мәдениетi, өшпес ерлiгi және тағдыры, отбасылық тектiлiк және халық шаруашылығы - осының барлығы және көптеген басқалар балаларды тану мәнiне, олардың әлеуметтiк, жеке адамдық және рухани даму, өз Отанының патриоттарын тәрбиелеу көзiне айналуда. Туристiк-өлкетану бiлiм беру қызметiн 9 жаңа туристер станциясы, жүздеген туристiк базалар мен барлық түр мен үлгiдегi бiлiм беру мекемелерi оқушыларының бiрлестiктерi жүзеге асырады.

438. Қосымша бiлiм беру жүйесiнде 200-ден астам орталықтар, жас десантшылар, парашютистер, шекарашылар, теңiзшiлер бiрлестiктерi белсендi түрде жұмыс iстейдi, онда 20 мыңнан астам балалар айналысады.

439. Республикада балалардың әлеуметтiк бастамаларын дамытуға зор мән берiледi. Бүгiнгi таңда Қазақстан Республикасында балалар бiрлестiктерiнiң саны 600 мыңға жуық баланы қамти отырып, 200-ден астамды құрайды.

440. Балалар мен оқушы жастардың, әсiресе девиантты мiнез-құлқы бар жасөспiрiмдердiң бос уақытын ұйымдастыру үшiн 542 аула клубтары әрекет етедi.

441. Жазғы каникул кезеңiнде балалардың демалуы мен оларды сауықтыру үшiн республикада 300-ге жуық қала сыртындағы лагерьлер, 6 мыңнан астам мектеп жанындағы, 80 - санаторлық, 230 - палаталық, 6 - жыл бойы, 870 - бейiндi, 100 - дебаттық және басқа да лагерьлер жұмыс iстейдi. 2005 жылы балалардың жазғы демалысын ұйымдастыруға жергiлiктi бюджеттiң қаражаты есебiнен 1,5 млрд. теңге, оның iшiнде аз қамтылған отбасыларынан шыққан балалар үшiн - 800 млн. теңге бөлiнген болатын.

Осыған қосымша ретiнде республикалық бюджет есебiнен ауылдық жерлерден шыққан балалардың демалысын және оларды сауықтыруды қамтамасыз ету үшiн 30 млн. теңге бөлiнген болатын.

442. Бүгiнгi таңда республиканың мектептен тыс қосымша бiлiм беру ұйымдарында 12 мыңнан астам адам, 1 мыңнан аса аға вожатыйлар, 284 мың сынып жетекшiлерi, 900 психолог жұмыс iстейдi.

443. Мектептен тыс ұйымдардың қызметiн ұйымдастыру үшiн қажеттi құқықтық база құрылды, ғылыми-практикалық конференциялар, семинар-кеңестер, дөңгелек үстелдер және басқалар өткiзiледi.

444. Балалардың демалысын, бос уақытын және мәдени қызметiн ұйымдастыру мәселелерi 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 338-344-тармақтарында көрсетiлген.

ІХ. Ерекше қорғау шаралары
Босқын балалар

(22-бап)

445. Босқындардың проблемаларымен айналысатын Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдарының қызметi " Халықтың көшi-қоны туралы " Қазақстан Республикасы Заңының баптарына, сондай-ақ 1951 жылғы Босқындардың мәртебесi туралы Женева Конвенциясының және оның 1967 жылғы Хаттамасының ережелерiне негiзделедi.

446. 2006 жылғы 1 шiлдеде республикада ресми түрде 674 босқын отбасы тiркелдi. Босқын мәртебесi бiр жылға берiледi және бiр жылдан кейiн мәртебесi қайта қаралады әрi ұзартылады немесе мәртебесiн ұзартудан бас тартылады. Босқын мәртебесiн алған адамдар, негiзiнен, Ауғанстаннан шыққандар (664 адам). Жалпы санды құрайтындар 16 жасқа дейiнгi 265 бала (148 ұл бала, 117 қыз бала).

447. Босқындарға әлеуметтiк көмек Қазақстан Республикасының Қызыл жарты ай қоғамы және Балалар Қоры арқылы Қазақстан Республикасындағы БҰҰ УВКБ бағдарламасы бойынша көрсетiледi.

448. Алматы қаласында мынадай қоғамдық бiрлестiктер құрылып, жұмыс iстейдi: Ауғандық мәдени орталық, Ауғанстандық босқын әйелдер қауымдастығы, Ауғандық босқын әйелдер одағы, Ауған мектебi, онда 60-тан астам бала оқиды, 3-5 жастағы 25 бала баратын ауғандық балаларға арналған балабақша жұмыс iстейдi.

449. Қазақстан Республикасының Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексiнiң талаптарына сәйкес үнемi босқындардың тұру ережесiн сақтауына бақылау жүзеге асырылады, ай сайын қоғамдық ұйымдардың өкiлдерiмен босқындарды құқықтық қорғау мәселелерi бойынша консультативтiк-кеңес беру кездесулерi өткiзiледi.

450. Республикадағы босқын балалар құқықтарының негiзгi проблемалары олардың жайластырылуы және бейiмделуi үшiн жағдай жасау, әлеуметтiк-мәдени, бiлiм беру және медициналық-санитарлық қамтамасыз етуде көмек көрсету болып табылады.

451. Босқын балалардың бiлiм алуға заң жүзiнде бекiтiп берiлген құқығы босқын отбасылардың көбiнесе шоғырланып тұрмауына байланысты толық көлемде iске асырылмайды, олар тұратын орындарын жиi ауыстыруға мәжбүр, бұл оқу жылы кезiнде жиi болады.

452. Есепке алу кезiнде тәжiк отбасылары қиындық тудырады, олар өз балаларын, әсiресе қыздарын оқытуға қызығушылық танытпайды. Балалар күн көрiс үшiн базарда жұмыс iстеуге мәжбүр.

Босқын балалардың көпшiлiк бөлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептерде, аздаған саны - лицейлер мен колледждерде оқиды. Оқу үшiн төленетiн ақының жоғары болуына байланысты жоғары бiлiм босқын балалар үшiн iс жүзiнде мүмкiн емес. Жалпы бiлiм беретiн мектеп бiтiрушiлерi Қазақстанның жоғары оқу орындарында оқуларын жалғастыра алған бiрнеше ғана жағдай белгiлi.

453. Осыған байланысты Бiлiм беру жөнiндегi ұлттық iс-қимыл жоспарына барлығы үшiн 2015 жылға дейiнгi кезеңге босқындардың отбасынан шыққан балаларға мектепке дейiнгi бiлiм беру және тәрбиелеу мәселелерi енгiзiлдi. Босқындардың отбасынан шыққан балалардың бiлiм алуға тең қол жеткiзуiне жағдайды қамтамасыз ету 2005 - 2010 жылдарға арналған орта мерзiмдi мiндет ретiнде белгiленген.

454. 2005 - 2006 оқу жылында республиканың жалпы бiлiм беретiн оқу орындарында 44548 оралман балалар оқиды, оның iшiнде 15053-i - бастауыш, 22910-ы - негiзгi, 6553-i - жалпы бiлiм беретiн мектептiң жоғары сатыларында және 32-сi бала жастан мүгедектер. Олардың көпшiлiк саны мына жерлерде тұрады. Оңтүстiк Қазақстан облысында - 8180, Алматы - 8027, Қарағанды - 5498, Ақмола - 6622, Жамбыл - 4685, Павлодар облысында - 1301. Облыстық бiлiм беру басқармаларының деректерi бойынша қазiргi уақытта оралмандардың мектеп жасындағы бала жастан мүгедек 32 баладан басқа, барлық балалары (44516) бiлiм алуда.

455. Республикаға 1492 оралман мұғалiм келдi, оның 1398-i жұмысқа орналастырылды. Олардың бiлiктiлiгiн арттыру курстары ұйымдастырылған.

456. Босқын балалар туралы мәселелер 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 345-364-тармақтарында көрсетiлген.

Х. Кәмелетке толмағандардың iстерi жөнiндегi әдiл сотты жөнелту жүйесiндегi балалар
Кәмелетке толмағандардың iстерi жөнiндегi әдiл сотты жөнелту

(40-бап)

457. Қазақстандық заңнамаға сәйкес кәмелетке толмағандарға қатысты сотта iс жүргiзу көрсетiлген субъектiлер тобының құқықтарын қамтамасыз ететiн жекелеген рәсiмдiк шегiнiстермен жалпы iс жүргiзу нысаны шеңберiнде жүзеге асырылады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнiң 492-бабы iс бойынша кәмелетке толмаған сотталушының ата-анасының немесе өзге де заңды өкiлдерiнiң iс жүргiзуге мiндеттi түрде қатысуын талап етедi. Олардың сот тергеуiнде дәлелдемелердi зерттеуге қатысуға, көрсетiмдер беруге, айғақтар ұсынуға, өтiнiштер және керi қайтару бiлдiруге, iс-әрекетке және сот шешiмiне шағымдар беруге құқығы бар.

458. Балаларды қорғаудың қосымша қылмыстық-құқықтық тетiктерiнiң қатарына мыналарды жатқызуға болады:

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң "Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар" жеке 2-тарауының болуын, сондай-ақ кәмелетке толмағанға қатысты қылмыс жасауды көздейтiн квалификациялаушы себеп ретiнде осы Кодекстiң басқа тараулары мен баптарында көзделген құрамдардың үлкен санын;

кәмелетке болмаған адамның артықшылық берiлген жағдайын тану;

содан бастап қылмыстық жауапкершiлiк мүмкiн болатын ең төмен жасын белгiлеу;

кәмелетке толмағандарға қатысты өлiм жазасын және өмiр бақи бас бостандығынан айыруды қолданбау;

кәмелетке толмағандығын кiнәсiн жеңiлдететiн жағдайларға жатқызу; кәмелетке толмағанның мыналарды белгiлейтiн қылмыстық жауапкершiлiкке арналған жеке бөлiмнiң болуы:

қылмыстық жазаға балама ретiнде тәрбиеге шақырудың мәжбүрлi шараларын қолдану мүмкiндiгi;

жазалардың тiзбесiн шектеу;

соттылықтың ұзақтығы мерзiмiн және оны өтеу мерзiмiн есептеудiң жеңiлдiктi режимi;

жазалардың қысқартылған мерзiмi.

459. Кәмелетке толмағандар iстерi жөнiнде әдiл сотты жөнелту мәселелерi Конвенцияның орындалуы туралы Бастапқы баяндаманың 365-384-тармақтарында көрсетiлген.

Ұстаудың, түрмеге қамаудың немесе түзеу мекемелерiне орналастырудың кез келген нысанын қоса алғанда, бостандығынан

айрылған балалар

(37-баптың b) - d) тармақшалары)

460. Қазақстан Республикасының заңнамасында азаматтардың, әсiресе кәмелетке толмағандардың бостандығы мен жеке басына қол сұқпаушылық құқығы регламенттелген.

461. Халықаралық құқық пен халықаралық шарттардың қағидаттар мен нормаларына сәйкес республиканың ұлттық заңнамасы кеңейтiлген әрi жетiлдiрiлген. Бұл туралы Конвенцияның орындалуы туралы Бастапқы баяндаманың 385-397-тармақтарында айтылған.

462. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетiнiң деректерi бойынша жыл сайын қылмыс жасаған жетi мыңға жуық кәмелетке толмағандар анықталады, олардың жартысы дерлiк қылмыстық жауапкершiлiкке тартылады. Бұдан басқа, соңғы жылдары кәмелетке толмағандар жасаған анықталған қылмыстар санының 2003 жылғы 6614 қылмыстан 2004 жылы 7948 қылмысқа, 2005 жылдың 6 айы iшiнде 4389 қылмысқа дейiн өскенi атап көрсетiледi.

463. Соңғы сегiз жыл iшiнде Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшалау, бейiмдеу және ақтау орталығына 70 мыңнан астам қадағалаусыз және панасыз қалған балалар орналастырылды, олардың 10796-ы балалар үйлерiне және мектеп-интернаттарына жiберiлдi.

464. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң жүйесiне қарайтын Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшалау, бейiмдеу және ақтау орталықтары жергiлiктi iшкi iстер органдарының бағынысты бөлiмшелерi болып табылады және олардың қызметi "Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 11-бабына сәйкес айқындалады.

465. Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшалау, бейiмдеу және ақтау орталықтарының басты мiндеттерi: кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың, қадағалаусыз және панасыз қалудың алдың алу; оларға ықпал ететiн жағдайлар мен себептердi табу және болдырмау; кәмелетке толмағандарды қабылдау, оларды бейiмдеу және ақтау; кәмелетке толмағандарды арнайы оқу орындарына және ерекше режимде ұстайтын бiлiм ұйымдарына жеткiзу; тұратын балалар мен жасөспiрiмдердiң жайласуларына басқа де шаралар қолдану болып табылады.

466. Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшалау, бейiмдеу және ақтау орталықтарына белгiленген тәртiппен қылмыстық жауапкершiлiкке айыпты жасқа жетпей қоғамға жат iс-әрекеттер жасаған; өмiр сүруi мен тәрбиелеуiне жағдай болмағандықтан, бұрынғы тұратын, мекен-жайында тұра алмайтын қылмыс жасағаны үшiн айыпталғандар, арнайы оқу орындарына және ерекше режимда ұстайтын бiлiм ұйымдарына жiберiлетiндер, уақтылы орналаспаған ата-анасының немесе олардың орнындағы адамдардың қамқорлығынсыз қалған, қорғаншы және қамқоршы органдары денсаулығы және өмiрiне қатер төнгеннен ата-анасынан айырып алынған балалар орналастырылады.

467. Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшалау, бейiмдеу және ақтау орталықтары қызметкерлерiнiң штат саны Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң 2004 жылғы 25 желтоқсандағы N 708 бұйрығымен айқындалады, онда орналасқан балаларды әлеуметтiк ақтау және бейiмдеу мiндеттерi жүктелген психолог лауазымы көзделген.

Кәмелетке толмағандарды оқытудың үздiксiз процесiн қамтамасыз ету мақсатында жалпы бiлiм беретiн мектептердiң бағдарламасына сәйкес балалармен сабақтар жүргiзетiн оқытушылар бекiтiлiп берiлген.

468. "Қылмыстың жасалуына күдiктiлер мен айыпталушыларды қамауда ұстау тәртiбi мен шарттары туралы" Қазақстан Республикасы Заңының талаптарына сәйкес республикада уақытша ұстау изоляторларында ұстаудың тиiстi шарттарын жасау жөнiнде жұмыс жүргiзiлуде.

469. Қамауда, уақытша ұстау изоляторларында ұсталатын кәмелетке толмағандарға, күдiктiлер мен айыпталушыларға жақсартылған материалдық-тұрмыстық және өзге де ұстау шарттары жасалады, кемiнде 2 сағат күн сайын серуендеу, ата-аналарымен және туыстарымен кездесу мен көрiсуге рұқсат берiледi.

470. Барлық тәрбие колонияларында таксофон аппараттары орнатылған. Сотталғандарға неше рет болуын шектеместен, 15 минутқа дейiн телефонмен сөйлесудi жүзеге асыруға мүмкiндiк берiлген.

471. Жыл сайын барлық тәрбие колонияларында тар мамандық дәрiгерлерiн: терапевтердi, хирургтарды, психиатрларды, окулистердi, дерматологтарды тарта отырып, кәмелетке толмаған сотталғандарды мiндеттi түрде кеуде клеткасы органдарын 6 айда кемiнде 1 рет флюорографиялық тексеру жүргiзiледi.

472. Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесi комитетiнiң 2005 жылғы 6 мамырдағы N 69 бұйрығымен Түзеу мекемелерiнде жазасын өтеп жатқан сотталғандар арасында жыл сайынғы жазғы спартакиада өткiзу ережесi бекiтiлген.

473. Жалпы орта бiлiмi жоқ кәмелетке толмағандар түзеу мекемелерi жанынан құрылған 5 жалпы бiлiм беретiн мектептерде оқиды.

474. Осындай мектептердiң негiзгi мiндеттерi: орта бiлiм алу, кәсiбi (мамандығы) жоқ сотталғандардың кәсiптiк бастауыш бiлiм алуы болып табылады.

475. Түзеу мекемелерi жанынан құрылған мектептердiң бiлiм беру қызметi Қазақстан Республикасының лицензиялау туралы заңнамасына сәйкес лицензиялауға жатады.

476. Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң 2003 жылғы 3 қыркүйектегi N 180 және Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң 2003 жылғы 29 тамыздағы N 582 бiрлескен бұйрығымен Қылмыстық-атқару жүйесiнiң түзеу мекемелерiнде жалпы бiлiм беретiн және кәсiптiк мектептердiң қызметiн ұйымдастыру ережесi регламенттелген.

477. Осы бұйрық қылмыстық-атқару заңнамасын ғана емес, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң (Жалпы бөлiм), "Бiлiм туралы" Қазақстан Республикасы Заңының нормаларында және өзге де нормативтiк құқықтық кесiмдердi ескередi.

478. Қылмыс жасаған және бас бостандығынан айыруға тартылған кәмелетке толмағандар Қазақстан аумағында жұмыс iстейтiн төрт тәрбие колониясында жазасын өтейдi.

479. Кәмелетке толмағандарға әлеуметтiк және материалдық қызмет көрсету мәселелерi "Күдiктiлердi, айыпталушыларды, оның iшiнде жүктi әйелдердi және өздерiмен бiрге бiрiншi және екiншi топтағы мүгедек балалары бар әйелдердi, кәмелетке толмағандарды тегiн тамақтандыру нормаларын, сотталғандарды тамақтандыру және материалдық-тұрмыстық қамтамасыз ету нормаларын, сондай-ақ Жазасын өтеуден босатылатын сотталғандарға көмек көрсету ережесiн бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2003 жылғы 2 қыркүйектегi N 889 қаулысымен реттелген.

480. Конвенцияның ережелерiн iске асыру мақсатында Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесi комитетi адам, оның iшiнде кәмелетке толмаған адамдар құқықтарын сақтау саласындағы халықаралық және үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдармен ("Қазақстандық криминологиялық қауымдастық" қоғамдық бiрлестiгi, Қазақстандық адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегi Халықаралық Бюро, "Сандж" зерттеулер орталығы" қоғамдық қоры және басқалар) ынтымақтасады.

Азаптауға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатал немесе

адамның беделiн түсiретiн қарым-қатынастар мен

жазаларға жол бермеу, сондай-ақ өлiм жазасы мен

өмiр-бақи қамауға алуға тыйым салу

(37-баптың а) тармақшасы)

481. Балаларға қатысты зорлық-зомбылықсыз мiнез-құлықты қалыптастыру мақсатында ЮНИСЕФ ЦАРК пен Қазақстан Республикасының Үкiметi ынтымақтастығының елдiк бағдарламасы шеңберiнде "Ерекше қорғау шараларына мұқтаж балалар", "Зиянды және балалаларды пайдалануды азайту", "Балалар мен жастарды зорлық-зомбылықсыз мінез-құлыққа үйрету" жобалары iске асырылуда.

482. Осы жобалардың нәтижелерін талдау балалар мен ересектердi жеке адамды құрметтеуге негізделген конструктивтi, зорлық-зомбылықсыз мiнез-құлық нысандарына үйрету жөнінде арнайы курс әзiрлеудiң талап етiлетiндiгi мен қажеттiлiгi туралы тұжырым жасауға мүмкiндiк береді.

483. Осыған байланысты республиканың бiлiм беру ұйымдарында "Өмiрлік дағдылар: зорлық-зомбылықсыз мiнез-құлық және ынтымақтасу дағдылары" атты арнайы курс өткiзу жоспарланып отыр.

484. Азаптауға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатал немесе адамның беделiн түсiретiн қарым-қатынастар мен жазаларға жол бермеу, сондай-ақ өлiм жазасы мен өмiр-бақи қамауға алуға тыйым салу мәселелерi Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 398-400-тармақтарында, сондай-ақ осы баяндаманың "Азаптауға немесе басқа да қатал, адамдыққа жатпайтын немесе беделдi түсiретiн қарым-қатынастар мен жазаларға ұшырамау құқығы" және "Tepic пайдаланудан және келеңсiз қарым-қатынастан қорғау, сондай-ақ дене жағынан және психикалық қалпына келтiру және әлеуметтiк қайта кiріктiру" бөлiмдерiнде көрiнiс тапқан.

Бала еңбегiн қоса алғанда, балаларды

экономикалық пайдалану

(32-бап)

485. Қазақстан Республикасы Конвенцияның 32-бабын орындау мақсатында ХЕҰ-ның 1973 жылғы N 138 "Жұмысқа қабылдау үшiн ең төменгi жас туралы" Конвенциясына (ҚР 2000 жылғы 14 желтоқсандағы N 116-ІІ Заңымен ратификацияланған) және ХЕҰ-ның 1999 жылғы N 182 "Бала еңбегiнiң ең жаман нысандарына тыйым салу және түбегейлi жою шаралары туралы" Конвенциясына (ҚР 2002 жылғы 26 желтоқсандағы N 367 Заңымен ратификацияланған) қосылды. Жоғарыда аталған Конвенциялар Комитет ұсынымдарының 70-тармағын iске асыру жөнiндегi негiз қалаушы құжаттар болып табылады және олардың негiзiнде бала еңбегiне жол бермеу, бiрiншi кезекте, оның ең жаман нысандарын түбегейлi жою бағытында күш-жiгер жұмсалуда.

486. Қазақстан Республикасының заңнамасымен бала еңбегiне шектеулер қойылған және балаларды бала еңбегiнiң ең жаман нысандарына тартқаны үшiн қылмыстық және әкiмшiлiк жауапкершiлiк көзделедi.

487. "Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 11-бабына сәйкес жеке еңбек шартың 16 жасқа толған адамдармен ғана жасасуға рұқсат етiледi. Орта бiлiм алған не жалпы бiлiм беретiн оқу орнын тастап кеткен 15 жасар адамдарды жұмысқа қабылдауға ата-анасының немесе қамқоршысының, қорғаншысының жазбаша келiсiмi болған кезде ғана рұқсат етiледi. Ата-анасының бiрiнiң (қамқоршының, қорғаншының) келiсiмi бойынша оқудан бос уақытта денсаулығына зиян келтiрмейтiн және оқу процесiн бұзбайтын жұмысты орындау үшiн жеке еңбек шарты 14 жасқа толған оқушылармен жасалуы мүмкiн. Жоғарыда көрсетiлген бапқа сәйкес сондай-ақ 18 жасқа жетпеген адамдарды ауыр дене еңбегi мен еңбек жағдайы зиянды және (немесе) қауiптi жұмыстарға қабылдауға рұқсат етiлмейдi.

488. "Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 49 және 54-баптарының талаптарына сәйкес он сегiз жастан төмен жұмысшылар және жетi жасқа дейiнгi балалары бар әйелдер жұмыстан тыс жұмыс iстеуге жiберiлмейдi. Бiр жарым жастағы балалары бар жұмыс iстейтiн әйелдерге тамақтану мен дем алудан басқа баланы тамақтандыру үшiн әрбiр үш сағат сайын 30 минөт қосымша уақыт берiледi. Егер бiр жарым жастағы балалардың саны екеу немесе одан көп болса қосымша уақыт бiр сағаттан кем болмауы керек. Баланы тамақтандыру уақыты жұмыс сағатына қосылады және төленедi.

489. Ауыр дене еңбегi мен еңбек жағдайы зиянды (аса зиянды) және қауiптi (aca қауiптi) жұмыстарда он сегiз жасқа толмаған адамдардың еңбегiн қолдануға тыйым салу жөнiндегi норма "Еңбек қауiпсiздiгi мен еңбектi қорғау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 15-бабының 1-тармағында да көзделген.

490. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгiнiң 2005 жылғы 15 ақпандағы N 45-п бұйрығымен он сегiз жасқа толмаған адамдардың еңбегiн қолдануға тыйым салатын ауыр дене еңбегi мен еңбек жағдайы зиянды (aca зиянды) және қауiптi (aca қауiптi) жұмыстардағы өндiрiстердiң, кәсiптердiң тiзбесi бекiтiлген.

491. Есептi кезеңде республикада балалар еңбегi, оларды жұмыспен қамту және әлеуметтiк қорғау саласында белгiлi бiр жұмыс жүргiзiлдi. Қазақстан Республикасы негiзгi халықаралық Конвенцияларға қосылды, бар халықаралық ұсынымдарды зерделедi, елдiң iшкi заңнамасындағы көптеген мәселелердi реттедi.

492. Қазақстан Республикасының заңнамасы еңбектегi субъектiлiк құқығы мәселелерiн, балаларды еңбекке тартудың негiзгi жас өлшемдерiн, әр түрлi бағыттағы қорғау iс-шараларын, жұмыс iстейтiн балалар үшiн жұмыс процесiндегi шектеулердi белгiлейдi.

493. Бала еңбегiн қорғау мәселелерi "Еңбек қауiпсiздiгi мен еңбектi қорғау туралы" Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 28 ақпандағы Заңында бекiтiп берiлген. Осы Заң денсаулық жағдайы бойынша қарама-қайшылықты деп көрсетiлген жұмысқа кәмелетке толмағандарды қабылдауға тыйым салады.

494. Кәмелетке толмағандарды бала еңбегiнiң ең жаман нысандарына тарту практикасын болдырмау және жолын кесу жөнiндегi негiзгi iс-шаралар ұйымдарда еңбек заңнамасын сақтау мәнiне Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгiнiң мемлекеттiк еңбек инспекторлары жүргiзетiн тексерулерi шеңберiнде жүзеге асырылады.

495. Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында бала еңбегiнiң мынадай ең жаман нысандарына тыйым салу қамтылған: мәжбүрлi еңбек, балаларды саудалау, кәмелетке толмағандарды жезөкшелiкпен айналысуға және өзге де құқыққа қайшы қызметке тарту.

496. Еңбек қатынастарын реттеу және еңбекақы төлеу ерекшелiктерi бас бостандығынан айыру түрiнде жазасын өтеп жатқан кәмелетке толмаған азаматтар үшiн белгiленген. Тәрбие колонияларында жазасын өтеп жатқандардың ұзақтығы 18 жұмыс күнi жыл сайынғы ақысы төленетiн демалысқа құқығы бар.

497. Шаруа және фермер қожалықтарында бала еңбегiн пайдалану мәселесi қосымша зерделеудi талап етедi.

498. Халықтың, ата-аналардың және жұмыс iстейтiндердiң өздерiнiң еңбек қатынастарын реттеу мәселелерi бойынша ақпарат алуы төмен. Көптеген отбасылар (ата-аналар) Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында көзделген балалардың еңбек құқықтарын бiлмейдi.

499. Нарықтық сауда саласында ата-аналарының, туыстарының немесе таныстарының орнына сатушы ретiнде жасы төмен балаларды жұмысқа жiберу, сондай-ақ базар аумағында жүктердi тасымалдауда, тиеуде және түсiруде балаларды жiберу (пайдалану) орын алған.

500. Кәмелетке толмағандарды жұмысқа орналастыру саласында осы және басқа мәселелердi ескере отырып, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау, Бiлiм және ғылым, Iшкi iстер, Мәдениет және ақпарат, Денсаулық сақтау министрлiктерi, Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы, Қазақстан Республикасы Кәсiподақтарының федерациясы және Жұмыс берушiлер конфедерациясы ХЕҰ-ның Бала еңбегiнiң ең жаман нысандарын түбегейлi жою және Қазақстан Республикасының ХЕҰ-ның N 182 Халықаралық конвенциясын iске асыруы жөнiндегi Өңiрлiк жобасы шеңберiнде Бiрлескен жұмыс жоспарына қол қойды. Осы құжат үш жылдық кезеңге (2005 - 2007 жылдар) арналып әзiрленген және оларды iске асыру мерзiмiн көрсете отырып, iс-шаралар жоспарын қамтиды. Онда басым ретiнде ел экономикасының басым секторлары мен географиялық өңiрлерiнде бала еңбегiне байланысты ахуалға зерттеу жүргiзу жөнiндегi, ұлттық және өңiрлiк деңгейлерде бала еңбегiнiң ең жаман нысандарын түбегейлi жою мәселелерi бойынша ақпарат алуды арттыру және ақпарат тарату жөнiндегi iс-шаралар анықталған.

501. Бала еңбегiн қоса алғанда, балаларды экономикалық пайдалану мәселелерi 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 403-411-тармақтарында көрсетiлген.

Нәпсiлiк пайдалану және нәпсiлiк азғыру

(34-бап)

502. Қазақстан баланы саудалауға, бала жезөкшелiгiне және бала порнографиясына қатысты Конвенцияны және оған Факультативтiк хаттаманы ратификациялады.

503. Қазақстандық заңнамаға сәйкес кәмелетке толмағандарды нәпсiлiк пайдалану және азғыру заңмен қудаланады. 16 жасқа дейiнгi кәмелетке толмағандармен жыныстық байланыс ұзақ мерзiмге түрмеге жабумен жазаланады.

504. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi ( 133-бап ) сондай-ақ баланы саудалауға тыйым салады және 5 жылдан 12 жылға дейiн бас бостандығынан айыру жазасын белгiлейдi. Кәмелетке толмағанның қайтыс болуына әкеп соқтырған сол iс-әрекеттер 12 жылдан 15 жылға дейiн бас бостандығынан айырумен жазаланады.

505. Республикада жасы кiшiлердi пайдаланатындарды жауапкершiлiкке тартатын заңнамалық тетiк бар екенiн мойындау керек, бiрақ проблема Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң санамаланған баптарының сирек қолданылатындығында болып отыр. 2002 - 2003 жылдары кәмелетке толмағандарды саудалаудың 4 фактiсi тiркелдi. 2004 жылғы қарашада алты кәмелетке толмаған қызды сатудың екi фактiсi тiркелдi.

506. Қазақ Мемлекеттiк Қыздар педагогикалық институтының әлеуметтiк және гендерлiк зерттеулер ғылыми-зерттеу институты ПРООН "Гендер және даму" бюросымен бiрлесiп, "Жаhандану контексiнде адамдар трафигiнiң проблемасы" атты сараптамалық сұрау өткiздi, ол "Қазақстандық қоғамның трансформациясы контексiнде гендер проблемалары" атты халықаралық дөңгелек үстел материалдарының жинағына кiрдi, Қазақстан Республикасының Yкiметi үшiн трафиктiң алдын алу және нәпсiлiк пайдалану жөнiндегi ұсынымдар дайындалды.

507. Өскелең ұрпақты тәрбиелеу және ұрпақты болу денсаулығын қорғаудың адамгершiлiк негiздерiн нығайту мақсатында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 21 желтоқсандағы қаулысымен "Қазақстан Республикасында адамгершiлiк-жыныстық тәрбие туралы тұжырымдама" бекiтiлдi.

508. Республиканың бiлiм беру ұйымдарында "Этика және отбасылық өмiрдiң психологиясы" атты мiндеттi пән енгiзiлдi. Балалар мен жасөспiрiмдердi гигиеналық оқыту және тәрбие беру биологиялық цикл оқу пәндерiн, "Валеология", "Тыныс-тiршiлiк және қауiпсiздiк негiздерi" атты дербес пәндердi оқыту процесiнде жүзеге асырылады.

509. Республиканың барлық бiлiм беру ұйымдарында 2005 жылдан бастап жасөспiрiм қыздардың "Өзiңмен бол, жұлдыз бол" атты жас гигиенасының бағдарламасы енгiзiледi.

510. Қыздарға қатысты зорлық-зомбылықты болдырмау мақсатында адамгершiлiк-жыныстық тәрбие айы, "Жасөспiрiм қыздардың денсаулық күндерi" шеңберiнде бiлiм беру ұйымдарында оқушылардың полиция, прокуратура органдарының қызметшiлерiмен және денсаулық сақтау қызметкерлерiмен кездесулерi өткiзiледi. Мынадай: "Байсалдылық және босаңдық", "Қыз намысы", "Ерте жыныстық байланыстың зияны және олардың салдары", "Алкоголь мен никотиннiң қыз организмiне әсерi" тақырыптарында әңгiмелер өткiзу дәстүрге айналуда. Ақмола, Алматы, Павлодар, Қарағанды және басқа да облыстардың кәсiптiк мектептерi мен колледждерiнде қыздармен құқық бұзушылықтың, оның iшiнде зорлық-зомбылықтың алдын алу жөнiнде тәрбие жұмысын ұйымдастыру кезiнде мына тақырыптарда әңгiмелер, лекциялар өткiзiледi: "Әйел денсаулығы - ұлт денсаулығы", "Трафик дегенiмiз не?", "Шет елде жұмыс iстеу: шындық па немесе торға түсiру ме?", "Егер сен қайғыға ұшырап қалсаң" және басқалар.

511. Алайда, қабылданып отырған шараларға қарамастан, әйелдерге қатысты сақталып отырған зорлық-зомбылық, адамды саудалау көңiл алаңдатуда, ол зорлау, бiрге тұруға және жезөкшелiкке мәжбүрлеу сияқты нысандарда көрiнiс тапқан. Әйелдер мен кәмелетке толмағандар тауар ретiнде әрекет ететiн коммерциялық жыныстық қатынас кең тарап отыр. Сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстанда 50 пайыздан астам әйел тым болмағанда бiр рет бiлек күшi мен жыныстық зорлық-зомбылыққа ұшыраған. Шет елге жұмысқа бару түрiнде әйелдер трафигi жағдайлары жиiлеп кеттi. Соңғы жылдары 2 мыңнан астам зорлау тiркелдi. Олардың аздаған үлесi ғана сотта шешуге жетедi.

512. Қазiргi уақытта республикада Адамды саудалау жөнiндегi қылмыстармен күрес жөнiндегi, оларды болдырмау және алдын алу жөнiндегi 2004 - 2005 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарын орындау шеңберiнде адамдарға қатысты зорлық-зомбылық пен трафиктiң сақталып отырған нысандарын түбегейлi жою жөнiнде, оның iшiнде насихаттау жұмысы, консультативтiк қызметтер саласында белгiлi бiр шаралар қабылдануда.

513. Мемлекеттiк органдар мен ұйымдардың халықаралық және үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдармен, кәсiподақтармен адамдарды, әсiресе әйелдер мен қыздарды саудалау проблемаларын зерделеу, зорлық-зомбылық пен трафиктiң құрбандарына айналған қыздар мен әйелдерге шұғыл көмек: медициналық қызметтер, психологиялық жарақатты емдеу жөнiндегi қызметтер, құқықтық консультациялар (дәрiгерлiк құпияны сақтай отырып, тегiн немесе қол жетiмдi баға бойынша) көрсету, жыныстық сауда құрбандарына айналған адамдарды сауықтыру бойынша арнайы бағдарламалар әзiрлеу жөнiндегi бiрлескен жұмысы жалғасуда.

514. Комитеттiң балаларды сатуға, балалар жезөкшелiгiне және балалардың жыныстық бейнелеулерiне қатысты Факультативтiк хаттаманың ережелерiн орындау жөнiндегi 41-шi сессиясының ұсынымдарына байланысты мемлекеттiк органдардың iс-қимылдарын үйлестiрудi жетiлдiру жөнiндегi шараларды қабылдау қажеттiгi бөлiгiнде 2006 жылғы наурызда "Заң органдарының құқық, жергiлiктi атқару органдарымен және қоғамдық мемлекеттiк емес ұйымдармен, бұқаралық ақпарат құралдарымен адамдарды сату күресiнiң алдын алу мәселелерi бойынша өзара әрекеттерi" атты өңiрлiк семинар өткiзiлдi.

Комитеттiң 41-шi сессиясының ұсынымдары және республикада оларды iске асыру жөнiнде қабылданып жатқан шаралар туралы халықтың хабардарлығы деңгейiн арттыру мақсатында бұқаралық ақпарат құралдарында балалар жезөкшелiгiне, порнографиясына және балаларды сатуға қатысты мәселелердi кеңiнен жария ету көзделген.

515. Балаларды нәпсiлiк пайдалану және нәпсiлiк азғыру мәселелерi 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 422-429-тармақтарында көрсетiлген.

Есiрткi құралдарын пайдалану

(33-бап)

516. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2005 жылғы 29 қарашадағы N 1678 Жарлығымен Қазақстан Республикасында есiрткiге және есiрткi бизнесiне қарсы күрестiң 2006 - 2014 жылдарға арналған стратегиясы бекiтiлдi. Стратегия қазақстандық қоғамды одан әрi дамыту, Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарына, бостандықтары мен мүдделерiне кепiлдiктердi қамтамасыз ету мүддесi үшiн әзiрленген.

517. Нашақорлыққа байланысты проблемаларды шешу мақсатында Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң құрылымында өңiрлердегi аумақтық бөлiмшелермен мемлекеттiк және жергiлiктi органдардың, үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың, балалар мен жастарға арналған қозғалыстардың қызметiн үйлестiретiн Есiрткi бизнесiне қарсы күрес жөнiндегi комитетi құрылды.

518. Бүгiнгi таңда республикада ресми түрде 52 мыңнан астам есiрткi тұтынушылар тiркелген, оның iшiнде 27 мың адам 30 жасқа дейiнгiлер және 4 мыңнан астамы 14 -17 жастағы балалар.

Барлық жерлерде наркологиялық диспансерлерде есiрткiмен, токсикоманиямен ауыратын адамдарға медициналық-әлеуметтiк көмек көрсететiн жасөспiрiмдер кабинеттерi құрылған. Алдын ала сауықтыру бағдарламалары әзiрлендi және енгiзiлдi, наркологиялық посттар, "сенiм телефондары" жұмыс iстейдi.

519. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Есiрткi бизнесiне қарсы күрес және есiрткi айналымын бақылау комитетi балалармен жұмыс iстейтiн әлеуметтiк қызметкерлер, мамандар, жастар арасында нашақорлықтың таралу проблемасымен айналысатын жастар ұйымдарының көшбасшылары, волонтерлер үшiн конференциялар, дөңгелек үстелдер, кеңестер, семинар-тренингтер өткiзедi.

520. 2005 жылғы желтоқсанда Орталық Азия университетiнiң базасында "Есiрткi құралдары мен психотроптық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрестiң өзектi проблемалары" атты ғылыми-практикалық конференция өткiзiлдi.

521. 2005 жылы республиканың барлық қалаларында тиiсiнше "Ине" республикалық жастар акциясы өткiзiлдi. Акция шеңберiнде жастардың шығармашылық көрсетiлiм жұмыстарының республикалық конкурстары (баннерлер, постерлер, плакаттар және басқалар) жарияланды. Акцияның шеңберiнде "Нашақорлық - Қазақстанның болашағына төнген қауiп", "Есiрткiсiз болашақ" девизiмен өңiрлiк жастар қозғалысы ұйымдастырылды.

522. Республиканың барлық өңiрлерiнде нашақорлық, маскүнемдiк, темекi шегушiлiк, ЖҚТБ проблемалары бойынша ұдайы денсаулық сақтау, бiлiм беру, iшкi iстер ұйымдары қызметшiлерiнiң ақпараттық жұмысы өткiзiледi.

523. Жыл сайын маусымның аяғында "Жастар есiрткi мен ЖҚТБ-ға қарсы" республикалық акциясы өткiзiлiп тұрады, ол есiрткi мен ЖҚТБ проблемасына жұртшылықтың назарын аудару мақсатында жастардың бұқаралық шеруi түрiнде өткiзiледi.

524. Құқыққа қарсы мiнез-құлықтың, нашақорлықтың, маскүнемдiктiң алдын алу үшiн жастар арасында Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң қолдауымен "Қазақстан теле-, радиохабарларын таратушылар қауымдастығы" қоғамдық қоры әлеуметтiк роликтер жасап шығарды.

525. БҰҰ Есiрткi және қылмыс жөнiндегi басқармасының техникалық қолдауымен Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлiгiнiң Нашақорлықтың медициналық-әлеуметтiк проблемалары орталығы 2006 жылы Астана, Алматы қалаларында, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Оңтүстiк Қазақстан облыстарында AD-RER/04/H36 - "Ecipткiгe сұранысты қысқарту және АҚТҚ-ЖҚТБ-ның алдын алу стратегиясы мен саясаты мәселелерiнде Орталық Азия елдерiне консультативтiк көмек көрсету" жобасы шеңберiнде оқушылар мен жастар арасында есiрткiнi пайдалану жөнiнде зерттеулер жүргiзудi жоспарлап отыр.

526. Республика өңiрлерiнде денсаулық сақтау, бiлiм беру және iшкi iстер органдары ақпараттық-насихат жұмысы жандандырылды, бұқаралық ақпарат құралдары, радио және теледидар беттерiнде балалар мен жасөспiрiмдер арасында есiрткi мен есiрткi бизнесiнiң алдын алу жөнiндегi әр түрлi материалдар орналастырылады және көрсетiледi. Осылайша, мәселен, Семей қаласында "Еңлiк-Кебек" кинотеатры базасында "Жас Қанат" демалыс орталығы қала мектептерi үшiн "Жоқ деп айтуды үйрен!" кинолекториялары өткiзiледi. Нашақорлыққа қарсы тақырып материалдары облыстық бұқаралық ақпарат құралдарында "Кендi Алтай", "Дидар" газеттерiнде жарияланады, "Қалкен", "31-арна" теледидарында көрсетiледi.

527. Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы азаматтарға нашақорлыққа қарсы заңнаманы сақтау қажеттiлiгi және мемлекеттiк органдар есiрткiмен және есiрткi бизнесiне қарсы күресте қабылдайтын шаралар туралы үнемi ақпарат берiп отыру ұйымдастырылған. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi жанындағы аккредиттелген барлық бұқаралық ақпарат құралдары ақпараттық қолдау көрсетедi, олардың саны 30-дан астам. "Сақшы - На страже" ведомстволық газетiнде және "Закон и правосудие" республикалық газетiнде нашақорлықтың алдын алу жөнiндегi материалдар жарияланатын арнайы айдарлар бар.

528. Студент жастар арасында салауатты өмiр салтын насихаттау жөнiндегi волонтерлiк командалар құрылуда, олардың мақсаты жастарды есiрткiнiң және басқа да психотроптық заттардың зияны туралы, олардың қолданудың салдары туралы материалдармен ақпараттық-бiлiмдiк қамтамасыз ету, сондай-ақ денсаулық сақтау органдарының өкiлдерiмен дебаттар, кездесулер және дөңгелек үстелдер ұйымдастыру болып табылады.

529. Университет теледидарының арналарында есiрткiнiң зияны туралы, есірткіні қолдану әкеп соқтыруы мүмкiн салдары туралы тақырыпта әлеуметтiк роликтер көрсетiледi, нашақорлық туралы бейнефильмдер мен спектакльдердi көрсету жүргiзiледi.

530. "2005 - 2007 жылдарға арналған жастар саясаты" мемлекеттiк бағдарламасы шеңберiнде Павлодар және Темiртау қалаларында есiрткiге тәуелдiлердi сауықтыру жөнiндегi орталықтарды ұйымдастыратын әлеуметтiк қызметтер жұмыс iстейдi. 2005 жылғы қазанда Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi Жастар конгресiмен және Қазақстан студенттерi Альянсiмен бiрлесiп, "Ата-аналардың назарына - есiрткi!" атты ақпараттық-танымдық акция өткiздi. Нашақорлықтың алдын алу саласында жұмыс iстейтiн мемлекеттiк органдардың, халықаралық ұйымдардың, үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың және ата-аналар комитеттерiнiң өкiлдерi осы акцияның қатысушылары болды, онда Қазақстан студенттері Альянсiнiң 2005 жылғы тамызда түсiрiлген "Есiрткiге жоқ деп айт!" ролигi көрсетiлдi.

531. Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006 жылғы 5 сәуiрдегi N 240 қаулысымен бекiтiлген Нашақорлыққа және есiрткi бизнесiне қарсы күрестiң 2006 - 2008 жылдарға арналған бағдарламасы әрекет етедi. Осы Бағдарламаны iске асыруға республикалық бюджеттен 2 млрд. 897 млн. 587 мың теңге бөлiндi. Осы Бағдарламаның шеңберiнде есiрткiнi пайдаланудың алдын алу мақсатында жасөспiрiмдер мен жастардың жаппай қарым-қатынас жасайтын, демалатын және бос уақыт өткiзетiн орындарында бақылауды күшейтуге бағытталған iс-шараларды iске асыру көзделген.

532. Есiрткi құралдарын заңсыз пайдалану мәселелерi 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 412-421-тармақтарында көрсетiлген.

Саны аздарға жататын балалар

(30-бап)

533. Мемлекет Қазақстан Республикасының саны аз халқы мен этникалық топтарына жәрдем көрсетедi, мәдениетiн, ұлттық өзiндiк тұрмысын сақтау жөнiндегi саясатты жүргiзедi. Бұған республикада Қазақстан халықтарының ассамблеясының қосатын үлесi зор.

534. Республикада этникалық саны аздар өкiлдерiнiң қатарынан шыққан студенттердiң жоғары бiлiм алуына зор көңiл бөлiнедi.

535. Ағымдағы жылы тестiлеуге этникалық саны аздар өкiлдерiнiң барлығы 23989-ы қатысты, бұл тестiлеуге қатысқандардың жалпы санының 9,5 пайызын құрайды, оның iшiнде бiрыңғай ұлттық тестiлеуге - 17687 адам қатысты, бұл бiрыңғай ұлттық тестiлеуге қатысқандардың жалпы санының 9,8 пайызын құрайды, кешендi тестiлеуге 6302 (8,8 пайыз) қатысты.

536. Тестiлеу нәтижелерi бойынша 1747 этникалық саны аздар өкiлдерi мемлекеттiк бiлiм гранттары мен кредиттерiне ие болды, бұл гранттар мен кредиттер алушылардың жалпы санының 7,6 пайызын құрайды, оның iшiнде 983 (7,6 пайыз) адам мемлекеттiк бiлiм гранттарын, 764 (7,5 пайыз) адам - кредит алушылар болды.

537. Атап айтқанда, тестiлеуге қатысқан 4302 украиндықтың iшiнен 341 адам, 3792 немiстiң - 228-i, 3032 татардың - 319-ы, 2684 өзбектiң - 51-i, 2215 ұйғырдың - 149-ы, 1807 корейдiң - 209-ы, 966 әзiрбайжанның - 33-i, 894 белорусьтiң - 78-i, 556 поляктың - 40-ы, 391 шешеннiң - 15-i, 351 түрiктiң - 9-ы, 295 дүнгеннiң - 25-i, 231 башкирдiң - 20-сы, 215 ингуштiң - 6-ы, 204 армянның - 8-i, 201 күрдтiң - 11-i, 180 гректiң - 8-i мемлекеттiк бiлiм гранттары мен кредиттерiн алды.

538. Этникалық саны аздар өкiлдерi Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында өздерi таңдаған мамандықтар, оқитын тiлi бойынша оқиды. Көптеген студенттер ұлттық-мәдени орталықтардың: әзiрбайжанның "Ватан", поляктың "Полония", немiстiң "Возрождение", шешен-ингуш, тaтap-башқұрт, корей, еврей және т.б. жексенбiлiк мектептерiне барады.

539. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетiнде қазақ және орыс тiлдерiмен қатар 050119 "Шетел тiлi: екi шет тiлi" және 050205 "Қосымша оқыту филологиясы" мамандықтары шеңберiнде ұйғыр, түрiк, әзiрбайжан, корей, қытай және немiс тiлдерiнде оқыту жүргiзiледi.

540. 2004 жылғы қарашада Шәкәрiм атындағы Семей мемлекеттiк университетiнiң базасында "Ұлттық мемлекеттiлiктi нығайту жағдайында әлеуметтiк-экономикалық процестердi дамыту" халықаралық ғылыми-теориялық конференциясы өткiзiлдi.

541. Балалар арасында үйлесiмдi этносаралық қатынастарды қамтамасыз ету, олардың шығармашылық қабiлеттерiн дамыту үшiн қажеттi жағдай жасау үшiн "Балдәурен" республикалық оқу-сауықтыру орталығы базасында жыл сайын 10 - 24 шiлдеде 150 бала - Қазақстан халықтары Ассамблеясының өкiлдерi үшiн "Әлем балалардың көзiмен", "Бiз сенiң балаларыңбыз Қазақстан!", "Достық шаңырағы - Балдәурен" және т.б. ауысымдар ұйымдастырылады.

542. Конвенцияның "Саны аздарға жататын балалар" деген 30-бабының мәселелерi 2003 жылы Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 430-бабында, сондай-ақ осы баяндаманың "Кемсiтпеушiлiк" деген бөлімінде көрсетілген.